Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları ve Etik Araştırma Ekibi

1. Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları ve Etik Araştırma Ekibi Doç. Dr. Refika Bakoğlu Deliorman Ayşe Kandemir Ankara 8 Ekim 2009

2. AMAÇ Türkiye’deki mesleki kuruluşların; • Etik anlayış, standart ve uygulamalarının saptanması • ve bunları etkileyen içsel ve dışsal faktörlerin keşfedilmesi • Etik sorunlarla karşılaşıldığında nasıl çözümler • Etik Kurulu yasa ve yönetmeliğinden ne kadar faydalanılmakta? • Etiğin içselleştirme düzeyleri ve bunu etkileyen faktörlerin belirlenmesi

3. Araştırmanın Yöntemi Örnek Olay Çalışması; • İkincil Data Analizi • Anket • Odak Grup Görüşmesi

4. Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşları (TODAI) • Türk Diş Hekimleri Birliği (TDB) • Türk Eczacılar Birliği (TEB) • Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK) • Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) • Türk Tabipleri Birliği (TTB) • Türk Veteriner Hekimleri Birliği • Türkiye Barolar Birliği (TBB) • Türkiye Noterler Birliği • Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği (TÜRMOB) • Türkiye Sigorta ve Reasürans Şirketleri Birliği • Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TZOB) • Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB) • Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği • Türkiye Bankalar Birliği, Türkiye Tarım ve Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği.

6. Örnek Olay Seçimi: • Web’de etik davranış kuralları • Etik Kurul ya da Komisyon varlığı • Web’de mesleki etik kurallarının varlığı

7. Kapsama Alınan Mesleki Kuruluşlar • TESK • Türk Tabipleri Birliği • Türkiye Bankalar Birliği • Türkiye Barolar Birliği • TOBB • Elektrik Mühendisleri Odası

8. İkincil data analizi • Meslek kuruluşları hakkında öncelikli verileri elde etmek için ilk olarak web sayfaları incelenmiştir. • Görüşmeler sırasında ilgili dönem raporları, mümkünse Yönetim Kurulu kararları, disiplin kurulu kararları, kitapçıklar, kurumsal dergiler, kitaplar vb. istenmiş ve incelenmiştir. • Kanunlar ve yönetmelikler, tebliğler de özellikle disiplin süreçlerinin ve yapılarının anlaşılması sebebi ile analiz edilmiştir. • Web sayfalarında yer alan mesleki etik ilkeler analiz edilip ile Başbakanlık Etik Kurul Davranış ilkeleri kıyaslanmıştır.

9. Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşlarının Etik İlke, Komisyon ve Disiplin Süreçleri BakımındanKıyaslanması

10. Kamu Kurumu Niteliğindeki Meslek Kuruluşlarında Disiplin Cezaları

11. Görüşmeler… Meslek Kuruluşlarının, varsa etik kurul üyeleri, Genel Sekreterleri veya Yönetim Kurulu Üyeleri, Disiplin Kurulu üyeleri ile görüşülmesi hedeflenmiştir. TOBB, TESK, Barolar Birliği’nin Genel Sekreterleri ile görüşülmüştür. Her bir meslek kuruluşu ile en az 2 kere (Tabipler Birliği hariç) yüz yüze görüşülmüştür. Telefonla görüşmeler ise sıklıkla yapılmıştır. Tabipler Birliği, görüşme isteklerimize en duyarsız olan meslek kuruluşu olmuştur.

12. Görüşmenin güvenilirliği sorunsalı • Görüşmelerin kıyaslanmasını sağlamak ve verilerde birlikteliği sağlamak için “görüşme formu” oluşturulmuştur. • Görüşmeler sohbet şeklinde, konunun dışına kaymamaya çalışarak “neden ve nasıl?” soruları ile derinlemesine gerçekleştirilmiştir. • Görüşmeler, aynı zamanda bir gözlem yapma şansı da vermiş ve etik çerçevede dikkat çeken spesifik konuların üzerine de gidilmiştir. • Son olarak görüşmelerin hepsi kayda alınmış, kayıtlar dinlenerek dökümü yapılmış anlaşılmayan konular telefon açılarak tekrar sorulmuştur.

13. Görüşmelerin analizi • Mesleki etik ilkesi olan meslek kuruluşları ile etik üzerine daha derinlemesine konuşulabilmiştir. (Bankalar Birliği, Barolar Birliği, EMO, Tabipler Birliği) • Yine şu anda işleyen ya da bir zamanlar iyi işlemiş etik komisyonu olan kuruluşların konu hakkında bilgisi yüksektir. • Bazı meslek kuruluşlarında etik çalışmalar bir vesile ile kendiliğinden başlamış (Örneğin Bankalar Birliği, EMO) ancak aynı hevesle devam edememiştir. Örneğin Tabipler Birliği bu anlamda daha uzun soluklu çalışmıştır ve çalışmaktadır da ancak anlaşmazlıklar yüzünden kesintilere uğramaktadır. • Bazılarında ise Etik Kurul’un oluşturulmasından sonra yönetmeliğin zorlaması ile çalışmalara başlanmıştır.

14. Görüşmelerde en çok konuşulanlar • Görüşmelerde sıklıkla Başbakanlık Etik Kurulu ve yapısına eleştiriler getirilmiş, yönetmelik kapsamında olmadıkları belirtilmiştir. • İkinci yoğun vurgu ise “etik kültür”ün yaratılması gerektiğine yapılmıştır. Yoksa bir takım yasalar ve yönetmelikler ile etik yaygınlaştırılamaz. • Her bir meslek kuruluşunun diğerlerinden farklı olduğuna yönelik yapılan vurgular • Meslek kuruluşları kendilerini genel olarak “etik” bulduklarını da sık sık belirtmişlerdir. • Toplumsal sisteme yapılan serzenişler..

15. Görüşmelerde en az konuşulanlar • Meslek kuruluşları kendi çalışanlarına yönelik etik ihlallere ilişkin olarak konuşmaktan özellikle kaçınmışlardır. • Kendi çalışanlarına yönelik verilen disiplin vb. cezaları ısrar edilse bile genellikle geçiştirilmiştir. • Kurum içinde gözlemlenen etik dışı davranış ve uygulamalardan örnek istendiğinde genellikle hafif uygulamalar ile geçiştirilmiştir.

16. Anket Çalışması • Toplam 86 anket analiz edilebilmiştir. • Anket çalışmasına TOBB ve TESK katılmamıştır. • Anketi yanıtlayanların %79,3’nün üniversite ve üstü düzeyde eğitimli olduğu, %54,79’unun ise 23-35 yaşlarında olduğu tespit edilmiştir. • Anketi yanıtlayanların çalıştıkları kurumlardaki deneyimlerine bakıldığında; genelde yaklaşık % 55’inin 5 yıldan daha fazla yıldır şu anda çalışmakta oldukları kurumda çalışmakta olduğu tespit edilmiştir.

17. Anket Formu • Anket formu 3 bölümden oluşmaktadır. A. 1. Etiğin Kurumsallaşma Düzeyi (Singhapakdi ve Vitell, 2007) 2. Etiğe genel yaklaşım 3. Yöneticilerin etik olmayan karar vermelerinde etkide bulunan faktörler 4. Etik çerçevede iş uygulamalarına yönelik değerlendirme (a.En sık gözlemlenen uygulamalar ve b. üzerinde durulması gereken uygulamalar) B. İnsan Kaynakları süreçleri ve etik C. Demografik Bilgiler

18. Nicel Araştırma Bulguları 1 * Kurumlar, etiğin örtülü kurumsallaşma boyutunu açık kurumsallaşma boyutundan daha önemli görmektedirler.

19. Nicel Araştırma Bulguları 2 * Kurumların etiğe genel bakış açısı bakımında “etik ile ilgili konularda doğru olanı bilmek yapmaktan daha kolaydır” ifadesine katılım oranı daha yüksektir.

20. Nicel Araştırma Bulguları 3 • Kurumlar, etik çerçevede kendi iş uygulamalarını “açık ve şeffaf” bulmaktadır. • Kurumlarda etik çerçevede ne tür iş uygulamalarının üzerine gidilmesi gerektiği sorulduğunda “açıklık ve şeffaflık” belirtilmiştir. * Yakınları ve tanıdıkları işe alma ise en çok gözlemlenen uygulamadır. * Kurumlarında rüşvet alma/verme en az gözlemlenen uygulamadır.

21. Nicel Araştırma Bulguları 4 • Katılımcıların yöneticilerin etik olmayan karar vermede etkide bulunan faktör algılamalarına bakıldığında “kurumdaki üstlerin/yöneticilerin davranışları, ülkenin adalet sisteminin işlerliği ve kamudaki etik anlayışının” en yüksek değerler aldığını görmekteyiz. Yöneticilerin Etik Olmayan Karar Vermelerinde Etkide Bulunan Faktörler

22. Nicel Araştırma Bulguları 5 • örtük kurumsallaşma düzeyi arttıkça; • etik ile ilgili yaygınlaşmış kötü uygulamaların azalacağı • kurumlardaki açıklık ve şeffaflığın artacağı inanancı • üst yönetim etik kültürü geliştirmeye yönelik eğitimler düzenleyip etiğe ilişkin programları düzenli bir şekilde denetlerse • kişisel kötü uygulamaların azalabileceğine yönelik bir inancın varlığı • Etik-hukuk ilişkisi zayıfladıkça, • kişisel kötü uygulamalar • yaygınlaşmış kötü uygulamaların artacağına yönelik algı • yöneticilerin etik karar vermelerini etkilen faktörler • “açıklık, adam kayırma ve saygı” boyutu ile bağlantılı

23. Nicel Araştırma Bulguları 5 • Mesleki kuruluşlara göre etik yaklaşım farklılıkları * “Açık kurumsallaşma boyutu” açısından Türkiye Barolar Birliği ile Bankalar Birliğinin “Etiğin Uygulanmasının Etkinliği” açısından Bankalar Birliği ile EMO belirgin bir şekilde anlamlı farklılıklara sahip * Etik bilinç, örneğin “Etik ile ilgili konularda doğru olanı bilmenin yapmaktan kolaylığı” ifadesi gibi, açısından EMO ile Türkiye Barolar Birliği arasında belirgin bir farklılığın bulunduğu belirlenmiştir.

24. Anket yoluyla elde edilen verilerin özeti

25. Görüşme, odak grup görüşmesi ve saha çalışmasının birlikte analizi • Siyasi arenada etik • Toplumdaki etik engeller • İşe yerleştirme, yükseltme ve atamalardaki adaletsizlikler • Yönetsel etik engeller • Eğitimle ilgili sorunlar • Etiğin içselleştirilmesi önündeki engeller • Rekabet ve etiğin birlikteliği

26. Değerlendirme • Araştırmamızın kapsamındaki mesleki kuruluşlar etik yaklaşım ve içselleştirme düzeyleri açısından • örgütsel kötü uygulamalardan ziyade kişisel ve kamusal-politik kötü uygulamaların daha önemli ve hayati olduğunu düşünmektedirler. • Etik olmayan kararların oluşmasında; • hem kurumdaki üst düzeydekilerin davranışları, • hem ülkenin adalet sisteminin işleyişi • hem de kamudaki etik anlayışının en önemli etkenler olduğu görülmektedir.

27. Önemli tespitler… • Meslek Kuruluşları, Başbakanlığa bağlı Etik Kurul’un, tarafsız ve uygulamalarında samimi olup olmadığı konusunda şüpheye sahiptirler. • Meslek kuruluşlarında gözlemlenen “Son sözü başkan söyler” eğilimi ile Başkan ve Genel Sekreterliklerin çok önemli olmasınedeniyle üst yönetimin “etik çalışmalara” inanması çok büyük önem kazanmaktadır. • Etik eğitim programlarında yer alan “kötü uygulamaların ihbar edilmesi, bildirilmesi” ve böylece etik dışı davranışların engellenmesi, Meslek Kuruluşları gibi oldukça güçlü kurum kültürüne sahip kurumlarda ve Türk kültüründen gelen etkiler ile oldukça zor görünmektedir. • Görüşülen kurumların hepsi, etik eğitimlerin aileden başlaması gerektiği, ahlaklı ve dürüst davranmanın ilkokul sıralarında, iyi vatandaş nasıl olunur şeklinde eğitimlerle, küçük yaşlarda başlayarak öğretilmesi ve içselleştirilmesi gerektiğini düşünmektedir.

28. Kısıtlar • Bu araştırma projesinin en büyük kısıtlarından biri, meslek kuruluşlarının projeyi destekleyen gerek Avrupa Konseyi gerek Başbakanlık Etik Kurul’un yapısı ve çalışmalarına duyulan güvensizlik nedeni ile araştırmaya kuşku ile bakılmasıdır. • Disiplin/ Onur Kurulu ve Yönetim Kurulu üyelerinin Türkiye’nin dört bir yanında bulunan üyelerden oluşması nedeni ile kendileri ile birebir görüşme şansına erişilememiş olması. • Araştırma projesi süresinin kısalığı • Anket çalışmasının bazı kurumlarda endişe yaratması ile cevaplanmaması. • Etik ile ilişikli kurum içi politika ve uygulamaları konuşmaktan çekinmek. Bu konuda en rahat kurumun EMO olduğu söylenebilir.

29. Sonuç • Meslek kuruluşlarının Başbakanlık Etik Kurulu’nun yapısı ve amacına ilişkin olarak kaygıları vardır. Halen Etik Kurul Yönetmeliği’nin kapsamında olunmadığı ileri sürülmekte… • Etik çalışmaları çoğu meslek kuruluşunda yavaş ve isteksiz(en azından heyecanın olduğu söylenemez!) ilerlemektedir. • Öte yandan meslek kuruluşlarının “mesleki etik ilkeleri” konusunda oldukça bilgili ve ilkelerine sahip çıkmaktaoldukları gözlenmektedir!

30. Öneriler • Etik Kurul, Meslek Kuruluşlarıgözünde formal ve informal geçerlilik savaşı vermeli • Meslek Kuruluşlarında yavaş yavaş çalışmalara başlayacak olan Etik Komisyon üyelerinin sorumluluk alanları ve hakları açıkça belirtilmelidir. • Üst yönetim, “etik çalışmaları” yakından takip etmeli ve davranışları ile çalışanlara örnek olmalıdır. Nitekim bazı meslek kuruluşlarında yöneticilerin davranışlarının çalışanlar üzerindeki etkisi gözlenmiştir. • Etiğin açık kurumsallaşma boyutunun geliştirilmesi ve etik kültürün yaratılması yönündeki çalışmaların hız kazanması gerekmektedir.

31. Teşekkürler…