LENDA MESIMORE: ETIKA NE BIZNES

LENDA MESIMORE:ETIKA NE BIZNES PROFESORI I LENDES: DR. MAZLLUM BARALIU

MOTO KRYESORE E LENDES: • PROFESIONISTI DHE SHKEN- CTARI I MIRË E I VËRTETË, ËSHTË GJENERAL DHE HERO I POPULLIT TË VETË. M.BARALIU

PERKUFIZIMI I ETIKËS • PER TË KUPTUAR MË MIRË BRENDINË DHE SUBSTANCËN E MATERJES SË KËSAJ LËNDE MËSIMORE, FILLIMISHT LYPSET KUPTUAR MIRË DHE ZBATUAR PASTAJ PRAKTIKISHT QË TË DY KATEGORITË, ETIKËN DHE BIZNESIN, SI PJESË PËRBËRSE-SHTYLLA MBAJTËSE TË KËSAJ LËNDE.

ETIKA PERKUFIZOHET SI NJE DISCIPLINE E VEQANTE SHKENCORE E CILA NGERTHEN NË VETE VLERAT, PARIMET, VIRTYTET DHE STANDARDET MORALE TE TRANSPONUARA NE SJELLJE TE MIRE E TE DOBISHME SHOQËRORE. AJO PËRMBAN NË OBJEKTIN E SAJ TË STUDIMIT EDHE PARIMET E MIRËSJELLJES SË INDIVIDIT APO TË GRUPEVE SHOQËRORE.

MËTUTJE, ETIKA DEFINOHET SI SHKENCË E SË MIRËS, MORALIT, NORMAVE MORALE DHE MORALITETIT APO MORALSHMERISË. AJO NË VETE INKORPORON EDHE NORMAT MORALE(GJITHMON THUAJE TË VËRTETËN; BËJ MIRË, GJEN MIRË; TË KEQEN KËTHEJE ME TË MIRË; SA MË SHUMË PUNË, AQ MË SHUMË BEGATI; SA MË SHUMË MIRËSI (DASHAMIRSI), AQ MË SHUMË HUMANIZËM( NJERZISHMERI); DHE E KUNDERTA:

SA MË KEQ, AQ MË MIRË; PAS TË KEQES E MIRA; PAS VUAJTJES E MJERIMIT, LUMTURIA, BEGATIA DHE PROSPERITETI.ETIKA SI E TILL Ë P ËRFSHIN Ë EDHE VLERAT MORALE T Ë CILAT JAN Ë STANDARDE VLERSUESE T Ë S Ë MIR ËS DHE T Ë LIG ËS Q Ë DREJTOJN ORIENTIMET, SJELLJET DHE ZGJIDHJET E INDIVIDVE. K ËTO VLERA KRYESISHT SHPREHEN SI:”NDERSHMERIA E SINQERITETI JAN Ë T Ë MIR Ë”;

“PADREJT ËSIA ËSHT Ë E LIG Ë”; RESPEKTI, NDERSHMERIA, SINQERITETI, P ËRGJEGJ ËSIA ETJ.PRA, • ETIKA SI SHKENC Ë E SJELLJES MERRET ME PROQESIN E T Ë M ËSUARIT SE QKA ËSHT Ë E DREJT Ë DHE QKA E GABUAR.

P ËRKUFIZIMI I BIZNESIT • FILLIMISHT FJALA BIZNES ËSHT Ë MISHRUAR N Ë GJUH ËN SHQIPE NGA GJUH ËT E HUAJA DHE DO T Ë THOT Ë PUN Ë, AKTIVITET DHE VEPRIMTARI E CAKTUAR, Q Ë ZHVILLOHET NGA NJ Ë PERSON NJ Ë A M Ë SHUM Ë PERSONASH FIZIK APO JURIDIK. K ËTA PERSONA NDRYSHE QUHEN SUBJEKTE BIZNESORE T Ë CIL ËT DUKE ZHVILLUAR AKTIVITETE DHE VEPRIMTARI T Ë CAKTUARA EKONOMIKE KRIJOJN Ë MARR ËDH ËNIET Ë NDRYSHME BIZNESI ME Q ËLLIM T Ë FITIMIT.

ETIKA SI SHKENC Ë E KA TEPER T Ë LASHT Ë ZANAFILLEN ZHVILLIMORE. AJO ËSHT Ë ZHVILLUAR Q Ë NGA ANTIKA GREKO-ROMAKE DHE ËSHT Ë AVANSUAR GJITHNJ Ë E M ËTEP ËR DERI M Ë SOT. SOFIST ËT GREKO ANTIK Q Ë N Ë SHEK. V PARA EPOK ËS SON Ë, E KRITIKONIN ASHP ËR MORALIN E AT ËHERSH ËM TRADICIONAL Q Ë MB ËSHTETEJ N Ë PARAGJYKIME DHE TABU.

ATA VUN Ë RENDIN NATYROR T Ë GJ ËRAVE DHE AR ËSYEN MBI T Ë GJITHA.NDERKAQ, SOKRATI MENDONTE SE IDEJA E PAR Ë ËSHT Ë AJO E MIR ËSIS Ë, NDERSA E DYTA AJO E Q ËLLIMIT, FILOSOFIJA E TIJ PRODHON IDEN Ë E FATIT SI FAKTOR T Ë BR ËNDSH ËM.PASURIN Ë DHE SH ËNDETIN AI NUK I KONSIDERONTE SI FAT, POR MIR ËSIN Ë.

NDERKAQ SIPAS PLATONIT, IDEALJA NUK I TAKON BOT ËS EMPIRIKE, AJO PARAQITET VET ËM SI HIJE E PROJEKCIONIT VETANAK N Ë BOT ËN AKTUALE. DUKE E IDEALIZUAR MIR ËSIN Ë, PLATONI ATE E PARAQET SI NJ Ë DRIT ËSI AMSHUESE E CILA E USHQEN EGZISTENCEN E ZOTAVE.KJO SIPAS TIJ ËSHT Ë MIR ËSI TRANSCEDENTALE.

PLATONI E TRAJTON EDHE KONCEPTIN TJETER T Ë ASHTUQUAJTUR Q ËLLIMI I FUNDIT DHE KONSIDEROHET SI SJELLJE MORALE P ËR BEGATI. LUMTURIA DHE FATI REAL SIPAS TIJ FILLOJN Ë N Ë T Ë ASHTUQUAJTUR ËN FATUM JASHT TOKSOR Ë ANIQ Ë FATIN AI E TRAJTONTE EDHE SI P ËRJETIM T Ë BR ËNDSH ËM.

P ËR ARISTOTELIN NDERKAQ FATI, RESPEKTIVISHT K ËNAQ ËSIA (EUDEMONIA), ËSHT Ë PERMBUSHJE E NATYR ËS NJER ËZORE. DREJT Ë PREOKUPIMEVE KAH E MIRA DHE DREJT Ë SAJ SIPAS TIJ NA SHPIE VET ËDIA E JO VIRTYTI. GJAT Ë TRAJTIMEVE T Ë TIJ ETIKE, EDHE KY I JEP ROLIN M Ë T Ë MADH T Ë ASHTUQUAJTURIT Q ËLLIM T Ë FUNDIT. NDRYSHE NGA SOKRATI,

ARISTOTELI MENDON SE VIRTYTI NUK E KUSHTZON FATIN MOMENTAL. SI PARIME THEMELORE N Ë T Ë CILAT MUND TA DESHIFROJM Ë DHE SPECIFIKOJM Ë FATIN, ARISTOTELI I NUMRON OSE I FUT VIRTYTIN DHE K ËNAQ ËSIN Ë.ELEMENTET KRYESORE T Ë FATIT DHE ARDHMERIS Ë SIPAS TIJ JAN Ë MIQSIA PA T Ë CIL ËN NUK MUND T Ë KET LUMTURI, SH ËNDETI; T Ë MIRAT MATERIALE (Q Ë NA DUHEN P ËR MANIFESTIMIN E JASHT ËM T Ë VIRTYTIT), DHE FAT ËMIR ËSIA.

VLERAT ETIKE N Ë BIZNES • JANË: • BESIMI RECIPROK I GJITHANSH ËM DHE I VAZHDUESH ËM I SUBJEKTEVE BIZNESORE N Ë BIZNES OSE N Ë MARR ËDH ËNIE BIZNESORE; • LEVERDIA, DOBISHMERIA DHE INTERESI RECIPROK MIDIS SUBJEKTEVE N Ë BIZNES-PAL ËVE KONTRAKTUESE;

MIR ËBESIMI, KORREKT ËSIA, NDERSHMERIA DHE DREJT ËSHMERIA; • KOMPROMISI DHE TOLERANCA BIZNESORE-N Ë BIZNES; • DEMONOPOLIZIMI I POZIT ËS VETANAKE DHE Q ËNDRIMEVE MONOPOLIZUESE-T Ë D ËMSHME N Ë TREG;

PARIMI I KONFLIKT ËSIS Ë S Ë INTERESIT VETANAK; • POZITA E BARABART Ë DHE EKUIVALENTE E PARTNERVE N Ë TREG T Ë BIZNESIT;ETJ.

Q ËLLIMI I ETIK ËS • ZHVILLIMI I FILOZOFIS Ë, ETIK ËS DHE MORALIT SI SHKENC Ë; • ETOSI-ETHOSI = BESIM PARSOR DHE PRIR ËS, STANDARD, IDEAL I GRUPACIONIT OSE BASHK ËSIS Ë S Ë CAKTUAR;

NJOHJA MAKSIMALE E MORALIT, VLERAVE T Ë TIJ, SI DHE KULTIVIMI I Q ËNDRIMIT KRITIK NDAJ MORALIT EKZISTUES- AVANSIMI I TIJ N Ë KUPTIM M Ë POZITIV DHE JO DEGRADIMI I TIJ. • HULUMTIMI-GJURMIMI I VLERAVE AUTENTIKE NJER ËZORE DHE V ËNIA E RREGULLAVE ME NDIHMEN

E T Ë CILAVE M Ë LEHT Ë MUND T Ë DALLOHET E MIRA NGA E LIGA. • “QKA NUK E NDALON LIGJI, MUND TA NDALOJ TURPI”.

TAJKUNI-MAKIAVELIST • GLLABERIMI DHE PASKRUPULLSIA; • PASURIMI PA BAZ Ë, PA DJERS Ë E PA PUN Ë DHE MOSPERMBUSHJA E DETYRIMEVE N Ë BIZNES; • PALIGJSHMERIA DHE MUNGESA E NDERGJEGJES E T Ë NDERSHMERIS Ë;

MOTO AISBERGIANE: Q ËLLI -MI I AR ËSYETON MJETET; • PAPERGJEGJ ËSIA SHOQ ËRORE.

PERGJEGJËSIA SHOQ ËRORE NË BIZNES • NËNKUPTON: • P ËRGJEGJ ËSIN Ë JURIDIKE QË DMTH. RESPEKTIMIN DHE ZBATIMIN E LIGJEVE; • EKONOMIKE-QË DMTH. PËR -GJEGJ ËSI P ËR BIZNESIN, EFEKTET DHE REZULTATET E TIJ;

P ËRGJEGJ ËSIA SOCIALE-DMTH.MBROJTJA SOCIALE E QYTETAR ËVE, MIR ËQENIES DHE T Ë DREJTAVE T Ë TYRE; • EKOLOGJIKE DMTH.-MBROJTJA E AMBIENTIT JET ËSOR (NACIONAL DHE GLOBAL)

NDARJA E ETIKËS NË DEGË • METAETIKA; • ETIKA NORMATIVE; DHE • ETIKA E APLIKUAR- CYBERETIKA • ASPEKTET METAFIZIKE T Ë METAETIK ËS • ASPEKTET PSIKOLOGJIKE DHE

ASPEKTET LINGUISTIKE T Ë METAETIK ËS; • TEORIA E VIRTYTIT; • TEORIA DEONTOLOGJIKE-TEORIA E DETYRSHMERIS Ë; • TEORIA E PASOJAVE; • PARIMET ETIKE. • BASHKEBISEDE.

METAETIKA • MERRET ME DH ËNIEN E P ËRGJIGJEVE N Ë PYETJEN SE QKA JAN Ë PARIMET ETIKE DHE PREJ NGA BUROJN Ë ATO. EKZISTON SYPOZIMI SE PARIMET ETIKE NUK JAN Ë VET ËM RREGULLA DHE FENOMENE T Ë INSTALUARA SJOQ ËRORE T Ë CIL ËT VAREN VETEM NGA EMOCIONET TONA, POR

GJAT Ë HISTORIS Ë ËSHT Ë ZHVILLUAR DHE TRAJTUAR NDIKIMI I VULLNETIT UNIVERZAL, ARSYES-UNIT DHE KUPTIMIT APO DOMETH ËNIES APSTRAKTE T Ë VET PARIMEVE ETIKE. KUPTIMI FJAL ËS “META” GREQISHT, BUKVALISHT DO T Ë THOT Ë M Ë PAS Ë OSE JASHT Ë. K ËSHTU Q Ë NGA VET EMRI MUND T Ë KON KLUDOHET SE METAETIKA MERRET ME TRAJTIMIN E ETIK ËS NGA E ASHTUQUAJTURA”PERSPEKTIV Ë E ZOGUT”, DUKE B ËR Ë P ËRPJEKJE Q Ë T Ë SQAROJ

THELBIN E NORMAVE ETIKE DHE T Ë ZBULOJ KUPTIMIN E TYRE. EKZISTOJN Ë TRI DEG Ë THEMELORE T Ë METAETIK ËS: • 1. METAETIKA METAFIZIKE, • 2. METAETIKA PSIKOLOGJIKE DHE • 3. METAETIKA LINGUISTIKE

ETIKA NORMATIVE • MERRET ME PERCAKTIMIN E STANDARDEVE T Ë CIL ËT KARAKTERIZOJN Ë SJELLJET E NJER ËZVE. AJO B ËN Ë P ËRCAKTIMIN E PARIMEVE NORMATIVE T Ë CIL ËT P ËRCAKTOJN Ë T Ë MIR ËN DHE T Ë KEQEN, RRJEDHIMISHT T Ë ASHTUQUAJTURIN PARIM NORMATIV Q Ë QUHET “RREGULL E ART Ë” AI PASH.

NUK ËSHT Ë MORALE T Ë HYJM PA REND PARA T Ë TJER ËVE, NGASE EDHE NE DESHIROJM Ë Q Ë T Ë TJER ËT TA RESPEKTOJN Ë PRITJEN TON Ë N Ë REND. “RREGULLA E ART Ë” SIKURSE EDHE TEORIT Ë TJERA T Ë ETIK ËS NORMATIVE NG ËRTHEJN Ë N Ë VETE NJ Ë PARIM T Ë P ËRGJITHSH ËM. LIDHUR ME K ËTE JAN Ë ZHVILLUAR T Ë PAKT ËN TRI TEORI THEMELORE.

1. TEORIA E VYRTYTIT, SIPAS S Ë CIL ËS SHUM Ë MENDIMTAR MENDOJN Ë Q Ë MORALI KONSISTON N Ë RESPEKTIMIN E RREGULLAVE PRECIZE “MOS VRIT” DHE “MOS VJEDH”. TEORIA E VYRTYTIT AKCENTIN KRYESOR E VEN N Ë ZHVILLIMIN E VEQORIVE DHE VETIVE T Ë MIRA T Ë PERSONALITETIT.

QYSH PLATONI I KA VREJTUR 4 VYRTYTE T Ë VEQANTA : • -URTIA • -TRIM ËRIA • -MATURIA DHE • -DREJTËSHMERIA. • MIRËPO, VYRTYTE TJERA RELEVANTE JAN Ë EDHE TJERA: • -SHPIRT ËMADH ËSIA • -VETRESPEKTI • -VETBESIMI • -SINQERITETI DHE • -TEMPERAMENTI I BUT Ë.

ËSHT Ë KONSIDERUAR SE K ËTO VYRTYTE M Ë LEHT Ë FITOHEN N Ë RINI, NDAJ M Ë T Ë MOSHUARIT E KAN Ë P ËR DETYR Ë TI EDUKOJN Ë DREJT Ë DHE MIR Ë M Ë T Ë RINJ ËT.ARISTOTELI VYRTYTET I KA DEFINUAR SI SHPREHI T Ë CILAT I FITOJM Ë. PSH. NDJENJ ËN NATYRORE T Ë FRIK ËS E RREGULLOJM Ë ME VYRTYTIN E GUXIMIT DHE T Ë TRIM ËRIS Ë. AI KONSIDERONTE SE MANG ËSIT Ë DHE T Ë METAT

PARAQITEN ATY KU NUK KA VYRTYTE. MUNGESA E TRIM ËRIS Ë,MENDONTE AI, SJELL Ë N Ë QYQAR ËSI, NDERKAQ TRIM ËRIA E TEP ËRT MUND T Ë SJELL DERI TE PAKUJDESIA E VRULLSHME, RRJEDHIMISHT PAMEND ËSIA. KONTRIBUT T Ë R ËND ËSISH ËM TEORIS Ë S Ë VYRTYTIT M Ë VON Ë DO TI JAPIN TEOLOG ËT E KRISHTER Ë P ËRMES VYRTYTEVE T Ë KRISHTERA SI Q Ë JAN Ë: BESIMI- FEJA, SHPRESA DHE DASHURIA.

TEORIA E VYRTYTIT KA QEN Ë PRIRËSE DHE GJËR- ËSISHT E PRANUAR DERI N Ë SHEKULLIN XIX.

TEORIA DEONTOLOGJIKE (E DETYRËS) • BAZOHET N Ë PUN ËN E HYGO GROCIUSIT DHE T Ë T Ë TJER ËVE, T Ë CIL ËT P ËRMENDNIN RRETH 100 VYRTYTE T Ë PRANUARA N Ë SHEK. XVII. • T Ë GJITHA DETYRAT E MUNDSHME SIPAS K ËSAJ TEORIE NDAHEN N Ë TRI GRUPE:

1. DETYRAT NDAJ ZOTIT (NGRITJA-ZHVILLIMI, SHERBIMI DHE LUTJA) • 2. DETYRAT NDAJ VETVETES (RUAJTJA E JET ËS VETANAKE, HULUMTIMI DREJT Ë NDRITJES DHE PERPARIMIT T Ë NDERSH ËM, KORREKT DHE VETPERFIKSIONIMI. • 3. DETYRAT KUNDREJT T Ë TJER ËVE: • -FAMILJARE (KUJDESI NDAJ PRIND ËRVE, BASHK ËSHORTIT, BASHK ËSHORTES DHE NDAJ F ËMIJ ËVE),

-SHOQ ËRORE (MOSBËRJA KEQ TË TJERËVE, MIRËSIA ETJ.) • -POLITIKE (RESPEKTIMI I RENDIT DHE LIGJEVE, NORMAVE SHOQËRORE ETIKE DHE MORALE). • NJ Ë TEORI TJETER DEONTOLOGJIKE, ËSHT Ë TEORIA E S Ë DREJT ËS Q Ë BAZOHET N Ë T Ë DREJT ËN NATYRORE T Ë NJER ËZVE T Ë CIL ËN DUHET TA RESPEKTOM Ë.

K ËT Ë TEORI E KARAKTERIZOJN Ë 4 VEQORI THEMELORE: • -T Ë DREJTAT JAN Ë RRJEDHOJ Ë E RENDIT NATYROR T Ë GJ ËRAVE (AKTI NATYROR I LINDJES), • -T Ë DREJTAT JAN Ë UNIVERZALE, NDAJ SI T Ë TILLA NUK MUND T Ë JEN Ë T Ë NDRYSHME N Ë VENDE T Ë NDRYSHME, • ATO JAN Ë T Ë NJEJTA P ËR T Ë GJITH Ë NJER ËZIT PA DALLIM GJINIE, ETNIE DHE AFT ËSIE,

-ATO JAN Ë T Ë PATJETERSUESHME, Q Ë DO T Ë THOT Ë NUK MUND TI MOHOSH ATO VULLNETARISHT. K ËTU LYPSET VEQUAR TEORIN Ë E IMANUEL KANTIT-”RREGULL ËN E ART Ë”- APO PARIMIN E IMPERATIVIT KATEGORIK:”TI TRAJTOSH NJER ËZIT SI Q ËLLIM FUNDOR DHE ASESI SI M ËNYR Ë E REALIZIMIT T Ë Q ËLLIMIT T Ë FUNDIT”. KJO DO T Ë THOT Ë SE NDAJ NJER ËZVE DUHET T Ë SILLEMI ME MIR ËKUPTIM E RESPEKT DHE T Ë MOS I TRAJTOSH SI MJET-GJ ËSEND.

VETËVRASJA SIPAS KANTIT KONSIDEROHET E PAMORALSHME, NGASE KONSIDEROHET SI IKJE NGA VUEJTJET OSE VARFËRIA-MJERIMI.NJË TJETER TEORI PASUESE DHE E RËNDËSISHME ËSHTË REVIDIMI I TEORISË KLASIKE TË DETYRIMEVE I D. ROSIT E CILA VEN NË PAH DETYRAT E QARTA TË CILAT KONSISTOJNË:

BESUSHMERI, KOMPENZIM, FALENDERIM, DREJTËSHMERI, PERPARIM, VETPERFEKSIONIM, DHE PERMBAJTJA NGA KRIMI. MENDIMTARI ROS ESENCËN E STUDIMEVE TË TIJ DHE AKCENTIN E VEN NË KONFLIKTIN E KËTYRE DETYRAVE.

TEORIA E PASOJAVE • E CILA KONSISTON NË • -EGOIZMIN ETIK I CILI PRESUPOZON QË AKCIONI ËSHTË I PËRSHTATSHËM MORALISHT NËQOFTËSE SJELL MËTEPËR DOBI SE SA DËM. KRYERSIT E AKCIONIT;

-ALTRUIZMI ETIK, I CILI KONSIDERON QË AKCIONI MORALISHT ËSHTË I PËRSHTATSHËM NËQOFTËSE TË TJERËVE JU SJELL MË SHUMË DOBI SE SA DËM PËRVEQ KRYRËSIT TË AKCIONIT; • -UTILITARIZMI, I CILI AKCIONIN E ARSYETON SI MORALISHT TË PËRSHTATSHËM, NËQOFTËSE TË TJERVE JU SJELL DOBI MË SHUMË SE SA DËM.

ETIKA APLIKATIVE • ËSHTË SFERË E VEQANTË E ETIKËS, E CILA MERRET ME ANALIZËN E QËSHTJEVE KONTRAVERZE, SI QË ËSHTË PSH. EUTANAZIA (MBYTJE NGA MËSHIRA-KEQARDHJA-DHIMBJA), OSE MBROJTJA E TË DREJTAVE TË SHTAZËVE- KËTO QUHEN ETIKË APLIKATIVE.

POASHTU TRAJTOHET SI QËSHTJE E DREJTËSHMERISË ETIKE QËSHTJA E SHTATËZANËSISË ARTIFICIALE, ABORTIMIT ETJ., THËNJA E VËRTETËS PACIENTIT, SHERIMI I TË SËMURËVE NDA AIDSI, EKSPERIMENTET GJENETIKE MEDICINALE ETJ.

FUSHA E ETIKËS APLIKATIVE POASHTU ZGJËROHET EDHE NË QËSHTJET E ETIKËS SË BIZNESIT, VEQMAS LIDHUR ME PËRGJEGJËSINË SHOQËRORE-SOCIALE TË KORPORATAVE: TË DREJTAT E PUNËTORËVE, DISKRIMINIMI TE PUNËSIMI, CENIMI I PRIVATËSISË, MBROJTJA NË PUNË.

ETIKA EKOLOGJIKE • MERRET ME QËSHTJET E SJELLJES DHE MORALIT NDAJ KAFSHËVE, GJALLESAVE E TJERA TË CILAT RREZIKOHEN NGA AMBIENTI I NDOTUR, BARTJA E MATERIALEVE TË NDOTURA TË NDYTA HELMUESE DHE DEPONIMI I TYRE NË VENDET E VARFËRA, VRASJA E KAFSHËVE (QDO ORË, NË BOTË ZHDUKET NGA NJË LLOJ I KAFSHËVE PËRGJITHMONË). KY PROQES FATKEQËSISHT PO SHPESHTOHET EDHE MËTEPËR.

SHTROHET EDHE QËSHTJA E MORALITETIT TË POLIGAMISË, MONOGAMISË, BASHKËJETESËS BASHKOHORE, MARRËDHËNIEVE HOMOSEKSUALE DHE TË TJERA TË PANATYRSHME ETJ. • QËSHTJE E ETIKËS DHE MORALIT JANË EDHE MEVENDËSIA E SHQIPTIMIT TË DENIMIT ME VDEKJE, ARMËVE DHE LUFTRAVE NUKLEARE, KONTAMINIMEVE, PERHAPJA DHE PERDORIMI I DROGAVE DHE RACIZMI ETJ.

LENDA MESIMORE: ETIKA NE BIZNES