Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı KONYA

1. RUMİNANT VE EQUİDELERDE DİŞLER YARDIMIYLA YAŞ TAYİNİ Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Anatomi Anabilim Dalı KONYA

2. Hayvanlarda yaşı doğru hesaplamanın en iyi yolu doğum tarihini bilmektir. Bu bilgi olmadığı zaman hayvanların değişik özellikleri yaş hesaplamasında kullanılır. Fizyolojik muayenede en pratik olanı dişler yardımıyla yaş tayinidir. Hayvanlarda yaş tayininde; süt dişlerin oluşumu, dökülüp yerine kalıcı dişlerin çıkması ve kalıcı dişlerin facies occlusalis’inde (çiğneme yüzlerinde) görülen aşınmalardan faydalanılır. Hayvanlarda yaş tayininde kullanılan inciciv dişlerden mandibular olanları yaklaşım açısından tercih edilir. Evcil memeli hayvanlarda dişler brachiodont (basit) ve hypsodont (komplex) olmak üzere iki tip yapı gösterir. Brachiodont dişlerin corona dentis’leri kısadır ve diş çıkışını tamamladıktan sonra gelişimleri durur. Ruminantların inciciv dişleri bu tip dişlere örnek gösterilebilir. Hypsodont dişlerin corona dentis’leri geniştir ve hayat boyu uzama yeteneğine sahiptirler. Ruminantların premolar ve molar dişleri ile equidelerin birinci premolar dişleri hariç tüm dişleri hypsodont özelliktedir. Memeli hayvanlarda dişler süt dişleri, dentes decidui ve kalıcı dişler, dentes permenantes olmak üzere iki dentisyon gösterirler. Bir diş longitudunal olarak ikiye bölündüğünde içten dışa doğru dentinum, enamelum, ve cementum olmak üzere 3 tabaka görülür. Bu sıra ruminantların incisiv dişleri ve carnivorların tüm dişleri için geçerlidir. Ruminantların premolar ve molar dişleri ile equidelerin tüm dişlerinde cementum ve enamelum tabakalar, central ve periferal olmak üzere iki sıra halinde bulunur.

3. Dentinum (Subs.eburnea); Sarı beyaz parlak renktedir dişin temelini teşkil eder. Genelde bu tabaka dişin corona dentis’inde enamelum, radix dentis’inde ise cementum ile örtülmüştür (Rum. ivcisiv dişleri). Dentinum ruminanatların molar ve premolar dişleri ile equidelerde tüm dişlerinde cementum ve enamelum tarafından örtülmüştür. Ruminant ve equide molar ve premolar dişlerin facies masticatoriası ve equidelerin incisiv dişlerinin facies incisivasında diğer tabakalarla tarafından örtülmemiştir. Bu tabakanın orta kısmında bulunan cavum dentis içerisinde pulpa bulunur. Enamelum (Subs. adamantina); Mina tabakası beyaz renkli ve dişin en sert tabakasını oluşturur. Equidelerin tüm dişlerinde ve ruminantların molar ve premolar dişlerinde enamelum dentinum’u tamamen kapatmıştır. Ruminantların incisiv dişlerinde sadece corona dentis’i kapatmıştır. Ruminant ve equidelerin premolar ve molar dişlerinde bu tabaka dentinum içerisine doğru oluklu girintiler yapmıştır, bu girintiler dişin aşınma yüzeyinde kristalar şeklinde görülür Cementum (Subs. ossea) ; Koyu sarı renktedir, spongioz kemiğe benzer. Ruminantların incisiv dişleri hariç herbivorların tüm dişleri bu tabaka tarafından örtülmüştür. Cementum ayrıca enamelum kıvrımları arasındaki boşlukları doldurmuştur. Bu tabaka brachyodont dişlerin sadece radix dentis’inde bulunur.

4. Sığırlarda Yaş Tayini Sığırlarda yaş tayininde incisiv dişlerdeki yaşa bağlı değişikler temel alınır. Ruminant incisiv dişleri brachiodont yapıya sahiptir. Bu dişlerin taslakları embryonik dönemde görülür fakat doğumdan önce kaybolurlar. Ruminantların incisiv dişleri mandibulaya tam olarak implante olmadıklarından dolayı özellikle yaşlılarda sınırlı derecede de olsa hareketlidirler. Dişin facies occlusalis’i aşınma öncesi enamalum tarafından kapatılmıştır. Aşınma başladığı zaman bu yüzdeki tabaka kaybolur alttan dentinum tabakası görülür bu manzaraya wear ismi verilir. İleri yaşlarda diş yıldızı görülür, diş yüzeyindeki bu duruma level denir. Buzağılarda incisiv dişlerin hepsi doğumda diş etinden belirginleşmiş ve üzeri ince, pembe bir membranla kaplıdır. Sığırlarda 5 yaşına kadar süt dişlerinin oluşumu, dökülmesi ve yerine kalıcı dişlerin çıkması dikkate alınarak yaş tayini yapılır. 1 yaş 1.5 yaş 1 yaş 3-4 haftalık buzağıda incicv süt dişleri mevcuttur. 18 ay-2 yaşında DİI düşmüş ve I1 çıkmıştır. 2 yaş 2 yaş 2 hafta

5. 2-2,5 yaşında İ2 çıkmıştır, 3 yaşında İ1 ve İ2 tam olarak çıkmış, İ3’ün büyük bir kısmı çıkmıştır.

6. 4.5 yaş 4 - 4,5 yaşında bütün incisiv dişler çıkışını tamamlamıştır. 5 yaşında tüm inciciv dişler mevcuttur (wear), 6 yaşında İ1 level boyun diş etinden çıkmıştır, 7 yaşında İ2’nin lingual yüzü yarıya kadar aşınmıştır (level). İ2’nin boynu diş etinden ayrılmıştır, 8 yaşında İ3’ün lingual yüzü yarıya kadar aşınmış (level) ve boyun kısmı diş etinden ayrılmıştır ve İ4 level olabilir, 9 yaşında bütün incisiv dişlerin lingual yüzü iyice aşınmış (level) İ1 ve İ2 de diş yıldızı gürülebilir. 10 yaşında İ1, İ2 ve İ3 de diş yıldızı görülür. 9 yaş

7. 11.-13. yaşlarda incisiv dişler arasında boşluklar oluşmuştur. 15 yaşında bütün incisiv dişlerdeki diş eti çekilmiş ve diş boynu ortaya çıkmış ve bazı dişler de dökülmüş olabilir. Sığırlarda inciciv dişlere ilaveten premolar ve molar dişlerde yaş tayininde önem arz eder. Doğumda veya sonraki 14-21. günde premolar süt dişlerinin çıktığı görülür. Premolar süt dişlerinin çıkışı DP4’den DP2ye doğrudur. Sığırlarda premolar dişler sırasyla; 24-28 , 24-30 ve 28-34. aylarda dökülerek yerine kalıcıları oluşur. Molar dişlerde sırasıyla 5.-6.ay,15.-18.ve 28.-34. aylarda çıkar. 18 yaş

8. KOYUNLARDA YAŞ TAYİNİ

9. KEÇİLERDE YAŞ TAYİNİ

10. ATLARDA (EQUIDE’LERDE) YAŞ TAYİNİ Equidelerin tüm dişleri hypsodont tiptedir. Yani bu dişlerin radix dentis’inde bulunan foramen apicis dentis geniştir ve yaşam boyu açık kalır, dolayısıyla bu dişler yaşam boyu uzama yeteneğine sahiptir (yılda 2 mm). Ayrıca yaş tayininde şu üç kriterede dikkat edilmelidir; 1- Dişlere profilden bakıldığı zaman üst ve alt insisivler arasındaki açı yaş ilerledikçe küçülür. 2- Dişlere önden bakıldığı zaman genç hayvanlarda dişlerin median hattan uzaklaştığı, yaşlı hayvanlarda ise median hatta yaklaştığı görülür. 3- Genç hayvanlarda arcus dentalis yarım daire şeklinde, yaşlılarda ise düz bir hat şeklini almıştır.

11. 1 haftalık Di1 mevcut 1 aylık Di2 mevcut 8 aylık Di3 mevcut 9-10. aylarda tüm incisiv dişler çıkmıştır. 1 yaşında Di1 de arpacık çukurluğu silinir. 1,5 yaşında Dİ2 de arpacık çukurluğu silinir 6 aylık 1 yaş 1.5 yaş

12. 2 yaşında Dİ3 de arpacık çukuru kaybolur. Bu dönemde hayvanın genel görünümü de dikkate alınmalıdır. Çünkü iyi bir gelişme dönemi geçirmiş taylarda süt dişleri kalıcı dişler gibi görülebilir. 2,5 yaşında kalıcı İ1, 3,5 yaşında kalıcı İ2, 2.5 yaş 3.5 yaş

13. 4,5 yaşında kalıcı İ3 çıkar, 4 yaşında dişler wear olduğu zaman yani ilk aşındığında infundibular enamel dış enamel ile devam eder.dişlerin aşınma işlemi mesial kenardan başlar. Diş tam wear olduğunda facies occlusalis’de sarı dentin tabakası tarafından iç ve dış enamel tabaka ayrılır. Buna level adı verilir. 5 yaşında bütün incisiv dişler çıkışını tamamlamıştır. 4-5 yaşlarda aygırlarda canin diş görülür. 6 yaşında İ1 de cup (siyah tabaka) kaybolur.

14. 9 yaş 7 yaşında tüm alt incisivler level’dir. İ2 de cup kaybolur, İ3 de arpacık çukurluğu çengel şeklini almıştır cementum yavaş yavaş kaybolduğu için dişin rengi beyazdan sarıya dönüşür. Atlarda diş yıldızı infindubulum’un rostral’inde facies occlusalis’de görülür. Başlangıçta diş yıldızı küçüktür. Yaşın ilerlemesine bağlı olarak infindubulum küçülür ve caudal’e kayar. Diş yıldızı İ1 de 8 yaşında görülür. 8 yaşında İ1 de diş yıldızı ince bir çizgi şeklinde görülür, İ3 de cup kaybolur, enamel spot belirgindir, 9 yaşında İ1 yuvarlaktır , üst İ3de ilk kırlangıç kuyruğu belirmiştir. 10 yaşında İ2 yuvarlak ve diş yıldızı kalınlaşmıştır. Galvayne oluğu üst İ3’ün facies vestibularis’inin dişeti sınırında görünür. Bu oluk 15 yaşında dişin alt yarımında, 20 yaşında ise dişin tün uzunluğuna erişir. Oluğun içinde cementum siyah bir çizgi halindedir. 30 yaşında galvayne oluğu kaybolmuştur. 11 yaşında İ2’nin aşınma yüzü yuvarlaklaşmış ve İ3 deki kırlangıç kuyruğu kaybolmuştur.

15. 12 yaş 18 yaş 13 yaşında alt dişlerde enamel spot küçük ve yuvarlaktır. Diş yıldızı çiğneme yüzünün ortasına doğru kaymıştır. 15 yaşında diş yıldızı yuvarlak, siyah ve sınırları belirgindir. Galvayne oluğu dişin yarısına kadar uzanmıştır. 16 yaşında İ1’in facies occlusalis’i üçgen şeklindedir. 17 yaşında İ2’nin facies occlusalis’i üçgen şeklinde ve enamal spot alt inciciv’lerde kaybolmuştur. İncisiv dişlerdeki değişimlere ilaveten kalıcı premolar ve molar dişlerde dikkate alınmalıdır. taylarda promolar süt dişleri doğumda veya doğumdan sonraki birkaç hafta içersinde çıkar. P1- 5-6 aylıkken, P2- 2,5 yaşında, P3- 3 yaşında, P4- 4 yaşında, M1- 1 yaş, M2- 2 yaş, M3- 3,5-4 yaşında çıkar. 20.yaşta İ3 deki Galvayne oluğu dişin tamamında uzanmış görünür. İncisiv dişlerin facies incisiva’sı ikizkenar üçgen şeklini almaya başlamıştır. 25. Yaşda Galvayne oluğu dişin labial yüzünün yarısında görülür. 30. Galvayne oluğu kaybolmuştur. Atlarda yaş tayininde dişin mediolateral ve rostrocaudal çapı önem taşır. Şöyle ki, 5 yaşındaki hayvanda mediolateral çap rostrocaudal çapın iki katıdır. 15 yaşında occulusual yüz yuvarlaklaşır ve çaplar eşit olur. 20 yaşında rostrocaudal çap mediolateral çapın 1.5 katı olur ve diş üçgen şeklini alır.30 yaşında ise iki katıdır. İ1 9 yaşında yuvarlak 16 yaşında üçgen İ2 10 yaşında yuvarlak, 17 yaşında üçgen şeklindedir.

16. Sonuç Ruminant ve equidelerde yaş tayininde kullanılan kriterler genetik yapı, beslenme şekli, coğrafi şartlar, toksikasyonlar, enfeksiyonlar ve stres gibi faktörler tarafından etkilenmektedir. Hayvanın yaşamını doğrudan etkileyen bu faktörlerin dişin gelişimine ve dolayısıyla aşınma hızını etkilemekle birlikte pedigrisi tutulmayan hayvanlarda dişler yaş tayininde kullanılabilecek, uygulaması kolay bir metottur. Ancak dişlerle yapılan yaş tayini bize hayvanın yaşı hakkında yaklaşık bir bilgi verir.