TEİAŞ Yük Tevzi Dairesi Başkanlığı Elektrik Kalite Hizmetleri Müdürlüğü

1. TEİAŞ Yük Tevzi Dairesi BaşkanlığıElektrik Kalite Hizmetleri Müdürlüğü EÜD SUNUMU B. Murat BOZAN Elektrik - Elektronik Müh. murat.bozan@teias.gov.tr Ankara Sheraton, 19 Temmuz 2012

2. Primer Frekans Kontrolünün Amacı: • Tüm senkron alanı güç sisteminin işletme güvenilirliğini sağlamak, • Herhangi bir olay durumunda sapmaya uğrayan sistem frekansını, sabit bir noktada dengeleyerek referans frekans değerine (50 Hz) geri getirmeksizin kararlı halde tutmaktır.

3. ENTSO-E’de Yük-Frekans Kontrolü:

4. Primer Kontrol Sekonder Kontrol

5. Primer Frekans Kontrolü Hizmet Anlaşmalarının Fonksiyonu: • Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği (EPYHY), 27 Aralık 2008 tarih ve 27093 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. • EPYHY gereği yapılan Primer Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmaları fiili olarak 01 Temmuz 2009 tarihinde Ulusal Elektrik Sistemimizde uygulamaya geçmiştir. • Primer Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmalarının uygulamaya geçmesi ile birlikte şebeke frekansının kalitesinde çok anlamlı bir düzelme gözlenmiştir.

6. Günlük olarak tekrarlanan işlemler Saat 16.00 Saat 17.00 Gerçek zamanda sürekli Primer Frekans Kontrolü Tedarik Süreci TEİAŞ TEİAŞ Primer frekans kontrolü katılım oranının belirlenmesi Primer frekans kontrol birim hizmet bedelinin belirlenmesi TEİAŞ ÜFGTK ÜFGTK TEİAŞ ÜFGTK* ile primer frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanması Yükümlülüğün transferi anlaşmaları yapılması Sağlanacak primer frekans kontrol rezerv miktarının bildirilmesi Bildirimlerin kontrol edilmesi ÜFGTK Primer frekans kontrol hizmet anlaşmaları Primer frekans kontrolü tepkisi verilmesi *ÜFGTK = Üretim Faaliyeti Gösteren Tüzel Kişi

7. Primer Frekans Kontrolüne İlişkin Bildirimler Bildirim Esasları • Tüzel kişiler kendi adlarına kayıtlı üretim tesislerince ve/veya başka bir tüzel kişiden bir gün sonrası için sağlayacakları primer frekans kontrol rezerv miktarını her gün saat 16:00’a kadar gün öncesi üretim/tüketim programları ile beraber, saatlik bazda Sistem İşletmecisine PYS aracılığıyla bildirir. • Bildirilen bu değerlerin primer frekans kontrol hizmet anlaşmalarında belirtilen, üretim tesislerinin MW cinsinden sağlayabilecekleri azami ve asgari primer frekans kontrol rezerv kapasiteleri dahilinde olması esastır. • Sistem İşletmecisi, yapılan bildirimleri her gün saat 17:00’a kadar kontrol ederek yapılan bildirimlerin sistem gereksinimlerini karşılayıp karşılamadığını ve yapılan bildirimlerde hata olup olmadığını tespit eder. Sistem İşletmecisi uygun olmayan ve hatalı bildirimlere ilişkin ilgili piyasa katılımcısı ile bağlantıya geçerek gerekli düzeltmelerin yapılmasını sağlar.

8. Primer rezervlerin tedarik mekanizması Gün Öncesi Piyasası ve Dengeleme Güç Piyasası ile ilişki içindedir • Primer Rezervlerin Sıralı Seçime Dayalı Olarak Tedarik Edilmesi • Gün Öncesi Piyasası • Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler sağlamakla yükümlü oldukları primer frekans kontrol rezerv miktarını kendi adlarına kayıtlı üretim tesislerinden ve/veya üretim faaliyeti gösteren başka bir tüzel kişiden sağlayabilecek şekilde Gün Öncesi Piyasasına teklif verirler. • Primer Rezerv Miktarı Bildirimi • Gün Öncesi Piyasası sonuçlarına göre üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler santrallerine ilişkin GÜP’lerini belirlerler ve rezerv planlaması yaparlar. • Günün her bir saati için adına kayıtlı her bir üretim tesisinin sağlayacağı primer frekans kontrol rezerv miktarı ve başka bir tüzel kişiden sağlanacak rezerv miktarı bildirilir. • Dengeleme Güç Piyasası • Üretim tesisleri bildirimde bulundukları primer frekans kontrolü rezerv miktarını ayırırlar. • Gün Öncesi Piyasası sonrasında primer rezervler ayrıldıktan sonra arta kalan tüm emreamade kapasite Dengeleme Güç Piyasasına teklif edilir

9. Primer Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmaları (1/2) • Anlaşmaların Esasları • Anlaşmaların İçeriği • TEİAŞ tarafından hazırlanıp Kurul tarafından onaylanan standart primer frekans kontrol hizmet anlaşmaları imzalanır. • Primer frekans kontrolüne katılmakla yükümlü her bir üretim faaliyeti gösteren tüzel kişi ile belirtilen niteliklere sahip tüm üretim tesislerini kapsayacak şekilde tek bir primer frekans kontrol hizmet anlaşması imzalanması esastır. • Performans testleri sonuçlarını içerir belgeler (sağlayabilecekleri azami ve asgari rezerv kapasiteleri) • Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişinin MW cinsinden sağlamakla yükümlü olduğu rezerv miktarı, • Rezerv miktarının sağlanacağının anlaşma süresince garanti edildiğini gösterir taahhütname, • Anlaşma kapsamındaki üretim tesislerinin teknik özellikleri.

10. Primer Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmaları (2/2) • Yeni Bir Üretim Tesisinin Ticari İşletmeye Geçmesi Aşamasında • Geçici Kabul İşlemlerinin Tamamlanmasından Önce • Yukarıda belirtilen 1.-5. adımların tamamlanması veya • Üretim tesisinin daha önce imzalanmış olan bir primer frekans kontrol hizmet anlaşması kapsamına dahil edilmesi • 5. Adım • TEİAŞ’ın belirleyeceği zaman planı doğrultusunda anlaşmanın imzalanması • 4. Adım • Taahhütnamenin imzalanması • 3. Adım • Gerekli kayıt ekipmanının kurulması ve SCADA’ya bağlantısının yapılması • 2. Adım • Primer frekans kontrol performans testlerinin tamamlanması • 1. Adım • Anlaşma imzalamak üzere TEİAŞ’a başvuruda bulunulması

11. Üreticiler primer frekans kontrol hizmetine aşağıdaki genel esaslar çerçevesinde katılmakla yükümlüdür. • Yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı üretim tesisleri hariç olmak üzere kurulu gücü 50 MW ve üzerinde olan tüm üretim tesislerinin primer frekans kontrolüne katılımları zorunludur. • Bu şartları sağlamayan üretim tesisleri, üretim faaliyeti gösteren ilgili tüzel kişi tarafından talep edilmesi ve TEİAŞ tarafından uygun bulunması halinde primer frekans kontrolüne katılabilirler. • Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler, adlarına kayıtlı bulunan ve belirtilen niteliklere sahip üretim tesislerinin toplam kurulu güçlerinin en az “primer frekans kontrolüne katılım oranı seviyesinde (başlangıç için %2)” primer frekans kontrol rezerv miktarı sağlayacak şekilde ve sürekli olarak primer frekans kontrol hizmetine katılmakla yükümlüdürler. (ENSO-E’ye bağlandıktan sonra yükümlülük, toplam kurulu gücün % 1’i olmuştur.) • Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler sağlamakla yükümlü oldukları primer frekans kontrol rezerv miktarını kendi adlarına kayıtlı üretim tesislerinden ya da üretim faaliyeti gösteren başka bir tüzel kişiden sağlayabilirler. • Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler, primer frekans kontrolü için ayırmış oldukları rezervleri dengeleme mekanizması kapsamında başka bir piyasaya teklif edemez veya ikili anlaşmalar yoluyla satamazlar. • Primer frekans kontrolüne katılmakla yükümlü tüzel kişilerin primer frekans kontrolüne katılmak üzere TEİAŞ’a başvuruda bulunarak primer frekans kontrol hizmet anlaşmasını imzalaması zorunludur.

12. Primer frekans kontrol hizmetinin tedariğine ilişkin işlemler aşağıdaki genel esaslar çerçevesinde yürütülür. • Primer frekans kontrol hizmetinin temin edilmesi TEİAŞ’ın sorumluluğundadır. TEİAŞ, yeterli miktarda primer kontrol yedeğinin sunulmasını temin eder, • Primer frekans kontrol ihtiyaçlarının tespit edilmesi Sistem İşletmecisinin sorumluluğundadır, • Primer frekans kontrol hizmet anlaşmaların imzalanması ve hizmetin sağlanması hususlarında, teknik gereklilikler ve sistem şartları dikkate alınarak TEİAŞ eşit taraflar arasında ayrım gözetmeksizin hareket eder, • Primer frekans kontrol hizmeti sağlayacak tesislerin ölçülebilir ve izlenebilir olmaları esastır, • TEİAŞ, primer frekans kontrol tepkisi gösterebilme kapasitesini herhangi bir zamanda test etmeye ve/veya test ettirmeye yetkilidir. Performans testlerinin TEİAŞ tarafından yetkilendirilmiş bağımsız kişi ya da firmalar aracılığıyla gerçekleştirilmesi üretim faaliyeti gösteren tüzel kişilerin sorumluluğundadır. TEİAŞ testlere gözlemci olarak katılım sağlar, • Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişilere fırsat maliyetini dikkate alan sabit bedel üzerinden ödeme yapılması esastır. • Primer frekans kontrol hizmeti sağlanması nedeniyle ortaya çıkan enerji açık ya da fazlası enerji dengesizliği kapsamında değerlendirilir. • TEİAŞ, sağlanan primer frekans kontrol hizmetlerini izlemekle yükümlüdür. • Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler, TEİAŞ’ın izleme sistemi ile bağlantı kurmak üzere gerekli yazılım ve donanımı sağlamakla yükümlüdürler. • Primer frekans kontrol hizmetinin sağlanıp sağlanmadığı anlaşmada belirlenen altyapı üzerinden tespit etmek ilgili BYTM’nin sorumluluğudur.

13. Esaslar • Üretim faaliyeti gösteren tüzel kişiler sağlamakla yükümlü oldukları primer frekans kontrol rezerv miktarının tamamını ya da bir kısmını primer frekans kontrol hizmet anlaşması imzalamış olan başka bir tüzel kişiden sağlayabilirler. • Yükümlü olan tüzel kişinin ve yükümlülüğün transfer edildiği tüzel kişinin bir gün öncesinde saat 16:00’a kadar Sistem İşletmecisi’ne PYS aracılığıyla bildirimde bulunması esastır. • Primer frekans kontrolü yükümlülüğünün transferi Sistem İşletmecisi’nin onayı ile birlikte geçerlilik kazanır. Yükümlülüğün Transferi

14. Primer Frekans Kontrolünün Uygulaması • ENTSO-E ye bağlanmadan önce 770 MW, bağlandıktan sonra ise 300-350 MW Primer Frekans Kontrol rezervi tutulmaktadır. • Primer frekansa katılan DGKÇS, HES Santrallar, Speed Droop (hız eğimi) olarak %4 olarak çalıştırılmaktadır. Sadece Kömür – Linyit ile çalışan santrallar %8 olarak çalışmaktadırlar. • Primer frekansa katılan Santrallar, bağlı oldukları ilgili BYTM tarafından izlenmekte ve kontrol edilmektedir. • Yan Hizmetleri İzleme ve Kontrol Sistemi (YHMİKS) kurulunca, SCADA ve CSV dosyaları ile birlikte otomatik olarak değerlendirilip, raporlanacaktır. • Primer frekansa katılan Santrallar www.teias.gov.tr internet sitemizde yan hizmetler ikonunda yayınlanan EK-B CSV formatını her gün otomatik olarak ilgili BYTM’lere göndermektedirler. • İlgili BYTM’ler; MYTM’nin belirlediği 3 noktadaki frekans noktalarına göre, scada veri kayıtlarına ve santralların primer rezerv bildirimlerine göre kontrollerini yaparak, saat saat primer katılım sağlanıp sağlanmadığını kontrol etmektedirler.

15. Primer Frekans Kontrol Performans Testleri Testleri Hakkında Bilgilendirme • Primer Frekans Kontrol Hizmet Anlaşmaları gereği olarak Primer frekans Kontrol Performans Testlerinin yaptırılarak sertifikalandırılması gerekmektedir. • Primer frekans Kontrol Performans Testleri 3 yılda bir tekrarlanmalıdır. • Primer Frekans Kontrolüne katılan santralların her ünitesinde primer frekans kontrol Performans Testlerinin yaptırılması gerekmektedir. (Gaz ünitelerine bağlı buhar üniteleri hariç) • Yan Hizmet sertifikaları TÜRKAK veya TÜRKAK ile karşılıklı tanıma anlaşması bulunan akreditasyon kurumları tarafından yan hizmet performans testleri yapmak üzere ve TÜRKAK’tan uygunluk belgesi almış, TS EN ISO IEC 17020 standardına göre A Tipi muayene kuruluşu akredite edilmiş firmalar tarafından verilir. • Akredite olmak için TÜRKAK’a başvuran ve 31/12/2012 tarihine kadar akreditasyon işlemlerini tamamlayacağını yazılı olara TEİAŞ’a sunan firmalar tarafından, 31/12/2012 tarihine tarafından akredite olmuş veya 31/12/2012 tarihine kadar yapılan yan hizmetler performans testleri de, TEİAŞ tarafından kurulan Yan Hizmetler Performans Test Değerlendirme Komisyonu tarafından değerlendirip onaylanmak koşuluyla kabul edilir. Bu firmaların akreditasyon süreci 31/12/2012 tarihine kadar tamamlanmadığı taktirde, bu süre bittikten sonra yapılan testler Yan Hizmetler Performans Test Değerlendirme Komisyonu tarafından değerlendirmeye alınmaz. • Akredite olmuş ve Akreditasyon sürecinde olan firmalar www.teias.gov.tr de yan hizmetler ikonunda yayınlanmaktadır. • Primer Frekans Kontrol Performans Testleri, EPŞY EK-4A’da ayrıntılı olarak belirtilen teknik hususlara uyularak yapılmaktadır.

16. Primer Frekans Kontrol PerformansTestleri Hazırlık Çalışmaları Aşağıdaki maddelerin sağlanabileceği şekilde hazır durumda olmak; • Ölü bant (dead-band) değerinin ayarlanabilir olması ve test öncesinde 0 (sıfır) mHz’e ayarlanabilmesi • Hız eğim (speed-droop) değerinin ayarlanabilir olması (hidroliklerde ve DGKÇS % 4, diğer santrallarda % 8) • Frekans simülasyonunun ve kayıt işleminin kontrol sistemindeki bilgisayar ile yapılması durumunda ölçülecek her bir sinyal için örnekleme oranının ≤ 100 ms (saniyede en az 10 veri) olması • Frekans simülasyonunun ve kayıt işleminin kontrol sistemindeki bilgisayar ile yapılması durumunda ölçülen sinyallerin test süresi boyunca (yaklaşık 45 dakika) kaydedilebilmesi • Regülatör parametrelerinin (P, I ve D) uygun tepki için ayarlanabilir olması • Testler maksimum ve minimum çıkış gücü seviyelerinde gerçekleştirileceği için bu seviyelerin belirlenebileceği dökümanların sağlanması • Frekans simülasyonunun ve kayıt işleminin kontrol sistemindeki bilgisayar ile yapılması durumunda 24 saatlik testin yapılması istenirse 24 saat boyunca kesintisiz kayıt yapabilecek donanımın olması • Frekans simülasyonunun ve kayıt işleminin kontrol sistemindeki bilgisayar ile yapılması durumunda alınan tüm kayıtların “Text/ASCII” biçiminde bilgisayar ortamı dosyası halinde teslim edilebilmesi

17. Primer Frekans Kontrol PerformansTestleri Adımları 1) Rezerv Testleri (Δf = ± 200 mHz) 2) Hassasiyet Testleri (Δf = ± 5 mHz, Δf = ± 10 mHz) 3) 24 Saatlik Doğrulama Testi

18. Primer Frekans Kontrol PerformansTestleri Başarı Kriterleri 1) Rezerv Testleri (Δf = ± 200 mHz) • Primer Frekans Kontrol Rezerv Kapasitesinin %50’si en fazla 15 saniye içinde, tamamını ise 30 saniyelik süre içinde ve lineer olarak etkinleştirilebilmeli, • Primer Frekans Kontrol Rezerv Kapasitesi en az 15 dakika boyunca sağlanabilmelidir. 2) Hassasiyet Testleri (Δf = ± 5 mHz, Δf = ± 10 mHz) • Primer Frekans Kontrol Hassasiyet Testlerinde frekans sapmasının uygulandığı anda vana pozisyonunda değişiklik gözlenmeli, • Ünite duyarsızlığı ±10 mHz’i geçmemelidir. 3) 24 Saatlik Doğrulama Testi • Bu testin sonucu, ünitenin Primer Frekans Kontrol fonksiyonunun şebeke şartları altında sürekli çalışabileceğini doğrular nitelikte Ünite Çıkış Gücü ölçülen değerlerinin en az %90’ının “Pset+∆P±%10xRPmax” değer aralığında olması esastır. NOT: Santral Mahallinde hazırlanan veri kayıt CD’sinin formatı www.teias.gov.tr adresi Yan Hizmetler ikonunda yayınlanan formata uygun olarak hazırlanmalıdır.

19. Teşekkürler Sorular – Cevaplar