KIYMETLİ EVRAKIN TÜRLERİ

1. KIYMETLİ EVRAKIN TÜRLERİ Doç. Dr. Mustafa ÇEKER mceker@cu.edu.tr

2. Genel Olarak • Ticari hayatın gelişimine paralel olarak kıymetli evrak türleri de sürekli bir şekilde artmaktadır. • Bu noktada uygulamada en çok karşılaşılan kıymetli evrakın temel özelliklerini açıklamak gerekmektedir.

3. POLİÇE • TTK.m.583-687’de ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiş olan poliçe, ülkemizde dış ticaret işlemleri dışında sık kullanılmayan bir kambiyo senedidir. • Poliçede, muhatap, keşideci ve lehtar olmak üzere üç taraf bulunur. • Poliçe, senedi düzenleyen kişinin (keşideci) karşı tarafa (lehtara) olan borcunun üçüncü bir kişi (muhatap) tarafından ödenmesini sağlamak için düzenlenen bir kredi aracı özelliği gösterir. • Keşideciden poliçeyi alan lehtar, vade günü muhataba ibraz ederek alacağını tahsil eder. • Muhatap, poliçeyi kabul ettiğine dair bir imza atmadığı sürece poliçeyi ödemek zorunda değildir. • Nama veya emre yazılı olarak düzenlenebilir.

4. BONO • Bono veya emre muharrer senet, TTK.m.688-691’de düzenlenmiştir. • Ülkemizde senet denildiği zaman ilk olarak akla gelen ve yaygın bir şekilde kullanılan bir kambiyo senedidir. • Bonoda keşideci ve lehtar olmak üzere iki taraf bulunur. • Bonoyu düzenleyen kişi (keşideci), senedi verdiği kişiye (lehtar) vade günü bonoda yazılı tutarı ödeme taahhüdünde bulunur. • Vade taşımasından dolayı bono da bir kredi aracıdır, nama veya emre yazılı olarak düzenlenebilir.

5. ÇEK • Ülkemizde en çok kullanılan kambiyo senedi olan çek, TTK.m.692-735 ile 3167 sayılı Çek Kanununda düzenlenmiştir. • Bankalar tarafından bastırılan matbu metne sahiptir. • Çekte, poliçe gibi muhatap, keşideci ve lehtar (veya hamil) bulunur. Muhatap, sadece bir banka olabilir. • Buna göre, banka ile çek anlaşması imzalamış olan müşteriler adına matbu olarak hazırlanmış çek defterleri verilir. • Hesap sahibi veya vekili, banka hesabından ödeme yapmak istediğinde bu çek yapraklarından birini doldurarak alacaklıya verir. • Çek bir ödeme aracı olup, vade içermez. Bu özelliğinden dolayı çekin nama, emre veya hamiline yazılı olarak düzenlenmesi mümkündür.

6. HİSSE SENETLERİ • TTK.m.399-419’da düzenlenmiş olan hisse senetleri, şirket payını temsil etmek üzere çıkarılırlar. • Anonim şirketlerde hisse senedi çıkarılması zorunluluğu yoktur. • Hisse senetleri, pay sahipliğinden doğan kârdan pay alma, genel kurula katılma, oy kullanma gibi bütün hakları sağlarlar. • Hisse senetleri en az 1 YKr nominal (itibarî) değer taşımak zorundadırlar. • Nama veya hamiline yazılı olarak düzenlenebilirler. Ancak, bedeli tamamen ödenmemiş paylar için hamiline yazılı hisse senedi çıkarılamaz (TTK.m.409/III).

7. KUPON VE TALON • Kupon, hisse senedine bağlı veya ayrı olarak düzenlenen, sahibine kâr payı, hazırlık devresi faizi ve yeni pay alma hakkı veren menkul kıymetlerdir. • Kuponlar, temettü alma hakkı sağlayabileceği gibi, faiz alma olanağı da sağlayabilir. • Talon ise, kuponlar tükendiğinde yeni kupon alma hakkı vermek üzere düzenlenen kıymetli evraktır. • Hisse senedinden ayrı olarak çıkarılan kupon ve talonlar hamiline yazılı olabilirler.

8. İLMÜHABER • Hisse senetlerinin yerini tutmak üzere çıkarılan geçici pay senetleridir. • Buna göre, henüz hisse senedi çıkarmamış olan anonim şirketler, ortaklarına sahip oldukları pay miktarını göstermek üzere kıymetli evrak niteliğindeki ilmühaber verirler. • Hisse senedi çıkarılırken ilmühaberler geri alınır ve bunun yerine pay sahiplerine hisse senedi verilir. • İlmühaberler, nama veya hamiline yazılı olarak çıkarılabilirler.

9. İNTİFA SENEDİ • Anonim şirketlerde ana sözleşme hükmü ile kurucular, alacaklılar, payları itfa (iptal) olunan pay sahipleri ile çalışan gibi kişilere şirket kârından pay almak, tasfiyeye katılmak ve yeni pay almak gibi malî haklardan yararlanma olanağı vermek üzere çıkarılan kıymetli evrak niteliğindeki senetlere intifa senedi adı verilir. • Nama, emre veya hamiline yazılı olarak düzenlenebilirler. • İntifa senedi sahiplerine tanınacak haklar, ana sözleşme ile belirlenir. • İntifa senedi sahipleri ile şirket arasında ortaksal bir ilişki yoktur, bunlar şirkete karşı “üçüncü kişi” konumundadır. Bu yüzden, intifa senedi sahiplerine oy hakkı, iptal davası açma ve organlara seçilme gibi azalık hakları verilemez

10. TAHVİL • Tahvil, devlet veya anonim şirketlerin yatırımcılardan uzun vadeli olarak kredi almak amacıyla çıkardıkları borç senetleridir. • Tahvillerin vadesi iki yıldan başlar yedi yıla kadar çıkabilir. • Genellikle faiz getirisi sağlarlar, ancak kâra iştirakli tahvil çıkarılması da söz konusu olabilir. • Tahviller, nama veya hamiline yazılı olur, emre yazılı olarak çıkarılamazlar.

11. İPOTEKLİ BORÇ SENEDİ • Taşınmazların değerinin ipotek teminatı altında tedavüle çıkarılmasına olanak veren borç senetleridir. • Türk Medeni Kanununda düzenlenmiştir (TMK.m.898 vd). • İpotekli borç senedinde, borçlu, ipotekli taşınmazın dışında kendi malvarlığı ile de sorumluluk taşır. • Bu senetler, nama veya hamiline yazılı olarak çıkarılabileceği gibi, menkul kıymet şeklinde seri halde de çıkarılabilirler.

12. İRAT SENEDİ • İrat senetleri, bir taşınmaz üzerinde taşınmaz mükellefiyeti şeklinde bir teminatla güvence altına alınan borç senetleridir (TMK.m.903). • İrat senetleri de, ipotekli borç senetleri gibi Türk Medeni Kanununda düzenlenmiştir. • Ancak, ipotekli borç senedinden farklı olarak irat senedinde borçlunun kişisel sorumluluğu yoktur, alacağın güvencesini sadece teminat gösterilen taşınmaz oluşturur.

13. KONİŞMENTO • Deniz ticaretinde gemiyle taşınmak üzere taşıyana teslim edilen mallara ilişkin olarak konişmento (konşimento) adı verilen bir kıymetli evrak düzenlenir. • Konişmento, taşıyan veya kaptan tarafından düzenlenen ve yükün taşınmak üzere teslim alındığını ve varma limanında bu senedin yasal hamiline teslim edileceğini öngören kıymetli evrak niteliğinde bir senettir. • Konişmentoyu kanuna uygun bir şekilde elinde bulunduran kişi, varma limanında taşıma konusu malların kendisine teslimini isteme hakkına sahiptir.

14. MAKBUZ SENEDİ • Umumi mağazalara (antrepolara) saklanmak üzere bırakılan ticari mallar karşılığında düzenlenen kıymetli evraka makbuz senedi adı verilir. • Makbuz senedi, emre yazılı olmasa bile ciro ve teslim yoluyla devredilebilir. • Makbuz senedini ciro yoluyla devralan kişi, umumi mağazaya bırakılan malların mülkiyet hakkını da devralmış olur.

15. VARANT • Varant, umumi mağazalara saklanmak üzere bırakılan emtia üzerinde rehin hakkı kurmak amacıyla düzenlenen bir kıymetli evraktır. • Buna göre, tevdi edilen mallar karşılığında bu malların vasıf ve niteliklerini gösterecek şekilde umumi mağaza tarafından malları teslim eden kişiye makbuz senedine bağlı olarak varant da verilir. • Bu kişi, malın mülkiyetini başkasına devretmek isterse, makbuz senedi ile varantı birlikte karşı tarafa ciro eder. • Tek başına varantın ciro edilmesi, varantın devredildiği kişiye rehin hakkı kazandırır. Yalnız makbuz senedinin cirosu, varant hamilinin hakkı saklı kalmak kaydıyla , tevdi olunan eşyanın mülkiyetini nakleder.

16. TAŞIMA SENEDİ • Taşıma senedi, taşınmak üzere taşıyıcıya teslim edilen eşyayı temsilen gönderen tarafından düzenlenen, içeriği ve şekli kanunda öngörülmüş olan kıymetli evrak niteliğindeki bir emtia senedidir. • Taşıma senedi, sadece eşya taşımalarında kullanılır. Demir yolu ile yapılan taşımalarda taşıma senedi değil “hamule senedi” düzenlenir. Yolcu taşımalarında da taşıma senedi düzenlenmez. • Türk Ticaret Kanunu’na göre gönderen, taşıyıcının talebi üzerine iki nüsha hâlinde bir taşıma senedi düzenleyerek taşıyana vermek zorundadır. • Taşıma senedinin bir nüshası gönderen tarafından imzalanarak taşıyıcıya verilir; diğer nüsha ise taşıyıcı tarafından imza edilerek gönderene iade edilir. • Gönderen, kendisinde kalan bu nüshayı gönderilene vererek malların varma yerinde gönderilen tarafından teslim alınması için gerekli olanağı sağlamış olur. • Bunun sonucu olarak taşıma senedi, taşıma konusu emtia üzerindeki mülkiyet hakkını temsil eder. • Taşıma senedi, emre veya nama yazılı olarak düzenlenebilir.

17. DİĞER MENKUL KIYMETLER • Varlığa dayalı menkul kıymetler • Yatırım fonu katılma belgeleri • Depo edilen menkul kıymet sertifikaları • Banka bonoları ve banka garantili bonolar • Finansman bonoları • Gayrimenkul sertifikaları • Kar ve zarar ortaklığı belgeleri • Altın, gümüş ve platin bonoları • Gelir ortaklığı senetleri