Kształcenie zawodowe młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie – problemy i kierunki zmian

1. Kształcenie zawodowemłodzieży niepełnosprawnej intelektualnie – problemy i kierunki zmian Jolanta Wojciechowska Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego Łódź 2013

2. Najwyższa Izba Kontroli 11 grudnia 2012 roku opublikowała raport „Kształcenie uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych” Z raportu wynika, że w zakresie edukacji tej grupy uczniów należy podjąć wiele działań, by realizować zadania zawarte w „Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych” podpisanej przez Polskę 6 września 2012 roku. Podstawowym zadaniem edukacyjnym wskazanym w raporcie jest „zwiększanie aktywności społeczno – zawodowej osób z niepełnosprawnościami”, ze szczególnym naciskiem na doradztwo edukacyjno – zawodowe.

3. Kształcenie zawodowe uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi przez dość długi okres czasu zajmowało ważne miejsce w przedsięwzięciach Ministerstwa Edukacji Narodowe ( od października 2008 r.) w dwóch komisjach eksperckich: Zespołu ds. kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i Zespołu opiniodawczo-doradczego do spraw kształcenia zawodowego. Formuła prac zespołów była różna, ale cel jeden: określić miejsce ucznia niepełnosprawnego w systemie edukacji tak, by mógł on osiągnąć pełną samodzielność, bądź samodzielność na miarę jego możliwości oraz oczekiwań.

4. W ramach Programu Operacyjnego „Kapitał Ludzki” Ministerstwo Edukacji Narodowej zrealizowało program „Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi” mający na celu przygotowanie dyrektorów szkół, nauczycieli, pracowników nadzoru pedagogicznego instytucje wspierające do zapewnienia wszechstronnego wsparcia i zindywidualizowanej pomocy uczniom. Program realizowany był od 1 marca 2010 roku do 31 grudnia 2011roku. Przeszkolono 489 liderów, którzy z zakresem nowych zadań zapoznali ok. 50 tys. nauczycieli, dostarczono wiele materiałów edukacyjnych.

5. System edukacji w Polsce uwzględnia trzy formy kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi: • edukację włączającą – uczeń z niepełnosprawnością realizuje edukację specjalną w szkole ogólnodostępnej; • edukację specjalną w szkole lub klasie integracyjnej; • edukację specjalną w szkole lub klasie specjalnej. Taki system obowiązuje w 17 europejskich krajach zrzeszonych w Europejskiej Agencji Rozwoju Uczniów ze SPE (28 państw). W 7 krajach realizuje się edukację tylko w formie ogólnodostępnej, 5 państw realizuje jedynie formę edukacji ogólnodostępną i specjalną.

6. Z danych statystycznych raportu wynika mała skuteczność edukacji specjalnej w formach włączających, z uwagi na nierealizowanie w tej formie uwarunkowań koniecznych do właściwej realizacji uczenia się młodzieży z niepełnosprawnościami. „Prawo oświatowe – co prawda – określa warunki, w których taka sytuacja może mieć miejsce, ale rzeczywistość wygląda fatalnie. Klasy liczą często kilkudziesięciu uczniów, nie ma nauczycieli wspomagających a samorząd oszczędza też na spełnieniu innych warunków (np. prowadzenie indywidualnych zajęć rewalidacyjnych”) (Stanisław Szelewa – z materiałów DKZiU) Kształcenie zawodowe

7. Do szkół ponadgimnazjalnych, ( także specjalnych) począwszy od 2012 roku weszła reforma programowa kształcenia ogólnego, (uczniowie z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkimrealizują tę samąpodstawę programową, co ich sprawni rówieśnicy). W szkołach zasadniczych rozszerza się treści programowe kształcenia ogólnego, zrównując je w wielu przedmiotach z treściami realizowanymi w szkołach kończących się maturą. Adaptacje programowe dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi – niepełnosprawnymi intelektualnie w szkołach zasadniczych od 2012 roku są jeszcze trudniejsze (zwłaszcza przy obowiązujących planach nauczania) i jeszcze bardziej będą się pogłębiały różnice edukacyjne

8. Na dyrektorów szkół zostały nałożone nowe obowiązki – organizacja kształcenia i wspierania w szkole uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się i specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Dla tych uczniów należy tak zorganizować kształcenie, by – przy zachowaniu autonomii podstawy programowej wyrównać efekty edukacyjne do poziomu uczniów pełnosprawnych. Szkoły zawodowe ogólnodostępne na razie nie mają zaplecza psychologiczno rewalidacyjnego, doradczego, specjalistycznego, a jest to proces długotrwały. Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w środowisku kolegów dorosłych, przy braku sukcesów, a takie są łatwe do przewidzenia, zrezygnują z nauki, zwłaszcza, iż w 90 % uczniowie ci są pełnoletni, czyli poza obowiązkiem szkolnym.

9. Dotychczas obowiązujące plany nauczania uwzględniały specyfikę kształcenia uczniów z niepełnosprawnością intelektualną na poziomie gimnazjalnym, ale już na poziomie ponadgimnazjalnym plany nauczania szkół zasadniczych ogólnodostępnych i specjalnych różnią się jedynie dodaniem 30 godzin zajęć rewalidacyjnych w cyklu kształcenia. • Wobec uczniów z lekkim upośledzeniem umysłowym, których edukacja w większości , z powodu ograniczeń intelektualnych, a często także zdrowotnych kończy się na poziomie kształcenia zasadniczego, przepisy w sprawie organizacji kształcenia w niewielkim stopniu uwzględniają tę niepełnosprawność.

10. Podstawowym problemem optymalizacji kształcenia osób ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, upośledzonymi umysłowo w stopniu lekkim jest właściwa, profesjonalna orientacja i aktywizacja zawodowa jako działalność podporządkowaną procesowi poradnictwa zawodowego. Obejmować musi wszystkie działania wychowawcze szkoły, zwłaszcza gimnazjalnej, rodziców i innych osób, grup i instytucji, mające na celu przygotowanie młodzieży do planowania kariery zawodowej, której ważnym elementem jest podejmowanie kolejnych decyzji wyboru szkoły i zawodu.

11. Należy „dążyć do tego, aby stworzyć sprawnie funkcjonujący system orientacji i poradnictwa zawodowego we wszystkich szkołach specjalnych, co stanowi konieczny warunek rozwoju społeczno-gospodarczego każdego kraju. (…) Specyfika pracy doradcy zawodowego z osobą niepełnosprawną powinna wynikać m.in. z tego, że praca zawodowa pełni funkcję ich rehabilitacji. Według Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) – The International Labour Organization (ILO) – rehabilitacja zawodowa jest częścią ogólnego procesu rehabilitacji. Rehabilitacja zawodowa ma na celu uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej pracy, a w dalszej perspektywie integrację ze społeczeństwem. Należy pamiętać o tym, że poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych jest jednym z elementów rehabilitacji zawodowej. (Stanowisko Stowarzyszenia Dyrektorów i Nauczycieli Centrów Kształcenia Praktycznego - DKZiU 2009)

12. Szkoła zawodowa musi kontynuować i poszerzać działania gimnazjum w zakresie orientacji zawodowej, w celu właściwego przygotowania ucznia do prawidłowego funkcjonowania i adaptacji zawodowej na otwartym, bądź wspomaganym rynku pracy. Służą temu programy w ramach wyrównywania szans edukacyjnych, ale podstawą musi być Profesjonalne działanie na terenie szkoły zawodowej, która ma optymalne możliwości pełnej diagnozy ucznia, monitorowania jego postępów edukacyjnych, preferencji osobistych i analizy funkcjonowania zawodowego. Zmierzając do lepszego przygotowania młodzieży ze specjalnymi potrzebami do życia społecznego i zawodowego, w procesie edukacji należy uwzględnić potrzebę współpracy z pracodawcami.

13. Podsumowanie: Złożoność problematyki kształcenia zawodowego uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wynika z wielu przyczyn. By zmiany mogły przynieść pozytywne efekty w szkole uczniowie, niezależnie od formy kształcenia ( szkoła specjalna, integracyjna, edukacja włączająca w szkole ogólnodostępnej), realizujący kształcenie powinni mieć możliwość korzystania z działań dostosowawczych zarówno w zakresie treści programowych z przedmiotów ogólnokształcących jak i zawodowych w takim stopniu, by absolwent mógł przystąpić do egzaminów zewnętrznych potwierdzających kwalifikacje zawodowe. Jeżeli możliwe jest dostosowanie zakresu treści programowych, form, metod, to przystosowanie egzaminu zewnętrznego ( poza wydłużeniem czasu zdawania) nadal jest fikcją.

14. Przed organizatorami kształcenia zawodowego i instytucjami włączającymi niepełnosprawnych do zawodu stoją więc trudne zadania, zwłaszcza w obecnych warunkach niestabilnego rynku pracy i coraz nowocześniejszych technologii.Reforma systemu edukacji nie może zakładać całkowitego włączenia uczniów z niepełnosprawnościami w system edukacji ogólnodostępnej, bez zagwarantowania ochrony. Uczniowie ci winni mieć możliwość wyboru edukacji ponadgimnazjalnej tj. zasadniczej szkoły zawodowej ogólnodostępnej lub specjalnej uwzględniającej w większym stopniu specyficzne metody i formy pracy z uczniami z niepełnosprawnością. Ukończenie szkoły daje im większe szanse na integrację społeczno-zawodową, w tym usamodzielnienie zawodowe. Przygotowanie uczniów do wyboru zawodu i jego nauczanie powinno mieć miejsce w warunkach kształcenia specjalnego - niezależnie od formy ( włączającej, integracyjnej czy specjalnej)

15. Kształcenie osób z niepełnosprawnością Dziękuję za uwagę