Leksion VIII, IX

1. LeksionVIII, IX Numërorët Përemrat

2. Numërori • Numërorë quajmëfjalëtqëtregojnënumër dhe sasi të caktuar qeniesh ose sendesh:  • Prakuptimiipërgjithshëmkategorialityreështëshenjimiisasisësëcaktuar ,një, dy,tre, dy fëmijë ,tri gra, katër burra, 20 metra. • Fjalët që tregojnë radhë , tëashtuquajturitnumërorërreshtorësi:i parë, i dytë, i dhjetë, të cilat kanë kategoritë gramatikore të mbiemrave, nuk do të trajtohen si numërorë po si mbiemramarrëdhëniorë. • Numërorëtqëtregojnësasitëcaktuarasendesh, quhennunërorëthemelorë.

3. Numërorët përdoren për të treguar : • - datën, vitin:Me sa jemi sot ? - Me 28 Nëntor. - një periudhë të caktuar kohe:- Kur ke qënë në Amerikë ? Nga 1990 deri më 1997 .- përmasa ose përqindje : 0,5 m, 50 përqind etj.- notat në shkollë :Cfarë more sot ? - Dhjetë.-në domino: katër-treshi, pesë-gjashta. • Kur përdoret me nyjën e përparme "të" numërori ka një kuptim përmbledhës: Erdhën të dhjetat. • Numërori për të mos përsëritur edhe një herë emrin e dhënë në fjali ose për të mos e zënë në gojë fare, përdoret i emërzuar:Ç`të bënin ata tre kundër dhjetëve ? • Numërori përdoret i emërzuar edhe në veprime matematike:Pesa te dhjeta hyn dy herë.Rrënja katrore e nëntës është treshi. • Përdoret në emërtimin e viteve: Anëtar shoqate i nëntëdhjetë e katërshit.

4. Numrat një, dy, tre, emërzohen me anë të prapashtesës -sh : njësh-i, dysh-i, tresh-i. • Numërorët janë :- fjalë të parme: zero, një, dy, tre, katër etj.;- fjalë të përngjitura: njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë, trembëdhjetë etj.;- fjalë të përbëra: tridhjetë, pesëdhjetë, gjashtëdhjetë;- lokucione: tridhjetë e një, pesëdhjetë e katër etj.

5. Numërorët në përgjithësi nuk e kanë kategorinë gramatikore të gjinisë: katërdjem, katër vajza.Bën përjashtim numërori tre i cili e ka kategorinë e gjinisë: tre djem, tri vajza, por edhe njëzet e tre djem dhe njëzet e tri vajza.Numërori e ka kategorinë e gjinisë edhe kur ka kuptim përmbledhës: Sa djem erdhën ? Të dy(të tre).Sa vajza erdhën ? Të dyja(të trija).Ky dallim ruhet edhe kur numërori tre/tri përdoret pa emrin përkatës:Sa djem ishin ? Tre.Po vajza sa ishin ? Tri.

6. Numërorët kur tregohen si tregues të emrave, marrin kategorinë gramatikore të rasës: • RASANumëroriMashkulloreFemërore • Emëroredytë dytë dyja • Gjinorei,e, dyvei,e,të dyvei,e,të dyjave • Dhanoredyvetë dyvetë dyjave • Kallzoredytë dytë dyja • Rrjedhoredyvetë dyvetëdyjave

7. Përemrat • Përemratjanëpjesëligjërateqëvetëmtregojnënëmënyrëtëpërgjithshmefrymorë, sende, tipareosesasitëpacaktuartëtyre. • Ata karakterizohennganjëtreguesipërgjithshëmsemantik, ngakuptimiipërgjithshëmkategorialitëtreguarit, pornukkarakterizohenedhengatënjejtatkategorigramatikore. • Kuptimiipërgjithshëmkategorialipëremraveështëtëtreguarit. Ata, nëvetvete, vetëmsatregojnë, nukshprehinnocion. • Ata, p. sh. ështënjëpëremer, icili, nëvetvete, jashtëkontekstit, vetëmtregonnëmënyrëtëpërgjithshme, pa dalluarfrymorëaposendetëvecanta. • [Ata mundtënënkuptojëdjem (atadjem), libra (atalibra), lisa (atalisa) etj.].

8. Ngaanamorfologjikenukmundtëgjeshkarakteristikatëpërbashkëtamorfologjikepërtëgjithëpëremrat. Ka përemra,tëcilëtkanëdisakategorigramatikore. • Cilidheai, p. sh. kanëkategorinë e gjinisë, tënumritdhetërasës(cili~ cila; cili ~ cilet; cili ~ icilit ~ cilit ~ cilinetj.; ai ~ ajo; ai ~ ata; ai ~ iatij~ atij ~ atëetj.). • Përemratunëdhetikanëkategorinë e numritdhetërasësunë ~ ne, unë ~ mua ~ meje; ti ~ ju, ti ~ ty ~ teje). • Përemrikushka vetëmkategorinë e rasës(kush ~ ikujt ~ kujt~ keetj.). • Por ka edhepëremra, tëcilëtnukkanëasnjëkategorigramatikore, si: cdo, gjësend, gjëkafshë, dicka, dic, sec etj.

9. Përemratkanëngjashmërikuptimoredhegramatikore me emrat, mbiemratdhenumërorët, prandaj, sipaskëtyrevecorive, edheemërtohen: • përemra- emra, • përemra- mbiemra • përemra- numërorë.

10. Përemrat-emra • Përemrat-emrazakonishtkryejnëfunksionegramatikorekarakteristiketënjëemri; • atapërdorennëfunksiontëkryefjalësosetëkundrinorëve. • Nëkëtëgruppërfshihenpëremratvetorëunë, ti, ai|ajo, ne, ju, ata|ato; • përemrat e pacaktuardicka, dic, dikush, askush, asgjë, ndonjë, ndokush, sekushetj.; • përemratpyetëskush, cili, cfarë: etj.

11. Përemrat-mbiemra • Përemrat-mbiemravendosinIidhjegramatikoretëngjashme me mbiemrat; • atazakonishtpërdorennëbashkëvajtje me emratdhepërshtaten me tanëkategorigramatikore. • Nëkëtegruppërfshihenpëremratpronorëim, yt, itij, isajetj.; • përemratdëftoreky, kjo, ai, ajoetj., kurshoqërojnëemraetj.

12. Përemrat-numërorë • Përemrat-numërorëafrohen me numërorët; ndryshojnëprejtyrevetëmngakuptimi, sepse, ndryshenganumërorët, tregojnësasitëpacaktuar. • Këtupërfshihenpëremrat e pacaktuarshumë, pak, disaetj. • Sipastraditëssëpërgjithshmegramatikore, qëmbështetetnëkuptimetdhefunksionetgramatikore, përemratndahennëdisagrupe. • Nëshqipenstandardejanëdalluarkëtollojepëremrash: • vetorë, vetvetorë, deftorë, pronorë, • pyetes, lidhorëdhetëpacaktuar.

13. Përemrivetorë • Përemratvetorëjanëllojepëremrashqëpërfaqësojnëfolësdhebashkëbiseduesose u referohentëtjerëve. • Unë • Ti • ai\ajo • Ne • Ju • Ata\ato

14. Përemratvetorëkanëkategorinë: • Vetës • Numrit • Rasës • Gjinisë

15. Veta e parë • NumrinjëjësNumrishumës • Emërore: unëEmërore: ne • Gjinore: - -- Gjinore: ---- • Dhanore: mua\mëDhanore: neve\na • Kallëzore: mua\mëKallëzore: ne\na • Rrjedhore: mejeRrjedhore: nesh

16. Veta e dytë • NumrinjëjësNumrishumës • Emërore: tiEmërore: ju • Gjinore: - Gjinore: - • Dhanore: ty\tëDhanore: juve\ju • Kallëzore: ty\tëKallëzore: ju\ju • Rrjedhore: prejtejeRrjedhore:prejjush

17. Veta e tretë • NumrinjëjësNumrishumës • M / F M / F • Emërore: ai / ajoEmërore: ata / ato • Gjinore: i,eatij/i,easaj Gjinore: i,eatyre / i,eatyre • Dhanore: atij/i , asaj\i • Dhanore: atyre/u, atyre\u • Kallëzore: atë/e, atë \e, • Kallëzore: ata/i, ato \i, • Rrjedhore: atij / asajRrjedhore: atyre / atyre

18. Përemrivetvetor Përemrivetvetortregon se injëjti person veprondheinjëjti pëson: • Flas me vete. • Përemrivetvetorpërdoretnëkuptimin e përemravevetorëtëçdovete e tëçdonumri. • Zakonishtvetvetoripërdoretpërtëtreguar persona. • Përtëtreguarsendeaipërdoretshumërrallë. • Përemrivetvetor ka kuptimpëremërordhestrukturëemërore. Ai përdoret me dhe pa parafjalë: • Ai e ndjentevetenmëmirë. • Ai fliste me vete.

19. • Përemratvetvetorëpërdorennëtënjëjtënformëpërtëdyjagjinitëdhepërtëdynumrat. • Përemrivetvetorpërdoretedhesinjëemërnëtrajtëtëpashquar me parafjalët: në, më, mbi, për, etj. • Erdhinëvete.

20. Lakimiipëremravevetvetorë • Emërore: vetjaEmërore: vetvetja • Gjinore: i,evetesGjinore: i,evetvetes • Dhanore: vetesDhanore: vetvetes • Kallëzore: vetenKallëzore: vetveten • Rrjedhore: vetesRrjedhore: vetvetes

21. Përemridëftor • Përemratdëftorëtregojnëqenie, sendeosetiparetëtyreqëndodhenafëroselargfolësit. • Ata janë: ky/kjo, këta/këto, itillë, ikëtillëetj. • Përemridëftorpërdoretmëveteoseishoqëruar me emër: • I çmojataburraqëjanëmbledhur.

22. Përemriai(ajo,ata, ato) përdorenedhesivetorëtëvetëssëtretë,pordallohenprejtyrengapërdorimidhepjesërishtnga forma. • Përemriai (ajo, ata, ato) sivetor: • a. ireferohetnjëgjymtyreemërore a përemeroretëpërmendurmëparë, praedhe e zëvendësonatë: • Nipierdhishpejt; aiqëndroiparagjyshitigëzuar: • Tëgjithë u mblodhënnëoborrin e shkollës, porataiqëndroninlargnjëri-tjetrit. • b. me parafjalëtërasësgjinore, kallëzoreaporrjedhore • mundtëpërdorenedhenëtrajtëtëshkurtër: • Mëfoligjatëpërtë (atë). • U hodh me vrulldrejttij (atij).

23. Si dëftorai (ajo, ata, ato): • a. shoqëronnjëemër; pra e përcaktonatë: Ai djalëedhenëkushtetmëtërënduaraiqëndroibesnikfjalëssëdhënë. • Falëatyrenjerëzvetëpapërtuar, ngritinjëvepërqënuk do tëharrohet. • b. mundtëndiqetnganjëpëremërlidhor: • S'pranonteasnjëbutësipërataqëguxoninmëshumëngasaduhej.

24. Dëftorëtkanëkategorinëgramatikore: • 1. tëgjinisë, e cilashfaqetnëtëdynumratdhenëtëdystrukturat: ai ~ ajo, ky ~ kjo, ata ~ ato, • këta~ këto, itillë~ e tillë, iatillë~ e atillë, ikëtillë~ e këtillë, tëkëtillë~ tëkëtilla. • 2. tënumritpërtëdygjinitë: ai\ ky ~ ata\ këta, ajo/ kjo ~ • ato/ këto, iatilë\ ikëtillë: ~ tëatillë~ tëkëtillë. • 3. tërasës: • Format rasoretëpëremravedëftoreaidheky, ajodhekjo,atadhekëta, atodhekëtodallohennganjëra-tjetravetëmngaprefikset (parashtesat) përkatësea- dhek-: a-jo ~ k-jo, a-ta-kë-ta, a-to - kë-to:

25. Lakimiipëremritdëftor • NumrinjëjësNumrishumës • M / F M / F • Emërore: ky/kjoEmërore: këta/këto • Gj.: i,ekëtij/i,ekësaj • Gjinore: i,ekëtyre/i,ekëtyre • Dhanore: këtij/kësajDhanore: këtyre/këtyre • Kallëzore: këtë/këtëKallëzore: këta/këto • Rrjedhore: këtij/kësajRrjedhore: këtyre/këtyre

26. Përemripronor • Përemripronortregon se sendiidhënëipërketnjëvetetëcaktuar. • Çdopronor ka dypalëtrajta, nëgjininëmashkulloredhefemëroredhenënumrinnjëjës e shumës: shokuim – shoqjaime, libriyt – librat e tu. • Zakonishtpëremripronorvendoset pas emritqëpërcakton: shkollajonë. Por, ndonjëherëaivendosetedheparaemrit: imatë. • Përemripronorivetëssëparëtregon se sendiipërketfolësitosenjëgrupikubënpjesëedhefolësi: libriim, libriynë.

27. Përemripronorivetëssëdytëtregon se • sendiipërketbashkëbiseduesitosenjëgrupi • kubënpjesëedhebashkëbiseduesi: topiyt, • topijuaj. • • Përemripronorivetëssëtretëtregonse sendiipërketdikujtqënukështëipranishëmnëbisedë: makina e tij, makina e tyre. • Përvetëne tretëpërdoretdhepëremripronori • vet, qëtregon se sendiipërketkryefjalëssë • fjalisë: makina e vet. • • Përemripronor ka forma tëveçantapërtëdyjagjinitënë tri vetat.

28. • Gjiniafemërore e përemravepronorëformohet: • - duke ruajturtrajtën e gjinisëmashkullore: • -librijuaj – fletorjajuaj; • - duke ndryshuarvetëmnyjën (pronorëtëvetës III): • itij – e tij, isaj – e saj, ityre – e tyre; • - duke ishtuartrajtëssëgjinisëmashkullorembaresat –e dhe • – a: im – ime, e tu – e tua; • - me trajtëtëndryshmengaajo e mashkullores: yt – jote, • ynë– jonë. • Përemratpronorëpërdorennënjëjësdhenëshumës: • libriim – librat e mi, libriynë – librattanë.

29. Lakimiipëremritpronor Vetae parë • NumrinjëjësNumrishumës • M / F M / F • Emërore: imi / imjaEmërore: yni / jona • Gjinore: i,etimit/i,esimes Gjinore: i,etonit / i,esonës • Dhanore: timit / simesDhanore: tonit / sonës Kallëzore: timin / timen Kallëzore: tonin / tonën • Rrjedhore: timit / simesRrjedhore: tonit / sonës

30. Veta e dytë • NumrinjëjësNumrishumës • M / F M/ F • Emërore: yti / jotjaEmërore: juaji / juaja • Gjinore: i,etëndit / i,esates • Gjinore: i,etuajit / i,etuajës • Dhanore: tëndit / sates • Dhanore: tuajit / tuajës • Kallëzore: tëndin / tënden • Kallëzore: tuajin / tuajën • Rrjedhore: tëndit / sates • Rrjedhore: tuajit / tuajës

31. Veta e tretë • NumrinjëjësNumrishumës • Mashkullore / FemëroreMashkullore/ Femërore • Emërore: itiji / e tijaEmërore: ityri / e tyrja • Gjinore: i,etëtijit / i,esëtijës • Gjinore: i,etëtyrit / i,esëtyres • Dhanore: tëtijit / sëtijës • Dhanore: tëtyrit / sëtyres • Kallëzore: tëtijin / sëtijën • Kallëzore: tëtyrin / tëtyren • Rrjedhore: tëtijit / sëtijës • Rrjedhore: tëtyrit / sëtyres

32. Përemripyetës • Përemratpyetësshërbejnëpërtëpyeturpërqenie. • Ata janë: kush?, cili?, cila?, isati?, çfarë? etj.

33. Ngaanamorfologjikepëremratpyetësndahennëtëndryshueshëmdhetëpandryshueshëm:Ngaanamorfologjikepëremratpyetësndahennëtëndryshueshëmdhetëpandryshueshëm: • Përemratëndryshueshëmjanë: • Kush cili, sa(kurpërdoret I pashoqëruar me emra), isatidheisejti. • Përemratëpandryshueshëmjanë:çfarë, ç, dhe se(qënukndryshojnëmorfologjikisht, janëtëngurosur).

34. Lakimiipëremravepyetës • Emërore: kushEmërore: sa • Gjinore: i,ekujtGjinore: i,e save • Dhanore: kujtDhanore: save • Kallëzore: këKallëzore: sa • Rrjedhore: kujtRrjedhore: save

35. Përemrilidhor • Përemralidhorëjanëpëremrat me tëcilëtireferoheminjëfjale a njëfjalietëtërë. Ata zënëvendin e njëgrupiemërorosetënjëpëremridheshërbejnëpërtëlidhurdypjesëtënjëfjalietëpërbërë: Poshtëurësdukeshinvarkatqënotonin. • • Ata janë: që, icili, e cila, tëcilët,cka, etj.

36. Lakimiipëremritlidhor • NumrinjëjësNumrishumës • M / F M / F • Emërore: icili / e cilaEmërore: tëcilët / tëcilat • Gjinore: i,etëcilit / i,esëcilës • Gjinore: i,etëcilëve / i,esëcilave • Dhanore: tëcilit / sëcilës • Dhanore: tëcilëve / sëcilave • Kallëzore: tëcilin / tëcilën • Kallëzore: tëcilët / tëcilat • Rrjedhore: tëcilit / sëcilës • Rrjedhore: tëcilëve / sëcilave

37. Përemriipacaktuar Përemriipacaktuartregonnjerëzosesendenëmënyrëtëpacaktuar. Ata janë: dikush, ndokush, askush, tëgjithë, gjtihsecili, kushdo, njëri, njëfarë,shumë, pak, cdo, secili, asnjëetj.

38. Lakimiipëremravetëpacaktuar • Mashkullore/ F Mashkullore/ F • Emërore: njëri / njëra • Emërore: ndonjëri/ndonjëra • Gjinore: i,enjërit / i,enjërës • Gjinore: i,endonjërit / i,endonjërës • Dhanore: njërit / njërës • Dhanore: ndonjërit/ndonjërës • Kallëzore: njërin / njërën • Kallëzore: ndonjërinndonjërën • Rrjedhore: njërit / njërës • Rrjedhore: ndonjërit/ ndonjërës

39. Detyrë