ÖFKE ve SALDIRGANLIK Prof. Dr. Oya Sorias E.Ü. Psikoloji Bölümü

1. ÖFKE ve SALDIRGANLIKProf. Dr. Oya SoriasE.Ü. Psikoloji Bölümü Bilişsel Davranışçı Modelle Açıklanması ve Öfke Kontrol Eğitimi

2. ÖFKE NEDİR? İstek ve İhtiyaçlarımız Karşılanmadığında Aşağılayıcı sözler Alay Kötü söylentiler • Onaylanmaya • Korunmaya • Dikkat ve ilgi çekmeye • Hayranlık uyandırmaya • Sevme/sevilmeya • Saygıya (önemli bulunmaya) • Başarılı olmaya • Güvende Olmaya • Kendine güvenmeye • Bağımlılığa • Bağımsızlığa Fiziksel Saldırı Vurma, itme ÖFKE Kendine Zarar verme Bastırma, İnkar Kabul etme Bağışlama

3. Çocuklarda Öfke Kontrolü Eğitimi NEDEN İHTİYACIMIZ VAR? Çocukların • Hayal kırıklığına katlanmayı • Dürtülerini kontrol etmeyi • Duygularını ayarlamayı öğrenmeye ihtiyaçları var

4. Düşmanca yada Reaktif Saldırganlık AMAÇ Enstrümental yada Proaktif Saldırganlık AMAÇ Sosyal Öğrenme Kuramına Göre ÖFKE VE SALDIRGANLIK öfke uyandıran nesne ya da kişiye zarar verme dışsal bir ödülü elde etmek saldırgan davranış bir araç Karşı Gelme/Karşı çıkma B. Öfke Denetiminde Güçlük Çeken Hayal Kırıklığına Katlanamayan Davranım Bozukluğu

5. Saldırgan Davranışlar(Sosyal Öğrenme Kuramı) 1. Saldırgan modelleri gözleyerek 2. Saldırganlığın ödülünü doğrudan yaşayarak 3. Kendinin düzenleyici etkileriyle (içsel ve dışsal pekiştireç)

6. Saldırgan Davranışlar (Bilişsel Model) BİLGİ İŞLEMLEME • Dikkat ve sosyal ipuçlarını kodlama 2. Sosyal ipuçlarını yorumlama 3. Sosyal değer ve amaçlar (şemalar) 4. Algılanan probleme olası çözümler üretme 5. Bu çözümleri değerlendirme 6. Seçilen çözümü uygulama

7. Tedavide Motivasyonu Artırma Kısa ve Uzun Vadeli Sonuçları ŞİMDİ GÜÇ ve SAYGI çocuklar ondan korktukları için itiraz etmezler ancak bu saygı ne kadar içten İLERİDE İNSANLAR UZAKLAŞIR ve YALNIZ KALIR

8. “Başka Seçeneğim Yok”(kavgayı başlatan hep başkalarıdır) kauçuk bir top yada kağıttan bir top “ Bir top nasıl yakalanır bilir misin?” “Şimdi bu topu fırlatacağım” ÇOCUK TOPU YAKALAR ÇOCUK EĞİLİR TOP DUVARA ÇARPAR Duvarın dili olsaydı ne söyleyecekti? Topun sana çarpmamasını kim sağladı? İÇİNDE BULUNDUĞU DURUMDA ÇOK ŞEY YAPABİLİR

9. ZAMANDA YOLCULUK Time projection (Lazarus, 1984) DÜRTÜSEL DAVRANIŞLARI ve DÜŞÜNMEDEN VERİLEN DUYGUSAL KARARLARI önlemede etkilidir YAŞANAN DUYGU ile DAVRANIŞSALTEPKİ arasına zaman girdiğinde olabilecek değişiklikleri hayal etme

10. ZAMANDA YOLCULUK(Cem okul kantininde arkadaşı ile dövüştüğü için üç gün okuldan uzaklaştırılma cezası almıştır.) T: Sinan okul kafeteryasında yolunu kestiğinde çok öfkelendiğini söyledin. Öfkene 1-10 arasında bir puan verecek olsan kaç verirdin? C: Dokuz. Bu nedenle kendimi tutamadım. T: Tamam. Üzerinden bir saat geçtikten sonra hissettiğin öfkeye kaç puan verirsin? C: Yine dokuz ........ Yada sekiz. T: Aynı şekilde yere düşünce yüzünü tekmeler miydin? C: Bilmiyorum. Kızınca gözüm hiç bir şeyi görmüyor. T: Aradan altı saat geçtiğinde akşam yemeğinde yine aynı şekilde öfkeli miydin? C: Bilmiyorum. Biraz daha sakindim ama hala kızıyordum Belki 7.

11. T: Ertesi gün yani 24 saat sonra ne kadar öfkeli idin? C: Bilmem galiba 5 derecesinde. T: Öfken 5 derecesinde iken yine aynı şeyleri yapar mıydın? C: Bilmiyorum. Herhalde yapmazdım. T: Peki. Şimdi olaydan bir hafta sonra, kendini ne kadar öfkeli hissediyorsun? C: 3-4. Hala hatırladıkça sinirleniyorum. T: Aynı şekilde vurur musun? C: Hayır, ama o gün öfkeden deliye dönmüştüm. T: Biliyorum ona çok kızmıştın ......... Ancak anladığım kadarıyla öfken ve ona vurma isteğin bir gün sonra epey azaldı. Doğru mu? C: Öyle sayılır. T: Uzaklaştırma cezası ne zaman silinebilecek? C: Dört ay sonra. Tabi bu arada bir daha kavgaya karışmazsam. Bir kez daha disiplin cezası alırsam okuldan atacaklar. T: O zaman bir gün süren öfkenin bedeli son iki seneyi arkadaşlarından ayrı başka bir okulda geçirmek olacak diyebilir miyiz?

12. ÖFKEYİ BOŞALTMAK yerine ÖFKEYLE BAŞETME Yanlış Yaygın İnançlar ÖFKENİ BOŞALTIRSAN RAHATLARSIN BAŞKALARINI DEĞİŞTİREBİLİRSİN Doğru Olan ÖFKEYLE BAŞ EDEBİLİRSİN KENDİNE VE BAŞKALARINA ZARAR VERMEDEN ANLATABİLİRSİN

13. ÖFKEYİ FARK ETME(kendini gözleme) • Öfke nedir? (Öfke yaşamak normal - Öfke kulesi) • Öfkelenince bedeninde neler olur? • Öfkenin şiddeti değişir • Neler öfkelendirir

14. ÖFKENİN ŞİDDETİ kızgın sinirli öfkeli Çok öfkeli (tepesi atmış) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

16. ÖFKE İLE İLİŞKİLİ DİĞER DUYGULAR Ö F K E ÜZÜNTÜHAYAL KIRIKLIĞIKAYGIKORKUUTANÇSUÇLULUK

17. ÖFKE İLE İLİŞKİLİ DİĞER DUYGULARI FARK ETME VİDEO FİLMİ BENZETMESİ Yakın zamanda kendisi kızdıran bir olayı hatırlamasını ve ayrıntılarıyla anlatmasını isteyin ………..şimdi tüm olup bitenlerin videoya kaydedildiğini düşün ……….filmi başa alıp tekrar oynat ve ÖFKEYİ İLK HİSSETTİĞİN YERDE DURDUR • Dışardan nasıl göründüğünü • İçinden neler geçtiğini (düşüncelerini), • Kendini nasıl hissettiğini, • Bedeninde neler olduğunu sorun

18. Kalkanın Ön Yüzü Kalkanın Arka Yüzü ÖFKE KALKANI(üzüntü, kıskançlık, hayal kırıklığı vb duyguları kendinden uzaklaştırmaya ve başkalarından gizlemeye yarar) Öfkeli iken Yaptıkları VURMA/İTME/ KÖTÜ SÖZLER Neler öfkelendirir? Öfkeden Önceki Duygu Aklından geçen?

19. Beklenti ve Tahminlerin ÖFKE ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Öfkeyi Tetikleyen ya da Artıran İÇ KONUŞMA İÇİMİZDEKİ KÜÇÜK ÇOCUK Benzetmesi

20. ÖFKELENDİĞİMİZDE İÇİMİZDEKİ ÇOCUK DEVREYE GİRER İÇİMİZDEKİ ÇOCUK sihire inanan / imkansız nedir bilmeyen / istediği olmayınca yere yatıp tepinen / meraklı / heyecanlı / eğlenmeyi seven / saçma korkuları olan / çalışmaya ve sıkıntıya katlanamayan

21. “…….. çok öfkelendiğimde kendimi sakinleştirmek için içimdeki çocukla konuşurum. Geçen gün okul bahçesinde dolaşırken, ne olduğunu anlamadan bir top omuzuma çarptı. Oldukça sert vurduğu için canımçok yandı. İçimdeki çocuk Ç o c u k “Onlar senin canını yaktı / korkuttu bu yanlarında mı kalacak sen de onlara gününü göster” Tamam canım yandı ama şimdi iyiyim. Topu bilerek üzerime atmadılar. Başka ne hissediyorsun, aklından neler geçiyor? “Sana hiç önem vermiyorlar, öyle olsaydı dikkat ederlerdi?” Oyuna dalınca insan etrafı unutur. Ali bana karşı her zaman saygılı bir öğrenci olmuştur.Diğerleri beni tanımıyor bile. B E N Ç o c u k B E N

22. Öfkeyi Tetikleyen ya da Artıran İÇ KONUŞMA İÇİMİZDEKİ KÜÇÜK ÇOCUĞUN BEKLENTİLERİ • Bütün istediklerim olmalı • İstediklerim hemen olmalı • Önce benim istek ve ihtiyaçlarım karşılanmalı • Benim istek ve ihtiyaçlarım daha önemli • İnsanlar ben söylemeden ne istediğimi anlamalı • Biri beni gerçekten seviyor ise neye ihtiyacım olduğunu ve ne istediğimi bilir • Biri beni gerçekten seviyorsa istediklerimi bana verir veya elde etmem için bana yardım eder

23. Öfkeyi Tetikleyen Beklentileri GERÇEKÇİ BEKLENTİLERLE DEĞİŞTİRME • İstediğim şeylerin bazılarını elde edebilirim • İstediğim şeylerden bazıları hiç bir zaman olmayabilir • Çoğu isteğimin gerçekleşmesi için beklemem gerekir • Her insanın kendince önemli farklı istek ve ihtiyaçları vardır • Herkes ne istediğimi ve neye ihtiyacım olduğunu bilemez • Onlarla paylaşmazsam insanlar ne istediğimi ve neye ihtiyacım olduğunu bilemezler • İnsanlar beni sevse de istediklerimi yapmayabilir yada yapmak istemeyebilir

24. İÇ KONUŞMA Öfke Kontolü Öfkeden Önceki DUYGUYU VE İÇ KONUŞMAYI YAKALAMA ÖFKEYİ TETİKLEYEN BEKLENTİLERİ GERÇEKÇİ BEKLENTİLERLE DEĞİŞTİRME

25. Beklentiler Neden Önemli? Öfkeyi Ortaya Çıkaran OLAY Hakkında Yaptığımız Tahmin ve Açıklamaları Etkiliyor Sevgi Onaylanma Beğenilme Eğlenme Mutlu olma BEKLENTİ OLAY ÖFKEDEN ÖNCEKİ DUYGU Ö F K E İSTEK VE İHTİYAÇLAR TAHMİN Annem beni sevmiyor Ben hiç mutlu ola- mayacağım Annesi istediği telefonu almaz Annem beni seviyorsa istediğim her şeyi alır Hayal kırıklığı Üzüntü

26. ÖFKE GÜNLÜĞÜ

27. ÖFKE GÜNLÜĞÜ (Hassle Log)Larson ve Lochman NEREDE? (ör. Sınıfta, koridorda, evde) NE OLDU? (ör. Birisi vurdu, “hayır” dedi ya da itiraz etti, alay etti, bir şey yapmamı söyledi, bir eşyamı aldı vb.) BEN NE YAPTIM? (ör. Bağırdım, üstüne yürüdüm, ittim, oradan uzaklaştım, öğretmene söyledim vb.) NE KADAR ÖFKELENDİM? 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 ÖFKEMİ KONTROLDE NASILDIM? (Çok iyi, iyi, iyi değil)

28. Öfkeyle İlişkili Bedensel Değişiklikleri Fark etme Kalbin hızlı atması/ Yüzün kızarması/ Boyun Damarlarında gerginlik Soluk alıp vermenin hızlanması/ El ve kollarda gerginlik ROBOT BEZ BEBEK

29. ÖFKEYİ YÖNETME GEVŞEME EĞİTİMİ • Derin Nefes Alma Alıştırmaları • Aşamalı Kas Gevşemesi • Rahatlatıcı Görsel Hayaller • Dikkati Kaydırma

30. Dikkati Kaydırmaya Yarayan İmajlar “…………..bunu yapmak biraz güç ama gayret edersen olur. Şimdi bana bak ve giderek küçüldüğümü hayal et. Oturduğum sandalyenin üzerinde giderek küçüldüğümü düşün. Başım, gövdem, kol ve bacaklarım giderek küçülüyor. O kadar küçülüyorum ki ayaklarım yere değmiyor, küçük bir oyuncak bebek gibi görünüyorum……”

31. ÖFKE KONTROLÜ EĞİTİMİI. SOSYAL PROBLEM ÇÖZMEPsiko eğitim / yönlendirilmiş keşif / kanıt var mı?/Açıklama Biçimini Değiştirme / Problem Çözme Eğitimi SOSYAL VE BİLİŞSEL EKSİKLİKLER Sosyal ipuçlarına dikkat Bilişsel yeniden yapılandırma “düşmanlık beklentisi” “intikamı hak etti” Probleme SALDIRGAN OLMAYAN ÇÖZÜMLER BULMA

32. Sosyal Problem Çözme EğitimiBİLİŞSEL YENİDEN YAPILANDIRMA Sosyal ipuçlarına dikkati artırma NÖTR yada SALDIRGAN OLMAYAN ip uçlarını görme

33. Sosyal İpuçlarına Dikkat Etmek Önemlidir DUR-DÜŞÜN • Dergilerden kesilmiş resimler (birden fazla insanın ve eylemin bulunduğu) • Grup iki takıma ayrılır. Her iki grup aynı resime önce 5 sn. bakar ardından 10 sn hatırladıklarını yazar. aynı yanıtlara puan verilmez farklı yanıtlara ve ayrıntılara bonus puan verilir • Daha sonra resme bakma süresi 15 sn çıkarılır. “Resmi daha uzun incelediklerinde ne oldu?” “Sosyal problemler karşısında önce düşünmek ne sağlar?”

34. AÇIKLAMA BİÇİMİNİ DEĞİŞTİRME Davranışın DÜŞMANCA NİYET DIŞINDA NÖTR VEYA BAŞKA NEDENLERİ OLABİLİR Mİ? kanıt var mı? davranışın başka bir nedeni olabilir mi? BAŞKALARININ BAKIŞ AÇISINI ANLAMA

35. Önerisi öğretmen tarafından kabul edilmeyince buna çok kızan genç: “Bana taktı, her fırsatta tersliyor” (ÖFKELENDİREN İÇ KONUŞMA) Kanıt Var Mı? Hiç iyi davrandığı olmaz mı? Genelde Ne Olur? Öğretmenler öğrencilerin önerilerini nasıl karşılar? Başka Neden Öyle Davranmış Olabilir? Belki beni terslemek istemedi,sadece ne söylemek istediğimi anlamadı SAKİNLEŞTİREN İÇ KONUŞMA

36. DÜŞMANLIK BEKLENTİSİ Temelinde En kötüsünü Bekleme Eğilimi Olduğunda ÖFKEYLE BAŞ ETME CÜMLELERİNE ÖRNEKLER: “Amacı belki de beni utandırmak değil sadece uyarmaktı” “Ciddi olduğunu zannetmiyorum, herhalde şaka yaptı”

37. “İNTİKAM ALMAK BENİM HAKKIM” TAHRİK EDEN DAVRANIŞI GEÇERLİ BİR NEDENİ YOK KASITLI ÖNLENEBİLİR Kendi Saldırgan Davranışını Meşru Görür

38. BAŞ ETME CÜMLELERİKasıtlı Olmadığını ve Önlenemeyeceğini Vurgulamak “Bu kimsenin hatası değil” “Yapabileceği bir şey yok” “Bunu bilerek yapmadı” “Kazaları önlemek mümkün değildir” “Böyle bir şeyi planlayacak kadar akıllı değil”

39. Davranışın Nedenini Açıklarken(kendinin yada tahrik edenin kişisel özellikleri yerine) DURUM YA DA ORTAMIN ÖZELLİKLERİNİ TEMEL ALMA “Üzerinde büyük bir baskı olmalı” “Bu durumda onun yerinde kim olsa gergin ve sinirli olur” “O sadece öğretmenin dikkatini çekmek istiyor”

40. KASITLI MI? yoksa İSTEMEDEN Mİ?(Davranışın nedenini açıklarken sosyal ipuçlarına dikkatin önemini gösteren bir aktivite) Arkadaşına merhaba dedin ama o cevap vermedi. Annen masayı toplamanı istedi. Öğretmenin seni başka bir isimle çağırdı. Yemekte tepsine arkadaşının ayranı döküldü. Arkadaşın doğum gününde hediye almadı. Önüne bakmadan yürüyen arkadaşın çantana çarptı. Bir arkadaşın kalemini aldı ve geri vermedi. Bir arkadaşın sana isim takarak eğlendi. Birisi sert bir bakış attı.

41. Başkasının yaptığı bir şeyin kasıtlı mı yoksa istemeden mi olduğunu nasıl anlarsın?(Bir önceki olayları teketek ele alıp tartışın) Bunu anlamanın beş ayrı yolunu bul. 1. ____________________________ 2. ____________________________ 3. ____________________________ 4. ____________________________ 5. ____________________________

42. Öfke Kontolünde İç Konuşmanın Önemi(Bir grup aktivitesi) DOMİNO OYUNU Her üye sırayla 30sn içinde sol eliyle bir kule yapar Kuleyi yapana diğerleri sözle sataşır En yüksek kuleyi yapan kazanır • GRUP TARTIŞMASI • Dikkatlerini toplamakta zorlandılar mı? • Öfke dikkatlerini nasıl etkiledi? • Öfkeyi yatıştırmak ve dikkatlerini görevde tutmak için ne söylediler?

43. ÖFKE KONTROLÜ EĞİTİMİII. SOSYAL BECERİ EĞİTİMİpsiko eğitim / model olma / rol canlandırma / davranış provaları

44. I. SOSYAL PROBLEM ÇÖZME II. SOSYAL BECERİ EĞİTİMİ ÖFKE KONTROLÜ EĞİTİMİNDE KULLANILAN İKİ FARKLI YAKLAŞIM(İkisi de aynı ölçüde etkili gözüküyor) ÖNCE DÜŞÜN SONRA YAP! DOĞRU OLANI YAP!

45. ÖFKE KONTROLÜNDE MARUZ BIRAKMA (EXPOSURE) ÖFKE (koşullu tepki) Öğretmeni/ kardeşi/babayı görünce ÖFKELENME pekiştireç (korkutma / istediğini elde etme)

46. SÖZEL TAHRİKLE KARŞILAŞTIRMA Eleştiri Çemberi Grup üyeleri tüm eleştirileri küçük kağıtlara yazar. Üyeler rasgele birini seçerek yanındaki üyeye bunu söyler. Öfkeyi denetleme ve girişken tepkiler ödüllendirilir. İç konuşmanın yararları tartışılır. Barb - Olta Atma Başlangışta terapist “şimdi sana olta atacağım” diye uyarır. Genci kızdıran sözlü ifadeleri, takma isimleri, onu kızdıran jest ve mimiklerle kullanır.

47. Öfkeyi Yatıştıran ve Öfkeyi ArtıranİÇ KONUŞMA SATAŞMA yada KIŞKIRTMA karşısında içinden neler söylüyor? ÖFKEYİ ARTIRAN “bilerek canımı yaktı” “kimse benimle alay edemez” “beni küçük düşürmek istiyor” “bana yaptıklarının cezasını çekmeli” ÖFKEYİ YATIŞTIRAN “istemeden oldu” “alaylarına karşılık vermeye değmez” “alaylarına önem verip kızarsam onun istediği olacak” “insanları dikkatini çekmek istiyor” “onun cezasını vermek için uğraşırsam ben zarar göreceğim” “öfkemi ve davranışlarımı kontrol edebilirim”