Aqronomluq i xtisas ı nın “Bitki mühafizəsi” i xtisaslaşması üzrə “Ümumi fitopatologiya” kursu

1. Aqronomluq ixtisasının “Bitki mühafizəsi” ixtisaslaşması üzrə “Ümumi fitopatologiya” kursu Mövzu6. Parazitlik haqqında ümumi məlumat P L A N: 6.1 Orqanizmlərin qarşılıqlı münasibət formaları 6.2 Parazitliyin xassələri 6.3 Təkamül və parazitizmin tipləri 6.4 Xəstəlik törədicinin ixtisaslaşması və dəyişkənliyi

2. ƏDƏBİYYAT 1. Cəfərov İ. Ümumi fitopatologiya. Bakı: Elm, 2007, 392 s. 2.M.Timur Döken, Erkol Demirçi, Hüseyn ZenginFitopatoloji. Erzurum: 2010, 256 s. 3. Попкова К. Общая фитопатология. М.: Агропромиздат, 1989, 362 с. 4.Семенкова И.Г., Соколова Э.С. Фитопатология. М.: Изд. Академия, 2003, 496 с. 5. Чикин Ю.А. Общая фитопатология (часть 1). Учебное пособие - Томск: ТГУ, 2001, 170 с. www. google.ru www. meduniver.com www. lvrach.ru www. dic.academic.ru www. t-gra.livejournal.com

3. 6.1 Orqanizmlərinqarşılıqlımünasibətformaları Mikroorqanizmlərözaralarındarəqabətaparırlar. Bu onunlaəlaqədardırki, konkretbiosenozdamikroblarqidalanmavəenerjimənbələrinətələbatdaoxşarehtiyaclaramalikdirlər. Hərbirmikroorqanizmyalnızcansız substrata yox, onuəhatəedəndigərorqanizmlərədəuyğunlaşır. Beləadaptasiyabəzənxüsusimetabolikxassələrinqazanılmasınasəbəbolur. Məsələn, nitrifikasiyabakteri-yalarıüzvienerjimənbələriolmadanböyüyəbilir, ammonyakıoksidləşdirərəkişıqolmadanenerjimənbəyiqismindəistifadəedir, beləşəraitdədigərorqanizmlərinkişafetmirlər. Buna görədənitri-fikasiyabakteriyalarıbiolojirəqabətdəiştiraketmirlər. Bakteriya-larınəhəmiyyətlihissəsirəqabətmübarizəsindəiştirakedir, həyatınbaşqaformalarıiləbirgəyaşayışaadaptasiyaolunur, onlarlaəkstəsirəgirirlər.

4. Oqranizmlərinqarşılıqlıyaşayışqaydaları Birorqanizmindigərinəaşağıdakıtəsirnövlərimümkündür: - müsbət – birorqanizmbaşqasınınhesabınafaydaalır; - mənfi – başqasınagörəorqanizməzərərdəyir; - neytral – orqanizmlərbir-birinəheçbirtəsirgöstərmirlər.

6. Zədələnmə Simbioz İmmun cavab və sağalma nəticəsində eridikasiya Mikroorqanizm və sahib arasında əlaqə Zaman Kommensalizm Zədələnmə Ölüm Ölüm İnfeksiya İnfeksiya Zaman Xəstəlik Zədələnmə Eliminasiya Zədələnmə Zaman Zaman Kolonizasiya Persistensiya Sahib bitki əlaqələri: infeksion prosesin inkişaf variantları

7. Simbioz Simbioz (yunansözüsymbiosis – qarşılıqlıyaşama) mikroorqa-nizmlərinuzunmüddətliyaşayanqruplardabirgəhəyatformasıdır.

13. Üçlüsimbioz: bitki, göbələk, virus AmerikabioloqlarıYelluostonMilliParkında (ABŞ) işləyərkənheyrətediciüçlüsimbiozarastgəlmişlər. GeotermalyaxınlığındaqaynartorpaqdatermodözümlüotDichantheliumlanugionozumbitir. Əvvəllərmüəyyənedilmişdirki, bubitkininyüksəktemperaturaheyrətedicidavamlılığıonuntoxumalarındayaşayanCulvulariapzotuberatagöbələyiiləəlaqədardır. Göbələkvəbitkiniayrı-ayrılıqdabecərdikdə +38º C-dənyuxarıtemperaturanəgöbələk, nədəbitkidözür, lakinbirlikdəonlar +65ºC temperaturdaçoxgözəlbitirlər.Bu heyrətedicisimbiotiksistemitədqiqedərək, alimlərmüəyyənetmişlərki, burada 3-cü biriştirakçıdamövcuddur. Bu özündə RNT turşususaxlayan virus olub, göbələyinhüceyrələrindəyaşayır. Alimlərmüşahidəolunan virus, göbələkvəbitkiəlaqələrinidahadərindəntədqiqetməküçünmüvafiqtəcrübələrqoyurlar. Bununüçünonlargöbələyiqurudurvə -80ºC-də dondururlar. Bu kəskinprosedur virus hissəciklərinindağılmasınasəbəbolur. Eksperimentlərüçün “göbələksiz” bitkinitoxumdanbecərir, onunörtüyünüçıxarıbxlorluməhlulda 10-15 dəqiqəçalxalayırlar. Sonrabitkinisimbiontgöbələkləyoluxdururlar. Təcrübələrgöstərirki, virusdan “sağaldılmış” göbələkbitkinitermodavamlıetməkiqtida-rındadeyil. Beləgöbələkləbitki, göbələksizbitkidəolduğukimiqaynartorpaqdaməhvolur. Təcrübələridahadadəqiqləşdirməküçün “Sağaldılmış” göbələkyenidənviruslayo-luxdurulur, eynizamanda “sağaldılmış” bitkidətəkrargöbələkləsirayətləndirilir. Bununladahərşeyqaydayadüşür: yenidəntoplanmışsimbiotikkompleksqaynartorpaqdaəlabitir.

14. Kommensalizm Kommensalizm (latıncacon mensa- stolunyanında, birstolarxa-sında). İndividlərvəyamüxtəlifnövqruplararasındaqarşılıqlıəlaqəformasıdır, onlarmünaqişəsizvəqarşılıqlıköməkolmadanyaşayırlar. Bitkilərdəkommensalizmnümunəsi. Paxlalılar (yonca) vədən-lilərkaliumvəfosforlazəngin, azotbirləşmələriiləzəiftəminolunantorpaqlardabirgəbitirlər. Bu zamanəgərpaxlalılarıninkişafına mane olmursa, onlardaöznövbəsindədənliləriəlavəmiqdardaazotlatəminedirlər. Lakinbucürqarşılıqlıəlaqələr o vaxtaqədərdavamedirki, torpaqdaazotmaddələriyoxsəviyyəsindədirvədənlilərsurətləböyüyəbilmirlər. Paxlalıların normal böyüməsi, azotfiksasiyaedənyumrucuqbakteriyalarınfəalişisayəsindətorpaqdabitkininmənimsəyəbiləyəcəyiformadaazotbirləşmələritoplanır, buzamankommensalizməlaqəformasırəqabətləəvəzolunur. Onunnəticəsin-dədahaazrəqabətqabiliyyətlifitosenozdançıxarılırlar.

15. Amensalizm Növlərarasıqarşılıqlıəlaqələrtipidir, buzamanbirnöv, yəniamensalınböyüməsivəinkişafısıxılır, əziyyətçəkir, buzamanikinciyəniingibitorbeləsınaqlaraçəkilmir.

17. Mutualizm Mutualizm – latınsözümutuus – qarşılıqlıdeməkdir. Bu birsimbiozformasıdır. Mutualizmqarşılıqlıəlaqələrtipindəikimüxtəliforqanizmətrafmühitləözmünasibətlərininizamlamağıbir-birininüzərinəqoyur. Bu zamanorqanizmlərarasındaolanmüna-sibətlərqarşılıqlıxeyirverməkləxarakterizəedilir. Nəzərəalmaqlazımdırki, onlardanheçbiritəklikdəyaşayabilmir.

18. Mikoriza Mikoriza (yunansözüolub, göbələkkökü) göbələkmitseliiləalibitkilərinköklərininsimbiotikassosasiyasıdır. MikorizatermininiA.B.Frank 1885-ci ildəişlətmişdir.

19. Muxamor mitselinin əmələ gəlməsi, ektomikoriza

20. Ektomikoriza Arbuskulyar mikoriza Hartinq şəbəkəsi arbuskulyar Ekto-endomikoriza xarici hiflər sporlar yumrucuqlar mitsel Erikoriod endomikoriza Orxid endomikoriza Müxtəlif tip mikorizaların morfoloji xüsusiyyətləri

21. Parazitizm Parazitizm -yunansözüolubparazitos - özgəninhesabınayaşayandeməkdir. Birorqanizminbaşqabirorqanizmdəyaşamaq, özününböyüməsinivəçoxalmasınıtəminetməkməqsədilə sahib orqanizmdənqidamaddələrinimənimsəməsivəqəbuletməsidir.

24. 6.2 Parazitliyin xassələri Trofluluq. Qidalanmaxüsusiyyətlərinəgörəmikroor-qanizmlərisaprotroflara, nekrotroflaravəbiotroflarabölürlər. Birincilərqidamaddələriniməhvolmuştoxumalardanmənimsəyirlər, yənisaprot-rofdurlar, ikincilərvəücüncülər – parazitlərdir. Lakinnekrotroflarbitkininhərhansıbirsahəsiniələkeçirməzdənəvvəlözününifrazetdiyitoksikimaddələrləhəminyeriöldürür, faktikiolaraqsaprotrof-larkimiməhvolmuşhüceyrəninmöhtəviyyatıiləqidalanırlar, biotroflarisəlazımıqidamaddələrinibilavasitəcanlıhüceyrələrdənalırlar. Onlarınarasındaolanfərqyoluxmuşbitkitoxumasınınməhvolmasınınsürətindəvəbitkidəparazitininkişafındadır. Əgərnekrozparazitinyayılmasınıqabaqlayırsa, müvafiqolaraq, qidalanma tipi nekrotrofdur, əgərparazitinyayılmasınekrozuqabaqlayırsa – qida-lanmabiotrofdur.

25. Mikroorqanizmlərin qidalanma xüsusiyyətləri

27. 6.3 Təkamül və parazitizmin tipləri

28. b a c d Parazit və saprotrofların tiplərinin şərti sxemi (saprotrog faza rənglənmişdir): a – obliqat saprotrof; b- fakultətiv parazit; c- fakultətiv saprotrof; d – obliqat parazit

29. Parazitlik fəaliyyətinin əsas göstəriciləri • bitkiyə daxil olması qaydaları; • bitki toxumasına təsiri; • yoluxmuş toxuma; • yoluxmuş bitkilərin vəziyyəti; • qidalanma tipi; • qida mühitlərində becərilmə xüsusiyyəti; • bitkidən kənar yaşama qaydası.

30. Fakultətiv parazitlər tərəfindən törədilən xəstəlik tipləri

31. Kök çürümələri

32. Meyvə çürümələri

33. Soluxma xəstəliyi

34. Ləkəliklər

35. Ləkəliklər

36. Obliqat parazitlər və fakultətiv saprotroflar tərəfindən törədilən xəstəliklər

37. Sürmə və pas xəstəlikləri

38. Unlu şeh

39. Yalançı unlu şeh və ya mildyu

40. Dəmgil

41. Dəmgil

42. 6.4 Xəstəlik törədicilərin ixtisaslaşması və dəyişkənliyi

44. İxtisaslaşmış fizioloji formalar Belə ixtisaslaşmış formaların kəşfi 1894-cü ildə Y.Eriksona məx-susdur. Həmin formalar latın sözləri olan formae speciales və ya qısaldılmış şəkildə f. sp. kimi işarələnir.

45. Fizioloji raslar və biotiplər Fizioloji raslar adətən şərti olaraq rəqəmlərlə işarələnirlər. Onlar ilk dəfə dənli-taxılları yoluxan pas göbələklərində kəşf edilmişdir. Fizioloji biotiplər raslardan müəyyən sortları yoluxma xüsusiy-yətləri ilə fərqlənirlər. Ras və biotiplər arasında morfoloji fərq yastıcıqların ölçülərinə görədir. Biotiplər rası göstərməklə latın hərifi ilə işarələnir. Məsələn, Puccinia graminis f. sp. tritici 15A gövdə pası törədi-cisinin buğda forması, A biotipinin, 15-ci fizioloji rasına aiddir.

46. Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları • 1. Mikroorqanizmlərdə hansı qarşılıqlı yaşayış formaları mövcuddur? • simbioz, amensalizm, mutualizm, neytrallıq, rəqabət, • parazitlik və digərləri • b) biotrof, saprotrof, simbioz, kommensalizm və digərləri • c) nekrotrof, hembiotrof, parazitizm, neytrallıq və digərləri • d) anormaliya, neytrallıq, rəqabət, psevdotrofluq və • digərləri • e) simbioz, amensalizm, bərabərlik, növdaxili və digərləri

47. 2. Amensalizminbirgəyaşayış formasınədir? • a) cinslərarası birgə yaşayış formasıdır • b) cinslər və fəsillərarası yaşayış formasıdır • c) növlərarası qarşılıqlı yaşayış formasıdır, bu zaman bu • növün yəni, amensalın böyüməsi və inkişafı sıxılır, ikinci • növ yəni, ingibitor belə sınaqları çəkilmir • d) növlərarası yaşayış formasıdır və bu əlaqələr zamanı • hər iki növ normal inkişaf edir • e) növlərarası yaşayış formasıdır, bu əlaqələr zamanı hər • iki növ bir-birinə qarşı antaqonisdir

48. 3. Mutalizmnədir? • bu bir simbioz olub, orqanizmlərarası qarılıqlı • yararlı münasibət formasıdır • b) bu bir kommensalın forması olub, növlərarası • rəqabətdir • c) bu bir qidalanma tipi olub, parazitlikdir • d) bu bir simbioz olub, növlərarası mübarizə formasıdır • e) bu qarşılıqlı yaşayış forması olub, əlverişsiz mühitə • qarşı mübarizədir

49. 4. Üzvi maddələrdən istifadə qaydasına görə heterotroflar neçə hansı qruplara bölünürlər ? • a) obliqat parazitlilər, toksinlər, fermentlər, patotoksinlər • b) patotoksinlər, saprotroflar, hemibiotroflar, nekrotroflar • c) biotroflar, nekrotroflar, saprotroflar, obliqatlar • d) obliqat saprotroflar, obliqat parazitlər, fakultətiv • saprotroflar, fakultətiv parazitlər • e) fakultətiv parazitlər, patotoksinlər, trofluluq, • avtotrofluluq

50. 5. Obliqat parazitlər hansı qida maddələri hesabına yaşayırlar ? • a) məhv olmuş qida qalıqları • b) torpaq humusu və çürüntülər • c) bitkinin köklərində olan enzimlərlə • d) canlı toxuma hesabına • e) həm canlı, həm də məhv olmuş qida qalıqları ilə