Źródła prawa

1. Źródła prawa Orzecznictwo TK w sprawach podatkowych Piotr Karwat

2. Prawo podatkowe. Pojęcie Prawo podatkowe: ogół norm prawnych regulujących ustalanie i pobieranie podatków. W jego skład wchodzą: • normy prawne regulujące merytoryczne zasady podatkowe (materialne prawo podatkowe), • zasady postępowania w toku ustalania i poboru podatków (proceduralne prawo podatkowe)

3. Źródła prawa - katalog • konstytucja, • ratyfikowane umowy międzynarodowe, • ustawy, • rozporządzenia, • akty prawa miejscowego na obszarze działania organów, które je ustanowiły (art. 87 Konstytucji)

4. Wpływ orzecznictwa TK na system źródeł prawa

5. Kompetencje TK (art. 188) • zgodność ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, • zgodność ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, • zgodność przepisów prawa, wydawanych przez centralne organy państwowe, z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami

6. Skutki orzeczeń TK (art. 190) • orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne • orzeczenie TK o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania.

7. Skutki orzeczeń TK Orzeczenie o niekonstytucyjności zaskarżonego przepisu nieuchronnie pociągać musi za sobą skutki erga omnes w zakresie prawa do żądania zwrotu nadpłaty podatkowej przez wszystkich tych, którzy podatek na podstawie niekonstytucyjnego przepisu uiścili. (wyrok TK z 6 marca 2002 r. P 7/00)

8. Skutki orzeczeń TK • Trybunał Konstytucyjny nie jest ustawodawcą pozytywnym, który mógłby, poprzez określone konstrukcje prawa pozytywnego niwelować lub ograniczać od początku skutki prawne ukształtowanych zaszłości na podstawie przepisów, co do których stwierdził, iż nie są one zgodne ze wskazanym wzorcem konstytucyjnym. • Konstytucja odmawia również możliwości wypowiadania się przez TK w materii naprawienia - zminimalizowania skutków działania zaskarżonego przepisu od początku jego obowiązywania w drodze nowych unormowań pozytywno-prawnych. Wynika to pośrednio m.in. z art. 190 ust. 1 i 3 Konstytucji. Nadto z ustawy o Trybunale Konstytucyjnym wynika, że może on w takiej sytuacji jedynie przedstawić właściwym organom stanowiącym prawo uwagi o stwierdzonych lukach w prawie, których usunięcie jest niezbędne dla zapewnienia spójności systemu prawnego RP (art. 4 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym). (wyrok TK z 6 marca 2002 r. P 7/00)

9. Skutki orzeczeń TK • Czy podatek pobrany na podstawie przepisu niezgodnego z Konstytucją podlega zwrotowi jako nadpłata? § 16 rozporządzenia Ministra Finansów z dnia 5 stycznia 1998 r. w sprawie podatku akcyzowego jest niezgodny z art. 217 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, co nie stwarza podstawy zwrotu podatku uiszczonego na podstawie tego przepisu (wyrok TK z 6 marca 2002 r. P 7/00).

10. Argumentacja TK • Art. 190 ust. 3 Konstytucji jest tym unormowaniem pozytywno-prawnym, które zajmuje się naprawą skutków ukształtowania i wymagalności świadczeń podatkowych oraz ich spełnienia na podstawie przepisów, które następnie okazały się niekonstytucyjnymi na podstawie wyroku TK. • Nadpłata tak zdefiniowana nie anuluje, nie "kasuje" istniejącego uprzednio obowiązku podatkowego od samego początku jego istnienia, a jedynie naprawia skutki niekorzystne dla podatnika, który świadczenie spełnił, choć podstawa prawna podatku okazała się następnie niekonstytucyjna. • Zwrot wartości przekazanej musi należeć się temu, kto wartość tę utracił, a zatem tej osobie, która faktycznie poniosła ekonomiczny ciężar nienależnie zapłaconego podatku. Zubożonym nie jest na pewno osoba przekazująca podatek akcyzowy, ponieważ jego równowartość otrzymała wraz z zapłatą ceny przez nabywcę. Zubożonym jest konsument, ponieważ zapłacił cenę wyższą niż by to uczynił, gdyby nie wliczono w nią podatku akcyzowego. • Zwrot nienależnie zapłaconego podatku akcyzowego na rzecz podatnika doprowadziłby do sytuacji nie do zaakceptowania tak z prawnego jak i z moralnego punktu widzenia. W istocie oznaczałby bowiem niczym nieusprawiedliwione przysporzenie ze strony Skarbu Państwa na rzecz osoby, która nie poniosła ekonomicznego ciężaru podatku akcyzowego. Zwrot podatku akcyzowego na rzecz osoby, która go tylko formalnie a nie faktycznie zapłaciła prowadziłby zatem do bezpodstawnego wzbogacenia tej osoby.

11. Konstytucja a podatki

12. Konstytucja a podatki • wyłączność ustawowa (art. 217) • równość (art. 32, art. 2) • pewność, ochrona praw nabytych i interesów w toku (art. 2) • powszechność (art. 84) • ograniczone władztwo podatkowe j.s.t. (art. 168)

13. Wyłączność ustawowa Nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy. (art. 217)

14. Wyłączność ustawowa • Art. 217 ustanawia bezwzględną wyłączność ustawy dla podstawowych elementów podatku. W rozporządzeniu mogą znaleźć się tylko takie rozwiązania normatywne, które nie mają istotnego znaczenia dla konstrukcji danej daniny (wyrok TK z 9 października 2007 r. SK 70/06). • Zawarte w art. 217 Konstytucji "wyliczenie spraw z zakresu prawa daninowego zastrzeżonych dla ustawy nie ma charakteru wyczerpującego. Wszystkie istotne elementy stosunku daninowego powinny być uregulowane bezpośrednio w ustawie. Natomiast do unormowania w drodze rozporządzenia mogą zostać przekazane sprawy, które nie mają istotnego znaczenia dla konstrukcji danej daniny (wyrok TK z 16 czerwca 1998 r. U 9/97)

15. Równość • Wszystkie podmioty charakteryzujące się daną cechą istotną w równym stopniu, mają być traktowane równo, tzn. według jednakowej miary, bez zróżnicowań zarówno dyskryminujących, jak i faworyzujących (orzeczenie TK z 28 listopada 1995 r., K 17/95) • Jeżeli kontrolowana norma traktuje odmiennie adresatów, którzy odznaczają się określoną cechą wspólną, to mamy do czynienia z odstępstwem od zasady równości (wyrok TK z 20 października 1998 r., K 7/98)

16. Pewność Swoboda ustawodawcy kształtowania materialnych treści prawa podatkowego jest równoważona istnieniem obowiązku szanowania przez niego proceduralnych wymogów wynikających z zasady demokratycznego państwa prawnego, w szczególności szanowania zasad "przyzwoitej legislacji", które stanowią przejaw ogólnej zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa. Zasady te wyrażają się m.in. w obowiązku ustawodawcy do ustanawiania "odpowiedniej" vacatio legis oraz do należytego formułowania przepisów przejściowych. Jeśli chodzi o legislację podatkową, to w dotychczasowym orzecznictwie wskazano już, że nie jest, w zasadzie, dopuszczalne dokonywanie zmian obciążeń podatkowych w trakcie trwania roku. Zmiany takie powinny wchodzić w życie przynajmniej na miesiąc przed końcem poprzedniego roku podatkowego (wyrok TK z 27 lutego 2002 r. K 47/01).

17. Pewność • Ingerencja w sferę praw nabytych i interesów w toku powinna była być połączona z ustanowieniem odpowiednich przepisów przejściowych, uwzględniających słuszne interesy tych osób, które w postępowaniu przed właściwym organem mogą wykazać, że podjęły realizację długoterminowych przedsięwzięć (wyrok TK z 25 czerwca 2002 r. K 45/01) • Trybunał w swoim orzecznictwie sformułował trzy przesłanki, przy spełnieniu których powstaje po stronie ustawodawcy obowiązek poszanowania "interesów w toku": "1) przepisy prawa muszą wyznaczać pewien horyzont czasowy dla realizowania określonych przedsięwzięć (w prawie podatkowym horyzont ten musi przekraczać okres roku podatkowego); 2) przedsięwzięcie to - ze swej natury - musi mieć charakter rozłożony w czasie; 3) obywatel musi faktycznie rozpocząć określone przedsięwzięcie w okresie obowiązywania owych przepisów” (wyrok TK z 25 listopada 1997 r. K 26/97)

18. Pewność a klauzule generalne Należy dążyć do osiągnięcia maksymalnej przewidywalności rozstrzygnięcia podejmowanego na podstawie przepisu zawierającego klauzulę generalną. Zagrożenia takiej przewidywalności upatrywać można w trzech czynnikach: • gdy przesłanki rozumienia (interpretacji) danego zwrotu niedookreślonego determinowane są elementami subiektywnymi. Im większe pole do zindywidualizowanej interpretacji danego pojęcia, tym większa też groźba nieprzewidywalności rozstrzygnięć podejmowanych na jego podstawie, • wykorzystywaniu zwrotów niedookreślonych powinna towarzyszyć konieczność nadania im takiej treści, która zagwarantuje jednolitość linii orzeczniczej (decyzji stosowania prawa), • konieczne jest zapewnienie, iż ustalenie treści pojęć nieostrych zastosowanych w danej regulacji nie stanie się udziałem organów stosujących te przepisy, co może w konsekwencji prowadzić do niedozwolonego prawotwórstwa ze strony tych organów. (wyrok TK z 11 maja 2004 r. K 4/03)

19. Powszechność a ochrona własności • Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie (art. 84) • Każdy ma prawo do własności, innych praw majątkowych oraz prawo dziedziczenia. Własność może być ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa własności (art. 64)

20. Powszechność a ochrona własności • Wynikające z art. 64 Konstytucji prawo ochrony własności i innych praw majątkowych ma charakter konstytucyjnego prawa podmiotowego. Konstytucja nakłada jednak na każdego obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie (art. 84 Konstytucji). Tym samym Konstytucja w znacznej mierze ogranicza możliwość pełnej ochrony praw majątkowych, o których mowa w art. 64 Konstytucji w dziedzinie prawa daninowego (wyrok TK z 7 lipca 2009 r. SK 49/06, postanowienie z 18 listopada 2008 r. SK 23/06) • Nie każda niekorzystna zmiana sytuacji majątkowej obywatela jest ograniczeniem jego prawa własności i innych praw majątkowych (wyrok z 30 stycznia 2001 r. K 17/00) • Przepisy podatkowe muszą być zgodne z całokształtem obowiązujących norm i zasad konstytucyjnych. W szczególności nie mogą kształtować obowiązku podatkowego w taki sposób, że stałby się on instrumentem konfiskaty mienia (wyrok z 5 listopada 2008 r. SK 79/06)

21. Ograniczone władztwo podatkowe • Jednostki samorządu terytorialnego mają prawo ustalania wysokości podatków i opłat lokalnych w zakresie określonym w ustawie. (art. 168)

22. Ograniczone władztwo podatkowe • Rada gminy nie ma uprawnień do wprowadzania zwolnień podmiotowych, w tym w zakresie opłat lokalnych. • Nie ma podstaw do utożsamiania pojęć: ulga i zwolnienie. Ustawodawca nie używa tych pojęć zamiennie, wręcz przeciwnie, służą one do określania konstrukcji prawnych o łatwo dających się zauważyć odmiennościach. • Rada gminy jest uprawniona do wprowadzania ulg podatkowych tylko wówczas, gdy w danym przepisie ustawowym użyte jest pojęcie ulga. Nie można z przepisu upoważniającego radę gminy do uchwalania zwolnień w podatkach i opłatach wywodzić uprawnienia do uchwalania ulg podatkowych. Nie do przyjęcia jest konstatacja, że skoro rada gminy uprawniona jest do wprowadzania zwolnień, to może też wprowadzić ulgi podatkowe, ponieważ jest to nic innego niż częściowe zwolnienie. (wyrok WSA w Rzeszowie z 20 kwietnia 2004 r. SA/Rz 128/03)

23. Źródła prawa wewnętrznego

24. Hierarchia źródeł prawa

25. Hierarchia źródeł prawa • Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu (art. 92) • Organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów (art. 94)

26. Hierarchia źródeł prawa • Zgodnie z art. 92 ust. 1 Konstytucji rozporządzenie może być wydane tylko na podstawie wyraźnego, tzn. nie opartego tylko na domniemaniu, ani na wykładni celowościowej, szczegółowego upoważnienia ustawy w zakresie określonym w upoważnieniu, w granicach upoważnienia ustawy i w celu jej wykonania, nadto zaś - w zgodzie z normami Konstytucji, a także ze wszystkimi obowiązującymi aktami ustawodawczymi. Naruszenie choćby jednego z powyższych warunków może uzasadniać zarzut niezgodności rozporządzenia z ustawą. • Zastrzeżenie te, dotyczące aktu podustawowego mają jednak w badanej sprawie tylko ograniczone znaczenie - skoro sam art. 217 Konstytucji nakłada materialne wymagania, co do minimalnej regulacji ustawowej prawa daninowego; do tej materii zaliczając określanie podmiotów podatku. (wyrok TK z 6 marca 2002 r. P 7/00)

27. Upoważnienie ustawowe • Upoważnienie powinno mieć charakter szczegółowy pod względem podmiotowym (określać organ właściwy do wydania rozporządzenia), przedmiotowym (określać zakres spraw przekazanych do uregulowania) oraz treściowym (określać wytyczne dotyczące treści aktu). Szczegółowe wytyczne mają zapewnić ścisły związek rozporządzenia wykonawczego z treścią ustawy (wyrok TK z 28 listopada 2005 r. K 22/05)

28. Źródła prawa UE

29. Prawo UE w świetle Konstytucji • 1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. • 2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. • 3. Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. Art. 91

30. Prawo UE w hierarchii źródeł prawa

31. Prawo UE w hierarchii źródeł prawa Wykładnia prowspólnotowa, to jest interpretacja prawa krajowego w świetle tekstu oraz celu dyrektywy, po to, by osiągnąć rezultat, o którym mowa w art. 249 TWE, stanowi obowiązek nie tylko sądów krajowych, ale także organów administracji. Wykładnia prowspólnotowa powinna iść tak daleko, jak to jest możliwe, aby osiągnąć rezultat założony w dyrektywie. W przypadku stwierdzenia, że norma prawa krajowego jest sprzeczna z normą prawa wspólnotowego, to mając na względzie ścisłe powiązanie zasady bezpośredniego skutku z zasadą pierwszeństwa prawa wspólnotowego, sąd krajowy odmówi zastosowania sprzecznej z dyrektywą normy prawa krajowego. Jednocześnie pozostająca "pustka" musi być wypełniona albo przez bezpośrednie podstawienie w miejsce niezastosowanej normy prawa krajowego normy wspólnotowej, albo przez inne normy prawa krajowego, a normy dyrektywy stanowią podstawę ustalenia pola, w obrębie którego może poruszać się organ. (wyrok WSA w Lublinie z 11 marca 2009 r. I SA/Lu 54/09)

32. Prawo UE • pierwotne (traktaty) • wtórne

33. Pierwotne prawo UE Traktaty założycielskie: • traktaty założycielskie: • Traktat o Unii Europejskiej („TUE”) (Maastricht, 7 lutego 1992 r.), • Traktat o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali (Paryż, 18 kwietnia 1951 r.), • Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (Rzym, 23 marca 1957 r.), od momentu przyjęcia Traktatu z Maastricht: Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską („TWE”), a od momentu przyjęcia Traktatu z Lizbony – Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej („TFUE”), • Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Rzym, 23 marca 1957 r.)

34. Pierwotne prawo UE Wybrane traktaty zmieniające: • Jednolity Akt Europejski (Luksemburg – Haga, 17-28 lutego 1986 r.), • Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie (Amsterdam, 2 października 1997 r.), • Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i traktaty ustanawiające Wspólnoty Europejskie (Nicea, 26 lutego 2001 r.), • Traktat o przystąpieniu do Unii Europejskiej, tzw. Traktat Akcesyjny, na podstawie którego do UE przystąpiła również m.in. Polska (Ateny, 16 kwietnia 2003 r.), • Traktat zmieniający Traktat o Unii Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Lizbona, 13 grudnia 2007 r.)

35. Wtórne prawo UE Pierwotne źródła prawa stanowią podstawę wydawania aktów zaliczanych do wtórnych źródeł prawa unijnego, tj: • rozporządzeń, • dyrektyw, • decyzji, • zaleceń i opinii. (art. 288 TFUE) Wszystkie te akty mogą być ustanawiane tylko w takim zakresie, w jakim Traktaty na to zezwalają (art. 13 TUE). Kompetencje do wydawania rozporządzeń, dyrektyw, decyzji i opinii podzielone są między Parlament Europejski, Radę i Komisję Europejską

36. Wtórne prawo UE • Dyrektywy adresowane są do państw członkowskich. Są one wiążące ,,w odniesieniu do rezultatu, który ma być osiągnięty”, natomiast pozostawiają państwom członkowskim swobodę wyboru formy i środków • Rozporządzenia mają charakter powszechnie obowiązujący (,,zasięg ogólny”), a zatem wiążą bezpośrednio zarówno obywateli, jak i organy władzy publicznej państw członkowskich

37. Wtórne prawo UE • Decyzje są wiążące dla podmiotów, do których są skierowane. Jeżeli są kierowane do państw członkowskich – mają charakter aktów normatywnych. • Zalecenia i opinie nie mają mocy wiążącej. W tej formie organy unijne mogą wypowiadać się w sprawach, w których nie mają kompetencji normatywnych.

38. Zasady prawa UE • Subsydiarności (pomocniczości) • Proporcjonalności (współmierności) • Lojalności (współpracy, solidarności) • Równości

39. Zasada subsydiarności • W dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą być osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest ich lepsze osiągnięcie na poziomie Unii (art. 5 TUE)

40. Zasada proporcjonalności • Zakres i forma działania Unii nie wykraczają poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów Traktatów (art. 5 TUE)

41. Zasada lojalności • Państwa Członkowskie podejmują wszelkie środki ogólne lub szczególne właściwe dla zapewnienia wykonania zobowiązań wynikających z Traktatów lub aktów instytucji Unii. Państwa członkowskie ułatwiają wypełnianie przez Unię jej zadań i powstrzymują się od podejmowania wszelkich środków, które mogłyby zagrażać urzeczywistnieniu celów Unii (art. 4 TUE)

42. Zasada lojalności • uniemożliwia władzom państwa członkowskiego wykorzystanie braku implementacji albo nieprawidłowej implementacji dyrektywy do nałożenia na podatnika obowiązku lub odmowy uprawnienia, • stanowi podstawę do sformułowania zasady interpretacji prawa krajowego „w zgodzie z dyrektywą”, • uzasadnia bezpośrednie stosowanie dyrektywy „na korzyść podatnika” w przypadku jej sprzeczności z prawem krajowym, • uzasadnia prawo obywatela do naprawienia szkody poniesionej przez niego w wyniku braku implementacji lub nieprawidłowej implementacji prawa unijnego.

43. Zasada równości • W zakresie zastosowania Traktatów i bez uszczerbku dla postanowień szczególnych, które one przewidują, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze względu na przynależność państwową (art. 18 TFUE)

44. Zasada równości • swobodny przepływ towarów, w tym m.in. zakaz stosowania ceł przywozowych i wywozowych lub opłat o skutku równoważnym w obrotach między państwami członkowskimi, przyjęcie wspólnej taryfy celnej w stosunkach z państwami trzecimi (art. 28 TFUE), • swobodny przepływ osób (swoboda przepływu pracowników oraz swoboda przedsiębiorczości) i usług w ramach Unii (art. 45, 49 i 56 TFUE), • swobodny przepływ kapitałów (art. 63 i nast. TFUE).