AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCANDÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ AQRONOMLUQİXTİSASIÜZRƏ FİTOPATOLOGİYA KURSU

2. IIBölmə: Bitki xəstəlikləri Mövzu 6. Arpa və qarğıdalı bitkilərinin xəstəlikləri, onlarla mübarizə Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor İbrahim Cəfərov

3. P L A N: 6.1 Arpa bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə 6.2 Arpa bitkisinin pas xəstəlikləri və onlarla mübarizə 6.3 Arpa bitkisinin digər xəstəlikləri, onlar əleyhinə mübarizə 6.4 Qarğıdalı bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə 6.5 Qarğıdalı bitkisinin digər xəstəlikləri, onlar əleyhinə mübarizə

4. Ədəbiyyat 1. İbrahimCəfərov Fitopatologiya (fənnin öyrənilməsinə dair metodik vəsait). Bakı: «Elm», 2008, 181 s. 2. İbrahimCəfərov Tarlabitkilərinin xəstəlikləri. Bakı: «Elm», 2009, 326 s. 3. İbrahimCəfərov Fitopatologiya. Bakı: «Şərq-Qərb», 2012, 561 s. 4. Гриценко В.В., Стройков Ю.М., Третьяков Н.Н. Вредители и болезни сельскохозяйственных культур. 2-е изд., перераб. М.: «Академия», 2010, 224 с. 5. Защита растений в устойчивых системах землепользования / Под общей ред. док. с.х. наук Д.Шпаара, книга 1, Торжок ООО «Вариант», 2003, 391 с. 6. Семенкова И.Г., Соколова Э.С. Фитопатология. М.: Изд. Академия, 2003, 496 с. 7. Tivoli, B., Baranger, A., Muehlbauer, F.J., Cooke, B.M. Ascochyta blights of grain legumes. Springer, 2007, 142 p. www. agroteh-garant.ru.

5. Payızlıq arpa sahəsi

6. Payızlıq arpa biçini

7. Rayonlaşdırılmış arpa sortları Qarabağ - 7 Pallidium-596 Rosova Qarabağ-7 Qarabağ – 21,22 Naxçıvan dəni-310 Seltik Tsiklon Baharlı Rasova Cəlilabad - 19 Qara

9. 6.1 Arpa bitkisinin sürmə xəstəlikləri və onlarla mübarizə Arpanınqarasürməsi- Ustilago nigra Tapke Təsnifatdayeri: Fungi vəya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Ustilaginomycetes sinfi, Ustilaginales sırası, Ustilaginaceae fəsiləsi, Ustilago cinsi Müasiradı: U.avenae (Pers.) Rostr Biolojiqrupu: Biotrof

10. Ustilago nigra göbələyininteliosporlarızeytuniqəhvəyirəngli, həlqəvivəyaoval, 5,5-7,5 x 6-8 mkmdiametrli, qılçıqlarlaörtülüdür. Cücərənzamanteliosporlar 4 ovalbazidisporlarlabazidilərəmələgətirirlər. Patogentoxumlarınsəthindəteliosporlarlavəyaarpanıntoxumlarınınpərdəsialtındamitselləqışlayır. İnfeksionhiflərbitkiyədaxilolur, heceyrəarasıvəhüceyrələrdəbitkiiləbirgəinkişafedir. Sünbülünyoluxmuşhissələritündşokalad-qəhvəyirənglitozkimisporkütləsinəçevrilir. Xəstəsünbüllər sağlamlarlaeynivaxtdaformalaşır və teliosporlar küləkləyayılırlar.

11. Arpanınqarasürməsi- Ustilago nigra

12. Arpanınqarasürməsi- Ustilago nigra

13. Teliosporların cücərməsi

14. ŞİMALİ QAFQAZ AZƏRBAYCAN QAZAXISTAN XƏSTƏLİYİN YAYILMASI TÜRKİYƏ QƏRBİ SİBİR İRAN

15. Qurutorpaqvə 15-210Ctemperaturinfeksiyanıninkişafıüçünənəlverişliamillərdəndir. Aqrotexnikitədbirlərkompleksinəəməledilmədikdə, dərmanlanmamıştoxumlarlasəpinapardıqdalokalepifitotiyalarcoğrafiərazininyerləşdiyiiqlimqurşağındanasılıolmayaraqinkişafedəbilir. Qaraçürümə xəstəliyənəqarşıtoxumlarıyarımquruüsullaformalinməhluluilədərmanlayırlar. Toxumlarsuiləyaxşıisladılırvə 4 saatmüddətindəbrezentaltındasaxlanılır. Formalinlədərmanlanmıştoxumlarınsonsaxlamahəddi 5 gündür, həttabuhaldatoxumlarhərgünqarışdırılır. Dərmanlanmıştoxumlaruzunmüddətsaxlandıqdacücərməqabiliyyətiniitirirlər. Bununlayanaşıdigərtoxumdərmanlarındandaistifadəetməkolar: tərkibindəikitəsiredicimaddətebukonazol 60 qr/l + tiabendazol 80 qr/lolanvialTT (0,4; 0,5 l/t), bunker 0,5 l/t, vitaras 2-3 l/tvəs. müasir toxumdərmanlarıdır.

16. Arpanınbərkvəyadaşsürməsi- Ustilago hordei (Pers). Lagerh. Təsnifatdayeri: Fungi vəya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Ustilaginomycetes sinfi, Ustilaginales sırası, Ustilaginaceae fəsiləsi, Ustilago cinsi Biolojiqrupu: Biotrof

17. Arpanınbərkvəyadaşsürməsi- Ustilago hordei

18. Arpanınbərkvəyadaşsürməsi- Ustilago hordei

19. Bərkvəyadaşsürməxəstəliyinintörədicisininxarakterikxüsusiyyətisünbülünmiloxundanbaşqabütünhissələrininnazikparıltılıpərdə ilə örtülən qara qonur spor kütləsinə çevirməkdir. Spor kütləsi bəzən arpanın yuxarı yarpaqlarında uzunsov zolaqlar şəklində inkişaf edirlər. Teliosporlarşarşəkilli, bəzənuzunsov, 3,6-7,2 mkmdiametrli, hamarörtüklüvəzeytuni-qəhvəyirənglidir. Teliosporlarcücərənzamandördhüceyrəlibazidilərformalaşdırır. Bazidilərdəisəovaldanuzunsovaqədərmüxtəlifformalıdördbazidisporlarvardır. Teliosporlarıncücərməsizamanıəmələgələnferomonlaranastomozlarınformalaşmasınıstimullaşdırır. Anastomozlarsporidilərinarasındaəmələgəlir. Mayalanmadansonrainfeksiondikariotikmitselinəmələgəlməsi başverir. Sürməsünbülləribiçinzamanıdağılırvədənlərizibilləyirlər. Teliosporlardəninsəthindəqışlayırlar.

20. Teliosporların cücərməsi

21. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

22. İnfeksiyatorpağınyüksəkrütubətinəzərəalınmaqla 14-250Ctemperaturdiapazonunda (optimal 20-240C) inkişafedəbilir. Teliosporlar 25-300Ctemperaturda 16 saat, 200C-də 24 saat, 5-100Cisə 3 günsonracücərirlər. Məhsulitkisixəstəliyinyayılmasındanasılıdır. 0,7-4,7%-likyayılmadaməhsulitkisi 22,3-31,6%-əçatır. Azərbaycanlıtədqiqatçılargöstərirlərki, xəstəliyəqarşımübarizətədbirlərigörülməsə, onunvurduğuziyan 8-20%, bəzəndəartıqolabilər. Buğdanınqarasürməsindəolduğukimidir.

23. Arpanıntozsürməsi - Ustilago nuda (C.N.Jensen) Rostr. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Basidiomycota şöbəsi, Ustilaginomycetessinfi, Ustilaginalessırası, Ustilaginaceaefəsiləsi, Ustilagocinsi Sinonimləri: Ustilagonuda var. hordei C.N. Jensen, Ustilagotriticif.sp. hordeiBoerema. Biolojiqrupu: Biotrof

24. Tozsürməxəstəliyininsimptomlarısünbülləmədövrüasangörünür. Arpanınsünbülüteliosporlardanibarətolantünd-qəhvəyiqaratozkütləsinəçevrilir. Bəzixəstəsünbüllər, həttasağlamlardanhündürolabilirlər. Yoluxmuşsünbüllərinəksəriyyəti sağlamlardanerkənəmələgəlirlərvəəvvəlcəteliosporunqaratozkütləsinazikmembranlaörtülüdür. Sünbülbağlamadandərhalsonramembrandakəsiklərəmələgəlir, sporlarküləklədağılırlar. Birneçəgünmüddətindəsünbülünmiloxuçılpaqlaşır. İnfeksiyayauğramıştoxumlarcücərməqabiliyyətiniitirirvəxaricigörkəmcəsağlamkimigörünürlər. Ustilago nuda göbələyininmitselisahibintoxumasındainkişafedir, əvvəlcəorəngsizdir. Sünbülbağlamadövrünəyaxınmitselhifləriqalınlaşırvəteliosporaçevrilirlər. Teliosporlartünd-qəhvəyi, oval, tikanlarlaörtülü, 3,6-9,0 mkmdiametrlidir.

25. Arpanıntozsürməsi - Ustilago nuda

26. PatogenMDBməkanındagenişyayıldığından, hərilməhsuldarlıqüçünrealtəhlükələryaranır. BəziillərdəRusiyaFederasiyası, Belorus, Qazaxıstan, Ukraynakimiölkələrdəlokalepifitotiyalarformasındainkişafedir. Buxəstəlikölkəmizdədəgenişyayılmışdır. Xəstəliyininkişafınarütubətlisoyuqhavavəmülayimtemperaturlar (16-200C) əlverişlişəraityaradır. Beləşəraitarpanınçiçəkləməsinidahauzunmüddətliedir. Çiçəkləmədövrüyağangüclüyağıştoxumlarınsirayətlənməsini 10 dəfəyüksəldir. Xəstəliyintəsirindənməhsulitkisipatogeninyayılmaxarakterindənvəfaizindənasılıdır. Ortaməhsulitkisi 20% vədahaçoxolabilir. Ukraynadaortaitkilər 14%-əqədərkimihesablanmışdır.

27. 6.2 Arpa bitkisinin pas xəstəlikləri və onlarla mübarizə Arpanın cırtdan pası - Puccinia hordei G.H. Otth. Təsnifatda yeri: Fungi və ya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Urediniomycetes sinfi, Uredinales sırası, Pucciniaceae fəsiləsi, Puccinia cinsi Biolojiqrupu: Biotrof

29. Arpanın cırtdan pası - Puccinia hordei

30. Arpanın cırtdan pası - Puccinia hordei

31. Puccinia hordei göbələyi beştipspormərhələsiəmələgətirir: teleytospor bazidiospor etsispor spermasiya uredinospor

32. Teliosporlarikihüceyrəli, ellepsoidalvəyasancaqşəkilli, 16-23 x 35-50 mkmölçülü, azcadartılıarakəsməlidir. Telilərçoxzamanarpayarpaqlarınınaltsəthindəəmələgəlirlər. Teliosporlarpatogeninqışlamamərhələsidir. Yazdateliosporlarcücərirlər, buzamanhaploidnüvələrindiploidəkeçməsimüşahidəolunur. Bununardıncameyozbarverir, böyüməborularıəmələgəlir. Bazidiosporlararalıqsahibbitkini- qaranquşotunu (Ornithogalum umbellatum L.) yoluxurvəhaploidspermaqonilər, etsilərəmələgəlirlər. Spermasiyalarbitkiniyoluxabilmirlər. Spermasiyanıbirspermaqonidəndigərinəköçürəndəqarışıqmitselbaşverir, nəticədəanastomozlarəmələgəlirvədikariotikhüceyrələr – etsisporlarmeydanaçıxır.

33. a-uredinosporlar; b-teleytosporlar

34. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

35. Epifitotiyaillərindəməhsuldarlığakəskinzərbəvurulur. Məhsulitkisibelərayonlarda 10-20% vədahaçoxolur. Sporlarıncücərməsiüçündamcısutələbolunur. Əlverişlimühitamillərişəraitində- temperatur 15-250Cinfeksiya 6-8 saatmüddətindəhəyatakeçirilir. Növbətiuredinosporgenerasiyası 7-10 gündənsonraəmələgəlir. Uredinosporlarküləkləyayılırlar. Sahələrdəyüksəkaqrofonyaradılmalıdır. Aralıqsahib bitkiləriməhvedilməli, bitkilərinnormalböyüməsivəinkişafınıtəminedəntədbirlərkompleksihəyatakeçirilməlidir. Xəstəliyinkütləviinkişafetdiyiillərdətilt (0,5 l/ha) məsarifləçiləməaparılır.

36. Arpanınzolaqlıvəyagövdəpası- Puccinia graminis Pers. f. secalisEriks et Henn f. tritici Eriks et Henn Təsnifatdayeri: Fungi vəya Mycota aləmi, Basidiomycota şöbəsi, Urediniomycetes sinfi, Uredinales sırası, Pucciniaceae fəsiləsi, Puccinia cinsi Biolojiqrupu: Biotrof

37. Xəstəlik törədicisi gövdə, yarpaqqınları, yarpaqvəsünbülpulcuqlarındamüvafiqsimptomlarəmələgətirir. Əvvəlcəpasaoxşarqonuruzunsovtozlananyastıcıqlar- uredinalarformalaşır. Sonraonlarqovuşurvəuzunzolaqlarəmələgətirir. Epidermisindağılmasınəticəsindəzolaqlarınətrafındahaşiyəqeydəalınır. Vegetasiyanınsonundauredinoformalaşanorqanlardavəonlarayaxıntoxumasahələrindəqara, qabarıq, ölçüləri 22 mm-əqədərolanteliləryerləşir. Xəstəliktörədicininbiolojiinkişafxüsusiyyətləri və morforji əlamətləri buğdanın zolaqlı və ya gövdə pasında olduğu kimidir. Xəstəliyəarpabecərilənbölgələrinəksəriyyətindərastgəlinir. Ədəbiyyatməlumatlarındagöstərilirki, bəziillərdəxəstəliyin epifitotiyaşəklindəinkişafıməhsuldarlıqüçündəreal təhlükətörədir.

38. Xəstəliyinteliosporlarıbitkiqalıqlarındaqışlayır. Qışlayanteliosporlaryazdacücərirlər. Cücərməüçüngeniştemperaturhəddigöstərilir 9-290C (optimal 18-220C). Havanınyüksəknisbirütubəti 95-100% ekolojiamilləriçərisindəhəlledicidir. Teliosporlarıncücərməsibuğdadaolduğukimionlarınyetişmədərəcəsindənasılıdır. Xəstəlikgüclüinkişafedənzamanbitkilərinquraqlığadavamlılığıkəskinazalır, fotosintezprosesipozulur, cılızdənlərformalaşır. Bəzənməhsulitkisi 20-25%-əçatır. Sahələrdəyüksəkaqrofonyaradılmalıdır. Aralıqsahib bitkiləriməhvedilməli, bitkilərinnormalböyüməsivəinkişafınıtəminedəntədbirlərkompleksihəyatakeçirilməlidir. Xəstəliyinkütləviinkişafetdiyiillərdətilt (0,5 l/ha) məsarifləçiləməaparılır.

39. Arpanınzolaqlıvəyagövdəpası- Puccinia graminis

40. Arpanınzolaqlıvəyagövdəpası- Puccinia graminis

41. 6.3 Arpa bitkisinin digər xəstəlikləri, onlar əleyhinə mübarizə Arpanınunluşehi- Blumeria graminis (Dc.) Speer f. hordei Təsnifatdayeri: Fungi vəya Mycota aləmi, Ascomycota şöbəsi, Euascomycetes sinfi, Erysiphales sırası, Erysiphaceae fəsiləsi, Blumeria cinsi Biolojiqrupu: Biotrof. Arpanın (Hordeum) cinsinövlərininobliqatparazitidir

42. UnluşeharpanıvəHordeum cinsinədaxilolanbaşqanövləriyoluxur. Xəstəlik bitkininbütünyerüstüorqanlarındaəmələgəlir. Səthimitselvəkonidispormərhələsiunluşehinsimptomlarınınbaş verməsinəsəbəbolur. Konidilərtəpəhüceyrələrindəqısabudaqlanmayan tək-təkvəyacütkonididaşıyanlarüzərindəformalaşırlar. Rəngsiz, birhüceyrəli, ellipsoidal- limonikonidilərzəncirformasındaəmələgəlirlər. Konidilərinölçüləri 8-10 x 25-30 mkm-dir. Konidialmərhələninadı Oidium monilioides –dir. Barmağaoxşarçıxıntılı, uzunluğu 20 mkm-əqədərolanqaustoriyalarağızcıqvasitəsiləepidermalhüceyrələrədaxilolur, bundansonrasəthimitselvəkonidispormərhələsibaşverir.

43. Arpanınunluşehi- Blumeria graminis

44. 1 2 Arpanınunluşehi- Blumeria graminis 1 –konidi spormərhələsi; 2- kleystotesi

45. AZƏRBAYCAN RUSİYA MDB MƏKANINDA XƏSTƏLİYİN YAYILMASI BELORUS UKRAYNA QAZAXISTAN QIRĞIZISTAN

46. Aşağıtemperaturvərütubətlənmə (72 saatdanazolmayaraq) askosporlarınyetişməsinəəlverişlizəminyaradır. Cinsirekombinasiyalarvəmutasiyalarpatogeninpopulyasiyalarınıngenetikişaxəliliyinidahadayüksəldir. Buisəyenivirulentformalarınəmələgəlməsinəsəbəbolur. İlkininfeksiyamənbəyikonidilərvəaskosporlardır. Aerogeninfeksiyauzaqməsafələrəyayılır. Konidilərgeniştemperaturdiapozonunda (1-300C), damcısuolmadancücərirlər. Onlarıncücərməsiüçün 100% nisbirütubəttələbolunur. Xəstəliknəticəsindəyaşılyarpağınfunksionalsahəsikiçilir, nəticədədəninkütləsiazalır, dəndəzülalınmiqdarıdəyişir, məhsuldargövdələrinmiqdarıaşağıdüşür. Köklərinböyüməsigecikir. 10 ilərzindəepifitotiyanıntezliyi 2-3 dəfədir. Məhsulitkisibitkilərinyoluxmadərəcəsindənasılıolaraq, 10-36% təşkiledir.

47. MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ KİMYƏVİ AQROTEXNİKİ DAVAMLI SORTLAR TİLT 0,5 L/HA KUMULUS 4 KQ/HA YÜKSƏK AQROFON FOLİKUR BT 1L/HA NÖVBƏLI ƏKİN

48. Arpanın septoriozu- Septoria nodorum (Berk.) Berk. Təsnifatda yeri: Fungi və ya Mycota aləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Ceolomycetes sinfi, Sphaeropsidales sırası, Sphaeropsidaceae fəsiləsi, Septotia cinsi Bioloji qrupu: Hemibiotrof

49. İlkin infeksiya mənbəyi bitki qalıqları, toxumlar və payızlıq arpadır. Xəstəliyin ilkin əlamətləri yazda yarpaq ayəsində, yarpaq qın arında qəhvəyi ləkələr şəklində zühur edir. Müəyyən zamandan sonra yarpaq damarları boyunca xlorozlu haşiyəli, 1-2 sm uzunluqda oval qırmızı-qəhvəyi ləkələr şəklində əmələ gəlirlər. Ləkənin səthində tünd-qəhvəyi piknidlər dağınıq vəziyyətdədir. Sirayətlənmiş gövdə buğumları qəhvəyi olur, quruyurlar və tünd piknidlərlə örtülürlər. Piknidlər qəhvəyi, şarşəkilli, 66-150 mkm diametrli, yo-luxmuş toxumanın epidermisinə yarım yüklənmiş vəziy-yətdədir. Piknosporla rəngsiz, 1-3 arakəsməli, uclarında həlqələnmişdir. Damcı su ilə yayılır və bütün vegetasiya müddətində yoluxmalara səbəb olur. Mövsümün axırında yoluxmuş yarpaqlarda piknidlərin ardınca kisə mərhələsi – psevdotesilər meydana çıxırlar.

50. Arpanın septoriozu- Septoria nodorum