Marginalizacja i wykluczenie społeczne – stare problemy w nowej rzeczywistości

1. Marginalizacja i wykluczenie społeczne – stare problemy w nowej rzeczywistości Dr Ryszard Szarfenberg Uniwersytet Warszawski Instytut Polityki Społecznej Tekst referatu: www.ips.uw.edu.pl/rszarf/ Wykład na ten temat: www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/

2. Motto • Respondentów zapytano o ich opinię na temat przyczyn wykluczenia społecznego. Główną przyczyną, o której wspominano była niesprawiedliwość w społeczeństwie..

3. Problemy stare jak nasza cywilizacja • Mirosław Frančič o ludziach luźnych w osiemnastowiecznym Krakowie • Bronisław Geremek o ludziach marginesu w późnośredniowiecznym Paryżu • Stefan Czarnowski o marginalnej kategorii społecznej w starożytnej Grecji • Stefan Czarnowski w 1935 o „ludziach zbędnych”, „marginesie społecznym”, „marginesowości”, „ludziach marginesowych”, „reintegracji elementów marginesowych” i „wyłączeniu”

4. Słowa, słowa, słowa • Czy „marginalizacja społeczna”, „wyłączenie społeczne”, „ekskluzja społeczna” i „wykluczenie społeczne” oznaczają to samo? • Czy to samo oznaczają „demarginalizacja społeczna”, „włączenie społeczne”, „inkluzja społeczna”? • Czy „inkluzja społeczna” albo „włączenie społeczne” oznacza to samo, co „integracja społeczna”, „spójność społeczna”, czy „reintegracja społeczna”? • Jaka jest różnica między „podklasą” a „marginesem społecznym”, między „marginalnością” a „peryferyjnością”? Czy istnieje również „nadklasa”?

5. 23 grupy zagrożone • Długotrwale bezrobotni i bezrobotni z krótkimi okresami zatrudnienia. • Zatrudnieni w niepewnych warunkach i na miejscach pracy nie wymagających kwalifikacji (starsi pracownicy, niechronieni kodeksem pracy). • Nisko opłacani i ubodzy. • Chłopi bez ziemi. • Bez kwalifikacji, analfabeci, osoby przerywające naukę w szkole. • Umysłowo i fizycznie upośledzeni i niesprawni. • Uzależnieni od substancji psychoaktywnych. • Przestępcy, więźniowie, ludzie z kryminalną przeszłością. • Samotni rodzice. • Wykorzystywane dzieci, wyrastające w problemowych rodzinach. • Młodzież, szczególnie bez doświadczeń zawodowych lub dyplomów szkolnych.

6. 23 grupy zagrożone • Pracujące dzieci. • Kobiety. • Cudzoziemcy, uchodźcy i imigranci. • Rasowe, religijne, językowe i etniczne mniejszości. • Pozbawieni praw obywatelskich. • Odbiorcy pomocy społecznej. • Potrzebujący, ale nie uprawnieni do pomocy społecznej. • Mieszkańcy budynków nadających się do generalnego remontu lub wyburzenia, lub mieszkający w złych sąsiedztwach. • Osoby, których poziom konsumpcji jest poniżej potrzebnego do przetrwania (głodujący, bezdomni, Czwarty Świat). • Ci, których konsumpcja, spędzanie czasu wolnego lub inne praktyki są napiętnowane lub uznane za dewiacyjne (nadużywający alkoholu lub narkotyków, przestępcy, inaczej ubrani, mówiący). • Przemieszczający się w dół struktury społecznej. • Społecznie izolowani, bez przyjaciół i rodziny.

7. Co mają wspólnego ze sobą 23 grupy? • Są zagrożone wykluczeniem społecznym • Kiedy więc będą wykluczone społecznie? Dwie odpowiedzi • Gdy staną się relatywnie ubogie • Gdy ich sytuacja będzie miała cechy marginalnej pozycji społecznej

8. Ubóstwo relatywne • Adam Smith: człowiek bez przyzwoitego ubrania wstydzi pokazać się publicznie, a więc jeżeli kogoś nie stać na takie ubranie to tym samym jest niezdolny do uczestnictwa w przestrzeni społecznej • Definicja: wymuszone niezaspokojenie tych potrzeb (deprywacja), których zaspokojenie jest warunkiem koniecznym normalnego funkcjonowania w społeczeństwie • Potrzeba to relacja między człowiekiem a światem, polegająca na tym, że jej zerwanie poważnie upośledza jego zdolność do normalnego funkcjonowania

9. Ubóstwo relatywne • Normalne funkcjonowanie w społeczeństwie: dominujący i zalecany sposób życia w danej społeczności • Jakie są warunki konieczne, aby żyć takim życiem? Odpowiedź Lena Doyala i Ian Gough’a: • Dwa fundamentalne warunki: zdrowie i autonomia • Co jest konieczne, aby być zdrowym i zachować autonomię w naszym społeczeństwie?

10. Ubóstwo relatywne • właściwe odżywienie, • odpowiednie schronienie, • niezagrażające środowisko pracy, • niezagrażające środowisko fizyczne, • odpowiednia opieka zdrowotna, • bezpieczne dzieciństwo, • znaczące relacje pierwotne, • bezpieczeństwo fizyczne, • bezpieczeństwo socjalne, • bezpieczna kontrola urodzin i rodzenie, • odpowiednia wiedza i umiejętności podstawowe i międzykulturowe.

11. Ubóstwo relatywne • Zaspokojenie tych potrzeb wymaga dostępu (uprawnień) do wielu dóbr i usług, które produkowane są w ramach społecznego podziału pracy • Uzależnienie tego dostępu (uprawnień) wyłącznie od formalnego zatrudnienia ma poważne konsekwencje dla zdrowia i autonomii mających mniejsze szanse na takie zatrudnienie • Typowe postulaty w ramach tego podejścia: zwiększanie dostępności koniecznych dóbr i usług dla zbiorowości mających mniejsze szanse na formalne zatrudnienie, a ostatnio kładzie się nacisk na zwiększanie szans

12. Marginalna pozycja społeczna Cechy tej pozycji (propozycja Freda Mahlera): • Pozbawienie władzy i dostępu do podejmowania decyzji. • Mniej praw a więcej obowiązków. • Mniej możliwości wyboru a więcej ograniczeń. • Mniej możliwości ekonomicznych i niższa pozycja ekonomiczna. • Mniejsze możliwości edukacyjne, zawodowe, wypoczynku itp. • Większe narażenie na skutki społecznych nacisków i kryzysów. • Dyskryminacja prawna. • Społeczne naznaczanie (napiętnowanie) i praktyki dyskryminujące.

13. Marginalna pozycja społeczna • Problemy z podmiotowością, uprawnieniami, wolnością, pracą, dochodami, edukacją, wypoczynkiem, zabezpieczeniem na przyszłość, równouprawnieniem i wizerunkiem społecznym • Konsekwencje dla polityki społecznej: musimy zwrócić uwagę na takie problemy, jak m.in. uprzedmiotowienie, zniewolenie, dyskryminacja i stygmatyzacja. Za przynajmniej częściowe ich rozwiązanie uznaje się prawa społeczne/socjalne

14. Konsekwencje obu ujęć dla polityki społecznej • Udostępnianie koniecznych do społecznego funkcjonowania zasobów powinno się odbywać z poszanowaniem, ochroną i realizacją m.in. podmiotowości (bez uprzedmiotowienia), równouprawnienia (bez dyskryminacji) i godności (bez stygmatyzacji) • Podkreślanie zagrożenia wykluczeniem społecznym, a nie samego wykluczenia społecznego oznacza, że przywołuje się stary postulat nowoczesnej polityki społecznej - zapobieganie

15. Metafora społecznego domu • Dom jest piętrowy • Na każdym piętrze są różne pokoje • Ludzie pozostają na swoim miejscu, ale też przemieszczają się między pokojami i piętrami • Poza domem także żyją ludzie • Przemieszczanie się między domem i społeczną próżnią jest również możliwe

16. Metafora społecznego domu • Dlaczego ludzie żyją poza społecznym domem? Cztery ogólne odpowiedzi: • Przyczyna jest w samych wykluczonych i w ich zachowaniach • Przyczyną są działania innych ludzi • Przyczyna tkwi w konstrukcji domu • Przyczyną są bezosobowe procesy, na które nikt nie ma wpływu

17. Metafora społecznego domu Zalety metafory • Ułatwia odróżnienie klas-warstw niższych od zmarginalizowanych i wykluczonych społecznie • Obejmuje zarówno wizję pionowej hierarchii społecznej (układ pięter), jak i wewnętrznego i zewnętrznego kręgu (w samym domu pomiędzy pokojami na tym samym piętrze; dom i poza domem). • Ułatwia zrozumienie węższego i szerszego ujęcia integracji społecznej – tylko w domu, również wykluczeni • Ułatwia odróżnienie ogólnych strategii politycznych polegających na zapobieganiu wykluczeniu społecznemu oraz reintegracji wykluczonych

18. Strategie diagnozy marginalizacji i wykluczenia społecznego • Diagnoza sytuacji poszczególnych grup z listy H. Silver • Diagnoza ubóstwa relatywnego – badania angielskie Breadline Britain • Diagnoza marginalnej pozycji społecznej – badania łódzkie klientów pomocy społecznej • Diagnoza sytuacji wykluczonych na tle innych segmentów struktury społecznej – badania społeczeństw postkomunistycznych

19. Ocena perspektywy marginalizacji i wykluczenia społecznego Potencjalne zalety m.in.: • jest na tyle uniwersalna, że można ją stosować zarówno do społeczeństw historycznych, jak i do różnych społeczeństw w tym samym czasie • stwarza pozytywną atmosferę dla działalności pozarządowej, którą przedstawia się jako skuteczną w działaniach reintegracyjnych czy alterintegracyjnych • zmusza do wyjścia poza wąsko ekonomiczne analizy ubóstwa i bezrobocia oraz wyłącznie ekonomiczne rozwiązania tych problemów • sprzyja polityce społecznej, która nie tylko ma na celu łagodzenie ubóstwa absolutnego, ale ma zapobiegać i łagodzić ubóstwo relatywne • uwzględnia zagadnienia m.in. podmiotowości, równouprawnienia i wizerunku społecznego, często pomijane w tradycyjnej polityce społecznej z paternalistycznym podejściem

20. Ocena perspektywy marginalizacji i wykluczenia społecznego Potencjalne wady • może skłaniać do skupiania uwagi wyłącznie na działaniach skierowanych do najbardziej wykluczonych, z pominięciem reszty zagadnień szerszej integracji społecznej i zapobiegania wykluczeniu • może być wykorzystana do stygmatyzacji, gdy wykluczone zbiorowości utożsami się z marginesem społecznym i podklasą rozumianymi w kategoriach moralnych • wąsko rozumiane wykluczenie społeczne, jako brak uczestnictwa w formalnym zatrudnieniu, prowadzi do dominacji polityki zatrudnienia nad innymi działami polityki społecznej i w konsekwencji do ich niedoceniania i niedofinansowania

21. Inkluzja na złych warunkach? • Uczestnictwo uprzedmiotawiające, dyskryminujące i odbierające godność ma bardzo niewielką wartość, chociaż może oferować dostęp do zasobów materialnych • Jeżeli „zorganizowana i regularna społeczność” może zapewnić wykluczonym i najniższym klasom wyłącznie uczestnictwo niskiej jakości (uprzedmiotawiające, dyskryminujące, stygmatyzujące), główne nadzieje należy wiązać z alterintegracją

22. Wnioski • Koncepcja ubóstwa relatywnego obejmuje większość intuicji związanych z wykluczeniem społecznym i można skorzystać z doświadczeń angielskich w diagnozie tego problemu • Nie należy prowadzić refleksji nad marginalizacją i wykluczeniem społecznym bez normatywnej koncepcji uczestnictwa w społeczeństwie i społeczeństwa jako takiego • Zorganizowana i regularna społeczność sama zobowiązała się do wykorzenienia ubóstwa absolutnego i złagodzenia ubóstwa relatywnego w duchu idei „społeczeństwa dla wszystkich”. Trzeba jej tylko o tym przypominać.

23. Instytucjonalizacja procesu inkluzywnej integracji • Rada Integracji Społecznej • Strategia Integracji Społecznej • Plan Integracji Społecznej • Obserwatorium Integracji Społecznej Warunki powodzenia m.in. • Koordynacja działalności różnych podmiotów polityki społecznej • Partnerstwo międzysektorowe i upodmiotowienie wykluczonych • Odpowiednie finansowanie i kadry • Realne kompetencje Rady w zarządzaniu całym procesem

24. Koniec