Analiza i interpretacja poezji na maturze

1. Analiza i interpretacja poezji na maturze Niezbędnik maturzysty – polonisty Opracowanie: Paweł Domzalski

2. Poziom podstawowy a rozszerzony Podstawowy • Teksty z podstawy programowej • Ideą tematu jest to, CO zostało w tekście przedstawione • Równowaga treści, formy i języka Rozszerzony • Teksty także spoza podstawy programowej • Ideą tematu jest to, CO i JAK coś w tekście zostało przedstawione • Większa waga treści pracy

3. Pojęcia kluczowe, czyli praca od podstaw Narzędzia badawcze maturzysty – polonisty

4. Liryka a epika

5. Tekst liryczny a epicki

6. Gatunki wypowiedzi lirycznej Podstawowe gatunki liryczne: • oda, • pieśń, • hymn, • elegia, • epitafium, • epitalamium, • tren, • anakreontyk, • fraszka, • epigramat, • sonet, • sielanka, • ballada.

7. Podmiot liryczny „Ja” liryczne to jednorazowa, fikcyjna kreacja, odrębna dla każdego utworu. Podmiot liryczny: • indywidualny (liryka osobista), • zbiorowy (doświadczenie ogólne), • autorski (liryka podmiotu autorskiego).

8. Typy liryki Ze względu na sposób istnienia podmiotu lirycznego w tekście i uzewnętrzniania przeżyć: • bezpośrednia (wyznania), • pośrednia (opisowa), • inwokacyjna (zwrotu do adresata). Ze względu na pozycję autora wobec świata przedstawionego: • podmiot liryczny porte-parole autora, • maski (wyrażane treści można przypisać autorowi), • roli (podmiotu lirycznego nie można identyfikować z autorem).

9. Sytuacja liryczna Okoliczności, w których wypowiadany jest monolog liryczny: • liryka wyznania (przeżycie podmiotu), • liryka narracyjna (opowiadanie o czymś), • liryka sytuacyjna (scenka, obrazek dramatyczny), • liryka inwokacyjna (zwrot do adresata), • liryka opisowa (opis).

10. Sytuacja liryczna a typ wypowiedzi

11. Właściwości stylowe Dominanta stylistyczna to centralny element stylu utworu, któremu zostały podporządkowane pozostałe składniki językowej budowy wiersza. Kształt językowy wypowiedzi determinuje konstrukcja podmiotu lirycznego: • moralistyka – zretoryzowanie wypowiedzi, • przeżywanie – nasycenie emocjonalne, • refleksja – liryczna interpretacja świata, metaforyzacja języka.

12. Konwencje literackie Konwencja literacka to zespół cech stylowo-kompozycyjnych sytuujących tekst w obrębie określonej tradycji artystycznej. Podstawowe konwencje literackie: • marinizm, • klasycyzm, • sentymentalizm, • romantyzm, • realizm, • naturalizm, • impresjonizm, • symbolizm, • ekspresjonizm.

13. Właściwości kompozycyjne Dominanta kompozycyjna to oryginalny pomysł, na którym opiera się struktura tekstu (forma tekstu może wynikać z wybranego gatunku lub organizującego go zabiegu składniowego). Rozpoznanie dominanty kompozycyjnej może prowadzić do określenia związku pomiędzy formą tekstu a jego treścią (tematyką).

14. Rodzaje obrazowania poetyckiego Obrazowanie – sposób konstruowania obrazu poetyckiego: • realistyczne (mimetyzm), • fantastyczne (kreacjonizm), • przekształcające (deformujące rzeczywistość).

15. Typy przeżyć wyrażanych w liryce Liryka, jako subiektywna forma wypowiedzi, jest predestynowana do ujawniania życia wewnętrznego i kształtowania wzorców przeżywania. W zależności od rodzaju przeżyć wyrażanych w liryce można mówić o: • liryce miłosnej, • liryce filozoficznej, • liryce religijnej, • liryce politycznej, • liryce patriotycznej.

16. Językowe środki wyrazu Analiza środków stylistycznych powinna uwzględniać następujące poziomy języka: • fonetyczny (np. aliteracja, onomatopeja, instrumentacja głoskowa, rym, paronomazja, homonimia), • słowotwórczo-fleksyjny (np. zdrobnienie, zgrubienie, zrost, złożenie, neologizm słowotwórczy), • leksykalny (np. synonim, homonim, dialektyzm, archaizm, orientalizm, frazeologizm, kolokwializm, wulgaryzm, makaronizm, neologizm semantyczny), • semantyczny (np. epitet, porównanie, metafora, symbol, oksymoron, peryfraza, metonimia, hiperbola, litota, synekdocha, personifikacja, alegoria, animizacja, antropomorfizacja, reifikacja, synestezja), • składniowy (np. apostrofa, pytanie retoryczne, paralelizm, anafora, epifora, refren, gradacja, parenteza, eksklamacja, kontrast, antyteza, przerzutnia, inwersja, elipsa, anakolut).

17. Analiza i interpretacja krok po kroku Rzemiosło i sztuka

18. Analiza(gr. analysis – rozbiór) Badanie pewnej całości poprzez wyodrębnienie jej cech, części lub składników. Etapy analizy tekstu poetyckiego: • konstrukcja podmiotu lirycznego, • opis sytuacji lirycznej, • budowa świata przedstawionego, • ukształtowanie stylistyczne tekstu, • ukształtowanie wersyfikacyjne utworu. Analiza jest służebna wobec interpretacji!

19. Interpretacja(łac. interpretatio – wyjaśnienie) Działania badawcze mające na celu: • odkrycie przesłania autorskiego, • wydobycie i wyjaśnienie sensu danego utworu, • wskazanie miejsca, jakie utwór zajmuje w szerszym układzie zjawisk literackich. Interpretacja utworu zmierza do odnalezienia jego ukrytego znaczenia, nadającego mu niepowtarzalny charakter.

20. Interpretacja to nie „lanie wody”… Interpretacja nie polega na: • zaprezentowaniu emocji zdającego towarzyszących lekturze utworu („współczułam Wokulskiemu, że zakochał się tak nieszczęśliwie”); • zaprezentowaniu przez maturzystę własnych poglądów („myślę…”, „uważam…”, „sądzę, że…” itp.); • moralizowaniu(„tandetna ambona”) („powinniśmy…”, „nie możemy…”, „musimy…”); • interioryzacji doświadczeń bohaterów (infantylizm) („gdybym była na miejscu Izabeli, bez wahania wyszłabym za Stacha”); • konfabulacji (dopisywaniu zmyślonych treści do utworu).

21. „Wstrzelić się w klucz” czy wykonać polecenie z tematu? Analizując fragment Ody do młodości Adama Mickiewicza i wiersz Któż nam powróci Kazimierza Przerwy-Tetmajera, porównaj przedstawione w nich obrazy młodego pokolenia oraz stosunek młodych do pokolenia ojców. Wykorzystaj konteksty historycznoliterackie. • określenia zasady zestawienia tekstów (0-2 p.), • obraz młodego pokolenia w Odzie do młodości (0-5 p.), • pokolenie ojców w opinii młodych w Odzie… (0-3 p.), • kontekst historycznoliteracki Ody… (0-2 p.), • obraz młodego pokolenia w Któż nam powróci (0-5 p.), • pokolenie ojców w opinii młodych w Któż… (0-3 p.), • kontekst historycznoliteracki Któż… (0-2 p.), • podsumowanie (0-3 p.).

22. 1. Analiza tematu wypracowania Uważna lektura tematu maturalnego zmierzająca do zrozumienia kontekstu, w jakim należy zinterpretować tekst poetycki, bądź problemu badawczego, który trzeba poddać obserwacji w tekście.

23. 2. Lektura tekstu kilkakrotne przeczytanie tekstu, zrozumienie tematu tekstu, określenie nastroju utworu, podkreślenie najważniejszych fragmentów ze względu na temat wypracowania, postawienie hipotezy interpretacyjnej zgodnej z wymaganiami tematu wypracowania.

24. 3. Identyfikacja autora Rozpoznanie autora tekstu i określenie czasu powstania utworu może okazać się pomocne w interpretacji utworu. We właściwym zrozumieniu wiersza mogą więc pomóc odpowiedzi na pytania: • kim był autor tekstu? • w jakich czasach żył? • z jakim nurtem jest związana jego twórczość? • kiedy powstał tekst?

25. 4. Określenie roli tytułu i motta utworu Określenie charakteru tytułu, motta i dedykacji oraz ich funkcji w utworze poetyckim. Tytuł może: • określać główny motyw (temat), • wskazywać na gatunek tekstu, • określać adresata wypowiedzi • … Motto może być: • myślą przewodnią, • sugestią interpretacyjną, • odautorskim komentarzem do utworu • …

26. 5. Opis tematu i formy tekstu Określenie tematu i formy utworu poetyckiego może prowadzić do rozpoznania znaczenia tekstu. Wiersz może być: • poetyckim manifestem, • apelem skierowanym do odbiorców, • hołdem poety (złożonym: Bogu, artyście, innemu poecie etc.), • listem poetyckim, testamentem poetyckim, • rozrachunkiem poety (z sobą samym, własną filozofią życiową, wyznawanym światopoglądem etc.), • wyrazem uczuć (rozpaczy, miłości, zachwytu etc.), • refleksją filozoficzną (zbiorem wskazówek filozoficznych), • wyznaniem wiary (niewiary), • glosą poetycką (interpretacyjną, reinterpretacyjną), • poetyckim konceptem, oryginalnym pomysłem, • wyznaniem człowieka końca wieku, • scenką obyczajową, • opisem przyrody (krajobrazu) • ...

27. 6. Określenie typu liryki ze względu na rodzaj wyrażanych przeżyć Utwór poetycki można opisać ze względu na rodzaj wyrażanych w nim przeżyć jako: • refleksyjny, • filozoficzny, • patriotyczny, • polityczny, • miłosny, • religijny • …

28. 7. Rozpoznanie właściwości stylowo-kompozycyjnych Określenie konwencji literackiej, w jakiej utrzymany jest tekst, oraz jej wyznaczników. Rozpoznanie gatunku tekstu poetyckiego i określenie jego cech.

29. 8. Opis elementów świata poetyckiego Wyodrębnienie elementów świata poetyckiego: • osoby mówiącej w wierszu, • adresata monologu lirycznego, • stosunku podmiotu mówiącego do tematu wypowiedzi (adresata), • typu liryki, • sposobu obrazowania.

30. 9. Analiza i interpretacja obrazów poetyckich Wnikliwa analiza obrazów poetyckich w utworze prowadzi do wyjaśnienia ich sensu i odsłonięcia całościowej wizji świata w utworze poetyckim.

31. 10. Określenie językowych środków wyrazu Analiza środków stylistycznych powinna uwzględniać następujące poziomy języka: • fonetyczny, • słowotwórczo-fleksyjny, • leksykalny, • semantyczny, • składniowy. Wyodrębnieniu środków stylistycznych musi towarzyszyć ich interpretacja, czyli opis celu ich wprowadzenia do utworu (efektu, jaki poeta osiągnął).

32. 11. Wprowadzenie kontekstów interpretacyjnych Wprowadzone konteksty interpretacyjne powinny być funkcjonalne wobec tematu wypracowania (pozostałe nie są konieczne): • biograficzny, • historyczny, • filozoficzny, • historycznoliteracki, • teoretycznoliteracki, • społeczno-polityczny, • obyczajowo-psychologiczny.

33. 12. Analiza warstwy wersyfikacyjnej Każdemu spostrzeżeniu analitycznemu powinno towarzyszyć określenie funkcji zabiegów zastosowanych w zakresie: budowy wiersza (np. wiersz stroficzny, stychiczny), wersyfikacji (wiersz: średniowieczny, sylabiczny, toniczny, sylabotoniczny, wolny), rymów (dokładne lub niedokładne, żeńskie lub męskie, parzyste, krzyżowe lub okalające).

34. Redakcja wypracowania Zasady budowania tekstu interpretacyjnego: • zgodność z tematem, • interpretacja tematu, • postawienie hipotezy interpretacyjnej, • przemyślane argumentowanie (odwołania do tekstu), • właściwa kompozycja (zamysł podporządkowany tematowi), • dbałość o język (bogactwo słownictwa, różnorodność struktur składniowych, operowanie właściwymi terminami i pojęciami), • estetyka pracy (przejrzysta struktura tekstu, graficzne wyróżnienie poszczególnych części), • wzbudzenie zainteresowania czytelnika (niebanalny początek, intrygujące tezy, oryginalne ujęcie, zaskakujące argumenty).

35. Korekta językowa tekstu Sprawdzenie poprawności językowej wypracowania powinny ułatwić: • Słownik ortograficzny, • Nowy słownik poprawnej polszczyzny. Sprawdzenie objętości pracy (min. 250 słów)!

36. Analiza i interpretacja porównawcza Zestawienie dwóch tekstów powinno prowadzić do: • wykazania podobieństw i różnic pomiędzy utworami literackimi; • odkrycia idei, która zdecydowała o zestawieniu tekstów; • obserwacji podobieństw w zakresie: tematu, poetyki, nastroju, postaw wobec świata przez te utwory lub w nich wyrażonych; • dostrzeżenia różnic w zakresie: języka, konstrukcji podmiotu lirycznego; • wykorzystania różnych kontekstów interpretacyjnych do badania związków (podobieństw lub różnic) pomiędzy utworami. Opisane działania powinny prowadzić do sformułowania wniosków interpretacyjnych.

37. Najczęstsze błędy badawcze Problemy warsztatowe ze sporządzaniem pisemnej analizy i interpretacji tekstu poetyckiego najczęściej dotyczą: • dychotomii interpretacji(streszczanie i wyliczenie środków stylistycznych); • budowania katalogu środków stylistycznych(brak opisu funkcji dostrzeżonych środków stylistycznych); • braku odpowiedzi na cztery podstawowe pytania: kto mówi, do kogo, o czym i jak?; • nierozróżniania kategorii: autor – podmiot liryczny – poeta, a także relacji: podmiot liryczny – bohater liryczny; • braku wniosków wynikających ze spostrzeżeń analitycznych; • braku świadomości, że kontekst autobiograficznymoże być „punktem wyjścia”, ale nigdy nie powinien stać się „punktem dojścia” interpretacji; • schematów językowych i interpretacyjnych (np. stereotypów patriotyczno-martyrologicznych w interpretacji poezji romantycznej).

38. Problemy warsztatowe analizy i interpretacji porównawczej Autonomiczne traktowanie każdego z tekstów. Nierozpoznawanie (pomijanie) cech wspólnych utworów.

39. Dziękuję za uwagę :)