AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCANDÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ AQRONOMLUQİXTİSASIÜZRƏ FİTOPATOLOGİYA KURSU

2. IIBölmə: Bitki xəstəlikləri Mövzu 5. Buğda bitkisinin xəstəlikləri və yeni təsərrüfat sistemində onlarla mübarizənin əsas şərtləri Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor İbrahim Cəfərov

3. P L A N: 5.1 Buğda bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə 5.2 Buğda bitkisinin pas xəstəlikləri və onlarla mübarizənin əsas prinsipləri 5.3 Buğda bitkisinin digər göbələk mənşəlı xəstəlikləri, onlar əleyhinə mübarizə 5.4 Buğda bitkisinin bakteriya mənşəli xəstəlikləri və onlarla mübarizə 5.5 Saxlama zamanı buğda dənlərinin xəstəlikləri, onların qarşısının alınma yolları

4. Ədəbiyyat 1. İbrahimCəfərov Tarla bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s. 2. İbrahimCəfərov Fitopatologiya. Bakı: «Şərq-Qərb», 2012, 561 s. 3. Məmmədov Q.Y., İsmayılov M.M. Bitkiçilik. Bakı: «Şərq-Qərb», 2012, 355 s. 4. Защита растений в устойчивых системах землепользования / Подобщейред. док. с.х. наук Д.Шпаара, книга 1, Торжок ООО «Вариант», 2003, 391 с. 5. Защита растений от болезней / В.А.Шкаликов, О.О.Велошапкина, Д.Д.Букреев и др. под ред. В.А.Шкаликова -3-е изд. испр. и доп. – М.: КолосС, 2010, 404 с. 6. Гриценко В.В., Стройков Ю.М., Третьяков Н.Н. Вредители и болезни сельскохозяйственных культур. 2-е изд., перераб. М.: «Академия», 2010, 224 с. 7. George N.Agrios Plant Pathology. Academic Press Inc, 2005, 952 p.

6. BUĞDA BİTKİSİNİN MÜASİR TƏSNİFATDA YERİ Aləm - Bitkiçilik Şöbə- Örtülü toxumlular Sinif – Birləpəlilər Yarım sinif – Dənçiçəklilər Fəsilə - Dənlilər Cins - Buğda Bərk buğda– Triticum durum Triticum ispahanicum Triticum karamyschevii Triticum militinae Yumşaq buğda– Triticum aestivum Triticum aethiopicum Triticum araraticum Triticum boeoticum Triticum carthlicum Triticum compactum Triticum dicoccon Latın adı - Triticum L. Növlər

7. İllər üzrə buğdanın istehsalı (FAOSTAT) min. tonla Mənbə: http://ru.wikipedia.org/wiki/Пшеница

8. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı (FAO) təşkilatının proq-nozlarına əsasən buğdanın dünya istehsalı 2010-2011-ci illərdə 4%-ə qədəri aşağı düşərək və 653 mln. ton təşkil edəcəkdir, baxmayaraq ki, tələbat 667 mln. tondur. İstehsalın azalması Rusiya və ABŞ-da quraqlıq, Avstraliya və Kanadada sel səbəb olmuşdur. Bundan əlavə Çində buğda əkinlərinin 42%-i quraqlıqdan əziyyət çəkmişdir. Bu quraqlıq 2011-ci ilin yazına qədər davam edə bilər. 2008-ci ildə buğdanın istehsalı öz tarixində maksimum <687 mln. tona çatmışdır.

9. Azərbaycanda payızlıq buğda Mənbə: Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi

10. Qidalılıq dəyəri Buğda dəni 100 qram dənin qidalılıq dəyəri Energetik qiyməti: 360 kkal Zülallar: 15 qram Yağlar: 2-2,5 qram Karbohidratlar: 68-71 qram Nişasta: 65-68 qram Disaxaridlər: 3 qram Ballast maddə:10 qram Mənbə: Dənli bitkilərin təsnifat standartları

11. Sürmə xəstəlikləri Bitkinin yoluxma fazasından asılı olaraq sürmə göbələklərini şərti olaraq 4 qrupa bölürlər: II qrup I qrup Buğdanın toz sürməsi inkişaf tipi üzrə - çiçək vasitəsilə çiçəkləmə dövrü yoluxma. Rüşeymdən normal inkişaf edən dəncikdə rüşeym halında olan mitsel. Toxumlar cücərən zaman o böyümə üçün tərpənir və bitkini diffuz olaraq yoluxur. • Buğdanın bərk sürməsi inkişaf tipi üzrə - toxumların cücərməsi dövrü müxtəlif infeksiyalar: • toxumun səthində; • toxumlarla yanaşı torpaqda; • toxumun pərdəsi altında • (pərdəsi olan dənli bitkilərdə)

12. III qrup Demək olar ki, bütün vegetasiya dövrü yoluxma. Qarğıdalının qovuqlu sürməsi belə inkişaf edir. IV qrup Toxumların cücərməsi dövrü torpağın səthində cücərtilərin yoluxması

13. Dənli -taxıllarda sürmə xəstəliklərinin əsas növləri

14. 5.1 Buğda bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə Buğdanın bərk və ya iylənən sürməsi – Tilletia caries (DC.) Tul., Tilletia laevis Kuehn. Təsnifatda yeri: Fungi və ya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Ustilaginomycetes sinfi, Ustilaginales sırası, Tilletiaceae fəsiləsi, Tilletia cinsi. İki yaxın növ Tilletia caries və T.laevis buğdanın bərk və ya iylənən sürmə xəstəliyinin törədicisidir. Sinonimləri: Tilletia caries üçün=T.tritici (Bjerk.) Ç.Winter; Tilletia laevis üçün=T.foetida (Wallr.) Ziro. Biolojiqrupu: Biotrof

15. T.cariesvəT.laevishəyattsiklivəəmələgətirdiklərisimptomlaragörəoxşardırlar. Növlərteliosporlarınmorfologiyasına (T.cariesnövündəteliosporlartozlu, T.laevis-dəhamar) vəyayılma zonalarınagörəfərqlənirlər. Törədicilərteliosporşəklindətoxumlardavəyaquraqlıqzonalardatorpaqdasaxlanılır. Səpindənsonrateliosporlarcücərirvəhaploidbazidiosporlarla (sporidi) bazidilərformalaşırlar.

16. Bazidisporlarınmayalanmasındansonradikariotikinfeksionhiflərəmələgəlir. Beləhiflərbuğdanıncücərtisinədaxilolur. Törədicibitkininböyüməkonusunaçatırvəsonrakımüddətlərdəonunlabirlikdəinkişafedir. T.cariesgöbələyininteliosporlarışaraoxşar, açıqvəyatündqəhvəyirəngli, ölçüləri 14-25 x 12,6-21 mkm-dir. Örtüyütorlu, adətən 5 künçlüdür. T.laevisgöbələyininteliosporlarıellipsoidalvəyauzunsov, tündqəhvəyirəngli, ölçüləri 13,5-22,5x12,6-18 mkm-dir. Örtüyühamardır

17. SAĞLAM ƏKİN MATERİALI YÜKSƏK AQROTEXNİKA

18. Tilletia caries

19. Tilletia laevis

21. Bazidilərin cücərməsi

22. TÜRKİYƏ AZƏRBAYCAN RUSİYA XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI ABŞ UKRAYNA HİNDİSTAN

23. Torpaqdateliosporlarınmaksimumcücərməsi 40-60%-liknisbirütubətdəqeydəalınmışdır, buğdacücərtilərininəngüclüyoluxmasıisə 5-100Ctemperaturdabaşverir. Nəticədəpayızlıqbuğdagecikmişəkinmüddətlərindəvəyazlıqlardahaerkənsəpindəgüclüsurətdəyoluxurlar. Xəstəliktörədicibuğdanövlərininəksəriyyətindəyaşayabilir, eynizamanda otritikale, arpa, çovdar vəbaşqaotbitkilərindəqeydəalınmışdır. Mühafizətədbirlərininrəngarəngolmasınabaxmayaraq, xəstəlikbuğdaüçünzərərliliyinisaxlayır.

24. MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ YÜKSƏK AQROTEXNİKA SAĞLAM ƏKİN MATERİALI DAVAMLI SORTLAR NÖVBƏLİ ƏKİN

25. Ps – 10 a toxum dərmanlayıcısının suspenziya məsarifi və məhsuldarlığı

26. Buğdanıncırtdansürməsi- Tilletia controversa Kuehn. Təsnifatdayeri: FungivəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Tilletiaceaefəsiləsi, Tilletiacinsi. Tilletia controversa payızlıqbuğdanıncırtdansürməsinintörədicisi Sinonimləri: T.nanifika (Wagn.) Savul., T.tritici- repentis (DS) Ziro. Biolojiqrupu: Biotrof

27. Yoluxmanınsimptomlarıbuğdanınsünbülləmədövründəgörünməyəbaşlayır. Sirayətlənənbitkilərgüclükollanır, sağlamlaranisbətən (1,5 –4,0 dəfə) böyümədənqalır. Yoluxansünbüllərdahasıx, qısavəyatamyetişməyəqədəryarımaçıqvəziyyətdəqalırlar. Sünbülcüklərartır, hərbirsünbülcükdəolançiçəklərinmiqdarıyüksəlir. Sünbüllərdədənəvəzinəsferikvəyagenişellipsvari «sürməkisələri» formalaşırlar. Buğdanıntoplanmasıdövrüsoruslardağıldıqda, teliosporlartoxumlarıçirkləndirirvətorpağatökülürlər. Teliosporlartorpaqdahəyatilikqabiliyyətiniuzunillərərzində (10 iləqədər) saxlayırlar. Onlaraşağıtemperaturvəişıqdatorpağınvəyatoxumlarınsəthində 30-50 günmüddətindəyetişdikdənsonracücərirlər.

28. Tilletia controversa

29. Tilletia controversa

30. Tilletia controversa

31. Buğdanıncırtdansürməsi- Tilletia controversa Kuehn.

32. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI ŞƏRQİ ASİYA MDB AMERİKA AVROPA

33. Teliosporlarıncücərməsiüçündağınıqişıq, 3-5 həftəmüddətindətemperaturun 3-50C-yəqədərdüşməsi, torpağınüstsəthininkəsiyindəuzunzaman 46-60% rütubətinolmasıtələbolunur. Bitkilərinyoluxmasıüçünəlverişlitemperaturşəraitiqalınqarörtüyüzəminində (0-80C, maksimum 10-120C) formalaşır. 150C-dənyuxarıtemperatursporlarıncücərməsinə mənfitəsirgöstərir. Tilletia controversa göbələyipayızlıqbuğdanıyoluxur, yazlıqlardaxəstəlikqeydəalınmamışdır. Buğdadanbaşqabirçoxdənliləridəsirayətləndirir. Xəstəlikçoxzərərlidir. Patogenləyoluxmuşsahələrdeməkolarki, məhsulvermirlər.

34. Toxumlarıntermikiyollaişlənməsiəhəmiyyətlidir. Dünyanınbirçoxölkələrində, eləcədəRusiyaFederasiyasındabununüçünKTS-0,5 təminatkomplektindənistifadəedilir. Toxumlar 3-4 saatmüddətinə 450vəya 2 saatlığa 470-liksuyatökülür, sonrakondisiyarütubətliliyinəqədərqurudulur. Qeydedilməlidirki, termoterapiyadansonrabəzibuğdasortlarınıncücərməqabiliyyətiaşağıdüşür. Bunagörədətermoişlənmənibirpartiyatoxumüçünedib, onlarıncücərməqabiliyyətiaydınlaşdırılır.

35. Buğdanıngövdəsürməsi– Urocystis tritici Koehn. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Tilletiaceaefəsiləsi, Urocystiscinsi. Urocystistriticibuğdanıngövdəsürməsinintörədicisi Müasiradı: Urocystisagropyri (Preuss) J.Schroet. Biolojiqrupu: Biotrof

36. Bitkilərcücərtifazasındayoluxmağabaşlayırlar. Mitselbitkiüzrəyayılır, əvvəlcəyarpaqlarda, sonrayarpaqqınlarında, azhallardagövdədətelilərxəttşəklində (uzunluğu 2 mm-dənbirneçəsm-əqədər) əmələgəlir. Epidermispartlayanzamantelilərüzəçıxır, çılpaqlaşırlar. Teliosporlarqaraqəhvəyi, həlqəvi, 20-45 x12-38 mkm diametrlidir. Biraylıqistirahətdövründənsonra teliosporların təpəsində 2-4 silindrikbazidisporlardanibarətbazidiinkişafedir. XəstəlikOrtaAsiyaTürkRespublikalarının, AzərbaycanvəGürcüstanınbuğdaəkinlərindəyayılmışdır. ƏdəbiyyatməlumatlarınagörəxəstəliyəmənbəxarakterliStavropol, KrasnodarölkəsivəKrımınbuğdasahələrindədərastgəlinir.

37. Urocystistritici

38. Urocystistritici

39. Buğdanıngövdəsürməsiiqtisadiəhəmiyyətkəsbedənxəstəliklərqrupunaaiddeyildir. Xəstəliyinzərəribuğdabitkilərininboyununqısaolması, azmiqdardayarpaqəmələgəlməsivəonlarınölçülərininkiçikliyiiləxarakterizəolunur. Xəstəbitkilərsağlamlaranisbətən 5 dəfəazməhsulverirlər. Torpağınaşağırütubəti (10-15%) və 10-200Ctemperaturinfeksiyaprosesinəəlverişlişəraityaradır. Sporlarıncücərməsiüçünoptimalşərait 18-240Ctemperaturvə 60% nisbirütubətdir.

40. Buğdanıntozsürməsi– Ustilago tritici (Pers.) Rostr. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Basidiomycotaşöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Ustilaginaceaefəsiləsi, Ustilagocinsi. Ustilagotriticibuğdanıntozsürməsinintörədicisi Sinonimləri: Ustilago tritici (Pers.) Iens., U.vavilovii Jacz. Biolojiqrupu: Biotrof

41. Ustilagotritici

42. Ustilagotritici

43. Ustilagotritici

44. Buğdanın sürmə xəstəlik törədicilərinin teliosporları: 1- bərk sürmə:a - Tilletia caries [t.tritici]; b- T.laevis; c- T.triticoides; ç – T.intermedia; 2- toz sürmə; 3- cırtdan sürmə; 4- gövdə sürməsi; 5 – hind sürməsi

46. Sünbülünəmələgəlməsidövrüpatogenonun bütünformalaşmışhissələrindəoturur. Sonrakımüddətdəmitseldənteliosporlarəmələgəlirvəsira-yətlənmişsünbüldənəvəzinəyalnızqarasporkütləsisaxlayır. Buğdanıntozsürməxəstəliyinintörədicisimitselformasındatoxumunrüşey-mindəsaxlanılır. Toxumuncücərməsiiləeynizamandamitselinfəallaşmasıbaşverirvəo, bitkininböyümənöqtəsinədoğruyayılmağabaşlayır. Tozsürməsünbüllərinəmələgəlməsidövrüzühüredir. Xəstəliyinnəticəsindəsünbülünbütünhissələridağılır, yoluxansünbülcüklərqarasporkütləsinəçevrilir.

47. Teliosporlarıncücərməsivəmitselinböyüməsiüçünoptimaltemperatur 23-250Cvənisbirütubət 60-95% -dir. 7-80Ctemperaturdabitkitoxumalarındamitselinböyüməsidayanır. Tozsürməxəstəliyidünyanınbuğdabecərilənbütünölkələrindəgenişyayılmışdır.

48. 1 TÖRƏDİCİNİN YOLUXDUĞU BİTKİLƏR Triticum Haynaldia Hordeum Elytrigia Secale Elimus Aegilops Agropiron

49. Buğda və arpa toxumlarının toz sürmədən qorunmasında termiki zərərsizləşdirilmənin variantları

50. Tarlabitkilərinin pas xəstəliklərininəsasnövləri