MEDICINSKA ETIKA

MEDICINSKA ETIKA Prof.dr Mehmed Avdagić

1. NAUKA • Nauka predstavlja objedinjeno i dokazima podobno znanje o određenoj pojavi i osnovni je oblik društvene svijesti. Cilj svake nauke je rješavanje nekih praktičnih ili teorijskih problema. • Karakteristika nauke je u njenoj univerzalnosti, jer ona nema granica. Zato je nauka važan integrativni faktor u društvu. • Nauka nije samo skup postojećih znanja, nego i djelatanost i nastojanje da se ta saznanja prošire i usavrše.

1.1 Prirodne i društvene nauke • Prirodne nauke teže da izučavaju anorgansku i organsku prirodu. Društvene nauke su težile da spoznaju prirodu ljudskog društva i mjesto čovjeka i njegovih tvorevina u postojećim odnosima, odnosno uslovima egzistiranja. • Društvene pojave se javljaju, razvijaju i nastaju na drugačiji način od prirodnih pojava, pa su potpuno utvrđene i posebne zakonitosti po kojima ove pojave teku. Time je stovrena osnova za odvajanje prirodnih od društvenih nauka. • U prirodne nauke spadaju sve nauke koje proučavaju prirodu i pojave u njoj. U društvene nauke ubrajamo grupe nauka koje proučavaju ljudsko društvo i razne pojave u njemu. • U prirodnim naukama postoje opšti zakoni koji se odnose na sve pojave iste vrste. To su strogi i neumitni zakoni prirode, dok se u društvenim naukama većina pojava i procesa odvija po određenim društvenim uslovima u kojima su moguća i veća odstupanja, pa i nepredvidivosti. • Otkrića do kojih su došle prirodne nauke bitno su uticala na samu strukturu društva, njegov tok, karakter odnosa u njemu i samu poziciju nauke.

1.2 Teorija i naučni metod • Sociološki metod se dijeli na opšti, teorijski i konkretni, empirijski dio metoda. • Teorijski dio metoda uključuje osnovne postupke naučnog istraživanja (osnovne metode): analitički postupak i sintetički postupak saznanja. • Analitički postupak (metod) uključuje: analizu (rastavljanje pojmova, stavova, mišljenja na sastavne dijelove); apstrakciju (odvajanje, izdvajanje pojedinih "čistih" dijelova pojma istraživane pojave, predmeta); specijalizaciju (posebno označavanje nekog dijela); klasifikaciju (razvrstavanje na grupe pojmova, kategorija, predmeta) i dedukciju (izvođenje posebnog zaključka iz opšteg stava). • Sintetički postupak (metod) naučnog istraživanja obuhvata: sintezu (spajanje više posebnih dijelova pojave, pojma predmeta u cjelinu); generalizaciju (uopštavanje, primjena opšteg pravila na sve slučajeve); konkretizaciju (prikazati stvarno, opipljivo, formirati konkretan pojam, sud, predmet); spajanje (povezivanje konkretnih dijelova u cjelinu) i indukciju (zaključivanje na osnovu pojedinačnih pojmova, jednog broja slučajeva koji su istiniti, zaključuje se da je to istinito i na nivou cijele klase, odnosno opšteg stanja).

1.3 Društvo i nauka • Društvo možemo razumjeti kao organizaciju, zajednicu ljudi, zasnovanu na njihovoj međusobonoj povezanosti i uzajamnoj prozivodnji i životnoj aktivnosti. • Prva osnova društva je zapravo sfera zajedničkog korištenja prirodnih dobara, koja se, u savremenom terminološkom smislu, naziva sfera prozivodnje, odnosno sfera proizvodnih odnosa. • Drugu osnovu egzistencije društva, kao zajendicu ljudi, bitno određuju prodične i bračne veze, odnosno krvno srodstvo i zajedničko porijeklo. • Iz zajedničkog života i stvorenih navika nastaje potreba za udruživanjem i na široj osnovi, što naročito dolazi do izražaja sa podjelom rada i razvojem proizvodne osnovne društva.

Najčešće se u razvoju društva spominju stepeni ili osnove iz kojih su nastajali i razvijali se, a to su: pleme, gensi, klanovi, prvobitna društva, primtivna društva, arhaična društva, razvijena društva, industrisjka društva, klasna društva, religijska društva. • Svi mnogobrojni elementi ljudskog društva povezani su manje-više u raznovrsne jedinstvene cjeline koje se definišu društvenim pojavama. Naučna saznanja o pojavama mogu se odnositi na jednu ili više pojava, ili na sve društvene pojave. Takva saznanja nazivamo posebnim ili opštim.Tako se nauke o društvu, zavisno od saznanja koje utvrđuju, dijele na dvije osnovne vrste: na posebne i opšte društvene nauke. • Društvene, kao i prirodne nauke, dijele se na pojedinačne (historijske) i uopštavajuće (generalizirajuće sa većim stepenom apstrakcije) nauke. • Društvene pojave se mogu proučavati kao takve, pojedinačne, kao konkretne pojave u vremenu i prostoru, kao događaji, ili se proučavaju kao vrste, sastavljene iz niza, kontinuiteta, ovakvog broja pojedinačnih događaja.

Podjeli društvenih nauka prema stepenu naučne apstrakcije odgovara i prethodi odnos pojedinačnog (konkretnog), posebnog i opšteg. Ekonomika preduzeća, primjera radi, je pojedinačna naučna disciplina koja se bavi konkretnom ekonomskom činjenicom. • Politička ekonomija je opšta društvena nauka u odnosu na ekonomiku preduzeća kao pojedinačne nauke i na nacionalnu ekonomiju kao posebnu nauku, no u odnosu na sociologiju, koja posjeduje veći stepen naučne apstrakcije, politička ekonomija je posebna naučna disciplina. • Nauka koja proučava cijelo ljudsko društvo tokom cjelokupnog ljudskog razvoja naziva se istorijom. Istorija je u obliku posebnih istorija pojedinih društava i pojedinih društvenih pojava bila istovremeno i prva društvena nauka uopšte. • Istorija se kao opšta i pojedinačna nauka, logički i po svom predmetu istraživanja, povezuje sa jednom opštom, uopštavajućom društvenom naukom koja se naziva sociologijom

2.POJAM, PREDMET, PODJELA I ODNOS SOCIOLOGIJE I DRUGIH NAUKA • Termin sociologija nastao je spajanjem dvije riječi, latinske societas (društvo) i grčke logos (govor, nauka), da bi se njime označila jedna nova nauka koja se bavi proučavanjem društva, njegovih pojava, odnosa i strukture. Pojam sociologija prvi put pominje Ogist Kont 1839. godine u djelu Kurs pozitivne filozofije, izražavajući tako potrebu da se formira nauka koja bi proučavala ljudsko društvo kao cjelinu. • Sociologija se određuje kao opšta, teorijska, objektivna i sistematična nauka o društvu . • Prvo, sociologija proučava ono što je opšte zajedničko svim društvenim pojavama. Pošto su već prethodno društvene nauke definisale iz pojedinačnih konkretnih događaja ono što je zajedničko pojavama određenih vrsta, sociologija definiše ono što je zajedničko svim tim vrstama. Sociologija na taj način vrši sintezu i uopštavanje rezultata posebnih društvenih nauka. • Drugi dio sociologije proučava i definiše društvenu dinamiku (odnose, veze), međusobnu uslovljenostdruštva i vandruštvenih pojava (priroda, čovjek kao prirodno biće), a, sa druge strane, društvo u cjelini i njegove sastavne elemente i, najzad, međuakciju i funkcionalnost samih tih elemenata.

Sociologija istražuje društvenu mobilnost (pokretljivost), ukupnu dinamiku (i statiku) društva, to jest ona istražuje šta utiče na ubrzavanje i usporavanje društvenih procesa i pojava, kakve to ima posljedice na ljude i njihove zajednice, ali i to kako stalne promjene (ekonomske, tehničke, socijalne, političke, kulturne) utiču na čovjeka, njegov položaj u društvenim grupama i odnos prema tim promjenama.

2.1 Podjela sociologije • Podjela sociologije počinje od opšte sociologije, koja proučava opšte karakteristike društva kao cjeline, zatim se širi na grupu posebnih sociologija koje proučavaju neku posebnu vrstu pojava ili procesa u društvu (sociologija rada, sociologija kulture, sociologija politike, sociologija naselja, sociologija porodice). Lepeza socioloških disciplina širi se dalje na taj način što se svaka posebna sociologija grana u više pojedinačnih sociologija, socioloških grana ili mikrosociologija

2.2 Odnos sociologije i drugih društvenih nauka • Sociologija ne može bez posebnih društvenih nauka, jer joj one pružaju neophodnu građu. Sociologija tu građu analizira i prerađuje, da bi na kraju sintezirala ono što je opšte, zakonito za sve posebne pojave. • Pretpostavka sociologije jeste postojanje razvijenih posebnih društvenih nauka koje omogućuju njeno postojanje i razvoj. • Odnos sociologije i posebnih, pojedinačnih, društvenih nauka je dvosmjeran. Sociologija prerađuje građu koju joj daju rezultati ovih nauka kako bi došla do svojih opštih saznanja. Kroz sistem uopštavanja ove građe, sociologija, adekvatno promijenjenom istorijskom iskustvu, vremenu, prostoru, mora uvijek iznova da provjerava svoje opšte zakonitosti na novoj građi, utvrđujući eventualna odstupanja. • Pojedinačne nauke se oslanjaju na opšte društvene nauke, koje im pružaju potreban materijal da utvrde suštinu i zakonitost konkretnog događaja koji proučavaju.

3. NASTANAK I RAZVOJ SOCIOLOGIJE • Sociologija se kao posebna nauka u društvu mogla razviti tek kada je ljudska društvena praksa dovoljno napredovala tako da su ljudi mogli u izvjesnoj mjeri zagospodariti tokom društvenog razvoja i time doći do izvjesnih tačnih saznanja o društvu. • U toku razvoja ljudskog mišljenja o društvu i prije pojave sociologije bilo je otkriveno dosta značajnih istina, koje su predstavljale osnovu kasnijih naučnih dostignuća.

3.1. Naučne i društvene pretpostavke nastanka sociologije • U antičkoj Grčkoj, jednoj od prvih kolijevki kulture i civilizacije, filozofije, nauke i umjetnosti, počeli su prvi impulsi i stvoreni dragocjeni rezultati spoznaje o društvu i državi. Vrhunske rezultate na planu socijalno-političke misli dali su Platon, Aristotel i sofisti. • Misao o društvu, kao i sve druge naučne discipline koje su se kasnije izdvojile u samostalne nauke, nastale su i obliku filozofije grčke rijeći philosophy, koje znači ljubav prema mudrosti

3.1.1.1. Platon (427-347. P.n.e.) • Po sadržaju svoje misli, Platon je idealistički utopist. U svojim temeljnim djelima Država i Zakoni nastojao je da definiše idealno društvo i državu, «pravednu državu», kako sam kaže, odnosno takvu državu i društvo kakvi ne postoje u stvarnosti, već kakvi treba da budu kao produkt svjesne djelatnosti ljudi. • U Državi, Platon stvara idealnu sliku društva, čiju strukturu čine tri osnovne klase: upravljači-filozofi, vojnici-čuvari i proizvođači-robovi, od kojih prve dvije, više klase, ne mogu posjedovati privatnu svojinu ni imati porodicu. Sve građane vaspitava država. Država je osnovni regulator cjeline ispoljavanja života pojedinca i naroda. Ona reguliše proizvodnju, sklapanje braka, rađanje i odgoj djece. • Prvi je mislilac koji je otkrio podjelu rada i uočio njen veliki značaj za društvo i čovjeka. • Platonov idealizam se ne očituje samo u tvrdnji da je društvo proizvod, rezultat ideje, nego po koncipiranju idealnih socijalnih tvorevina (države, društva) kakve bi trebale da budu u odnosu na stvarno stanje. Ideal savršene države, koncipiran u Platonovoj filozofskoj uobrazilji, imaginaciji, savršena je forma idealizma. Da bi se realizovao taj ideal, potrebna je voljna snaga ljudi vaspitanih u tom pravcu.

3.1.1.2. Aristotel (384-332. P.n.e.) • Platonov učenik Aristotel, iako je stvorio sličnu utopiju (idealnog društva, države), više je bio okrenut ovozemaljskim pitanjima antičkog društva. Aristotelov realizam se ogleda u tome što je utvrdio da ne postoji apsolutno najbolja država, odnosno društvo. Postoji samo relativno najbolja država u odnosu na postojeće društveno stanje. Idealno društvo je ono u kojem postoje dvije klase – jedna upravljačka, čija je djelatnost prevashodno intelektualna i koja upravlja društvom, i druga – manuelnih radnika, tj. robova. Robovi su to po svojoj prirodi, a ne što ih takvim čini društveni odnos. Dakle, ljudska priroda u svojoj nepatvorenoj suštini je, prema Aristotelu, onaj faktor koji reprodukuje ljude kao robove i gospodare. U ovom Aristotelovom stajalištu sadržana je, u najgrubljoj formi, rasna teorija društva; • Za razliku od Aristotela, koji je opisivao postojeće države (u tu svrhu je skupio i analizirao 158 ustava grčkih država), njihovo uređenje, njihove institucije, Platon se bavio idealno-utopijskim problemima uređenja društva i države; • Aristotel je, osim toga, začetnik evolucionog poimanja i određenja društva u tzv. organističkom obliku. On upoređuje državu sa živim bićem koje ima svoju evoluciju, zakonitost postanka-rođenja, rasta i propadanja-smrti.

3.1.1.3. Sofisti • Grčki sofisti su bili prvi spretni učitelji govorništva, zastupnici stranaka pred vlastima, originalni mislioci ; • U suštini filozofskog posmatranja svijeta, sofisti su među prvim definisali teoriju prirodnog prava, društvenog ugovora, istorijskog porijekla čovjeka; • Da bi se izbjegla opšta nesigurnost, samovolja individua, ljudi su se opredijelili da stvore društvo, zajednicu u kojoj će svi biti podvrgnuti obaveznim pravilima, jednakim za sve. Društveni ugovor, kojim je društvo stvoreno, sadrži u potpunosti pravila o zajedničkom društvenom životu.

3.1.2. Rimska socijalna misao • U sferi ljudskog duha rimska misao nije donijela ništa originalno, već je preuzela duhovne tekovine grčke filozofije (naročito stoičke), prilagodivši ih funkcionalnim potrebama Rimske imperije. • Najznačajnija duhovna tvorevina rimske misli jeste Rimsko privatno pravo, koje je postalo uzorom i modelom savremenog građanskog privatnog prava, čiju ekonomsku osnovu čini robno-novčana privreda. • U periodu propadanja Rimske robovlasničke imperije, pojavljuje se hrišćanstvo kao monoteistička religija. • Najznačajniji mislilac prvobitnog hrišćanstva jeste Aurelije Avgustin ( Augustinus Aurelius) bio je biskup iz Hipona. Njegovo je osnovno djelo O božjoj državi ( De civitate Dei). Ono je postalo paradigmom razvoja hrišćanske socijalno-političke misli. U djelu je Avgustin objasnio osvajanje Rima 410. god. To je bio događaj koji je gromoglasno zaprepastio ondašnji svijet, jer Rim je bio « vječnim gradom». Avgustin ovaj događaj objašnjava Božjom kaznom. On cijelu istoriju dijeli na šest etapa, počinjući sa stvaranjem čovjeka, izganjanjem iz raja itd. Cjelina istorije nije ništa drugo nego vječita borba između Božje države, koju čine pravednici i anđeli i zemaljske, đavolje države, koju čine grešnici i đavoli. Rim je đavolja država, pa je zato morao propasti.

3.1.3. Srednjovjekovna i renesansa shvatanja o društvu • Izgrađena je politička doktrina o razlici dviju država: svjetovne države, koja je od zla-proizvod Sotone, i Božja država sa funkcionalnim značenjem, koja hrišćane treba da ujedini u vječnu zajednicu blaženstva. Najsvestraniji mislilac razvijenog feudalizma bio je Toma Akvinski.

3.1.3.1.Toma Aktivinski (1227-1274) • U njegovoj socijalno-političkoj doktrini društvo je samo sredstvo pomoću kojeg čovjek treba da postigne konačni cilj-spasenje. • Kategorija nepravde i nejednakosti među ljudima u ropstvu i kmetstvu su posljedica prvobitnog grijeha, te su od koristi i robu i kmetu i njihovim gospodarima. • Socijalno-političko mišljenje je bilo oduzeto jednostranom teologijom, a etički i socijalni problemi ostali su još udaljeniji nego prirodni fenomeni od vidokruga filozofa. • Toma Akvinski svjetsku državu posmatra nužnim članom svijetskog života. Čovjek je po svojoj prirodi određen za život u državi, kao što nam to dokazuje jezik, potreba za međusobnom pomoći pojedinaca i društveni nagon. • Državna zajednica je, ustvari, samo priprema za višu zajednicu, zajednicu Božje države.

3.1.3.2.Ibh Haldum (1332-1406) • Njegovo osnovno djelo Muqaddima (Mukadima), što u prevodu znači Uvod, Prolegomena, Predgovor... • Ibn Haldun je prvi naučnik koji je definisao oblast sociologije, diferencirao je od drugih nauka. Njegova analiza odnosa istorije i društva, odnosno sociologije, kao da je proizvod XX, a ne XIV vijeka. • Ibn Haldun je prvi naučnik u istoriji socijalne i političke misli čiji je predmet proučavanja ljudsko društvo u cjelini i svi oblici ispoljavanja njegove društvenosti. On društvo obuhvata i shvata univerzalno, neredukujući ga na istorijske oblike državnosti, niti na arapsko društvo. Aristotelovo ishodište - čovjek je društveno biće, odnosno politička životinja, Haldun prihvata kao metodološko uporište u izučavanju socijalnih fenomena. • U spoznaji društva kao istorijsko-kulturne i socijalno-političke činjenice, Ibn Haldun polazi od ekonomske strukture društva, pod kojom podrazumijeva radnu teoriju vrijednosti, zakon ponude i potražnje i sociološki aspekt društvene podjele rada.

Osnovna dva tipa društva koja analizira Haldun su nomadi i sjedioci. Nomadi i sjedioci oblikuju sliku dinamike i strukturu istorijskog toka u cjelini. Kriterijum razlikovanja ova dva tipa Haldun vidi u načinu proizvodnje, što njegovoj teoriji društva daje naučni dignitet. Haldun kaže:“ Znaj da razlika u obliku života ljudi zavisi od načina dobijanja sredstava za život“. Dakle, način produkcije života ljudi određuje i osnovne oblike društvenosti i ispoljavanja njihovog života.

3.1.3.3.Tomas Morus (148-11535) • Tomas Mor bio je Engleski državnik, utopist i humanist. U istoriji socijalne i političke misli ostao je poznat po svome djelu Utopija (grč.-uthopos, mjesto, ostrvo kojeg nema). U ovom djelu, Mor oštro kritikuje postojeće društvene odnose u Engleskoj i zamišlja viziju idealne države na nekom usamljenom, nepostojećem otoku, u kojoj nema klasne podjele društva, privatnog vlasništva, nejednakosti.

3.1.3.4.Tomaso Camapanela (1568-1639) • Tomaso Kampanela talijanski je renesansni filozof i društveni teoretičar, čije glavno djelo, značajno za istoriju socijalne i političke misli, nosi naziv, Sunčana država. • U Kampanelinoj Sunčanoj državi sve je, do u detalje, također, pedantno uređeno: od nacrta buduće socijalističke države, u kojoj nema nasilja zajednice nad pojedincem, plana grada-države u kome je sve matematički, odnosno geometrijski, raspoređeno, podjele vremena na sate dnevnog rada i časove odmora (uživanje-dokolice), astrološki istraženog i utvrđenog vremena (dana-sati), porođaja, raznih aktivnosti itd. Sve se događa i odvija shodno državnoj regulativi, a za opšte dobro, dobrobit društva i zajednice kao kolektiva. Društveni sistem osniva se hijerarhijski prema kriterijumu znanja-onaj ko više zna zauzima i veće mjesto na ljestvici društvene hijerarhije i priznanja.

3.1.3.5.Niccolo Machiaveli ( 1469-1527) • Nikolo Makijeveli bio je italijanski političar, teoretičar države i prava i književnik. Glavna su mu djela: Vladalac (1532 ), Rasprava o prvoj dekadi Tita Livija ( 1502 ), Istorija Firence, književna komedija Mandragola i dr. • Kroz njegovu kritiku papinsko-cezarističke vlasti, nazire se zahtjev za nezavisnošću države od crkve i težnja ka stvaranju moderne nacionalne države. Država se, od strane Makijavelija, ne definiše više teološki. Ona se određuje naturalistički, kao rezultat potreba i interesa njenih građana –državljana, u prvom redu potreba i interesa vlasti i vladajuće elite. • Makijeveli se prepoznaje kao jedan od prvih rodonačelnika shvatanja politike kao tehnike vladanja. Makijavelizam, kao sinonim za tehniku vladanja u kojoj cilj opravdava sva sredstva za njegovo ostvarenje, postao je, i održao se do današnjeg dana, simbolom politike shvaćene kao tehnike vladanja ljudima i narodima.

3.1.3.6.Jean Boden (1530-1596)- Teorija suverniteta • Žan Boden je Francuski politički mislilac, filozof i ekonomist, njegovo je najpoznatije djelo Republika, u socijalno-političkoj i pravnoj misli ostao je poznat kao jedan od prvih tvoraca i osnivača teorije suvereniteta. Suverenitet, suverenost (prvi, najviši, onaj koji nad svima vlada), za Bodena je određujući pojam za državu i državni ustav. • Bodenov pojam suvereniteta izvire iz jedne vrste ugovorne teorije o društvu, odnosno ugovora između naroda i vladara (tzv. društvenog, vladalačkog ugovora).

3.1.4.Prelaz u novi vijek • Država se počela posmatrati sa aspekta ovozemaljskog reda stvari, promijenio se i odnos čovjeka prema Bogu i došlo je do sekularizacije (odvajanja) države od religije i obratno. Država postaje sve više javna, a religija sve više privatna stvar. Odnos čovjeka prema religiji prestaje kao državna obaveza i započinje kao individualna (privatna) stvar. • Tomas Mor je u svom djelu Utopija prvi proklamovao princip tolerancije. Stanovnici sretnog otoka Utopije su pripadnici različitih konfesija, te jedni pored drugih, nezavisno od konfesionalne pripadnosti, zajednički žive. Različitosti konfesija u koncipiranju Utopije nije se pridavalo nikakvo političko značenje. • Duh renesanse je bio nadahnut svijetskim interesom, podržan naučnim otkrićima. On je sebi postavio zadatak da cjelokupno stanje ljudskog društva, usmjereno na prirodno životne uslove, preoblikuje novim spoznajama. Taj duh sa svojim idealom ugodnosti života zasnivat će se na savladavanju prirode koju je omogućila nauka.

3.1.5.Novovjekovni razvoj socijalne i političke misli • Sve do kraja XVIII vijeka misao o državi i društvu razvijala se u okviru filozofije. Znameniti filozofi, po čijoj snazi intelektualnog stvaranja su stvoreni i filozofski sistemi, Galileo Galilej, Rene Dekart, Tomas Hobs, Džon Lok, Baruh de Spinoza, Gotfrid Lajbnic, Francuski prosvjetitelji i u okviru filozofije dali su osnovna, viša saznanja o društvu i čovjeku. • Još će Dekart, iako matematičar, u prelazu iz srednjeg vijeka u novu epohu, spoznati da su neka naučna otkrića (kompas, štamparija, barut) dovoljna da ljudskom životu daju novi pokret, šire dimenzije, snažniji razvoj. • Sve do Žan Žaka Rusoa, Imanuela Kanta i Johana Gotliba Fihtea, prevladavale su u filozofskom državnom pravu mišljenja o vladalačkom i društvenom ugovoru. Najodlučnije ih je izrazio Hobs, stapajući istovremeno oba ugovora. Na društveni ugovor, po kojem se individue iz straha i potrebe za mirom ujedinjuju u interesnu zajednicu, nadovezuje se ugovor vladara-vladalački ugovor potčinjavanja, u kojem su pojedinci prenijeli svoje pravo i svoju moć na vladajući vrh. • Najradikalnije mišljenje realne politike zbog svog religijskog indiferentizma imao je Hobsov stav: religija je privatno uvjerenje i javno važenje ima samo ona religija koju propisuje država. Hobs propovijeda slobodu misli protiv svake prisile. • U tome se Hobsu priključuje i Spinoza, koji se svom snagom borio protiv političkog prestiža konfesionalnog vlastoljublja.

Kod Hobsa egoizam postao principom cjelokupne praktične filozofije. Ako nagon za samoodržanjem individue treba da bude ograničen i reduciran zapoviješću države, onda je država najsavršenija forma od svih uređenja koju je proizveo egoizam da bi ispunio svoje zadovoljenje. • Prirodno stanje u kojem obitava egoizam svakog protiv svih drugih je borba svih protiv sviju. Da bi se borba svih protiv sviju izbjegla, formirana je država iz potrebe za mirom, kao ugovor za međusobnu garanciju samoodržanja. • Proces diferenciranja sociologije od filozofije ima svoje ishodište i u rezultatima političke ekonomije koja se formalno konstituisala kao samostalna naučna disciplina 1625. godine sa djelom Rasprava o političkoj ekonomiji, autora Ade Mokretjea (1575 – 1621). • Osnivač Engleske klasične političke ekonomske nauke, Adam Smit (1723 – 1790), smatrao je da su sve privredne pojave rezultat spontanih težnji čovjekove prirode koja određuje mehanizme privrednog života. Značaj rezultata političke ekonomske misli fiziokrata i Adama Smita za sociologiju leži u tome što su u sferi privrede, društvenog karaktera rada vidjeli temelj odnosa i veza između društvenih pojava i društva kao cjeline.

3.1.5.1.Njemačka klasična filozofija 3.1.5.1.1. Imanel Kant ( 1724-1804) • Svojim moralnim rigorizmom, posebno prema svijetu politike, Kant je ne samo demistificirao, nego je oštro osudio makijavelistička načela i principe vladanja. Svojim kategoričnim moralnim imperativima („gledaj u drugome čovjeku uvijek cilj, a nikada sredstvo za ostvarenje vlastite svrhe“), on je osnovao etiku odgovornosti koja treba da bude osnovna i prava politika. • Prosvjetiteljstvo i Francuska revolucija su u središtu Kantovog istorijskog, naučnog i političkog promišljanja. Prosvjetiteljstvo se definiše kao sticanje svijesti o pravoj biti čovjeka, tj. o samostalnosti njegovog uma i sposobnosti da se njime služi kao vodičem, oslobođen spoljnih autoritarnih sila. Sa prosvjetiteljstvom se ostvaruje punoljetstvo čovjeka, prevazilazi stanje „maloljetnosti“ koje on sam sebi mora upisati u grijeh. • Država koja nema druge svrhe osim da garantuje pravni život i koja je podređena pravnim normama je za Kanta racionalna država. Kant, ustvari, koncipira idealnu državu koja treba da bude norma stvarnim postojećim državama. U takvoj idealnoj i racionalnoj državi Kant razlikuje tri vrste vlasti: vrhovnu vlast, izvršnu vlast i sudsku vlast. Vrhovna vlast je ona koja stvara zakone, a „pripada kolektivnoj volji naroda“.

Kant insistira na principu diobe vlasti. On kaže da je vlast despotska ako vrhovno-zakonodavna i izvršna vlast nisu odvojene, tj. ako je vlada ujedno i zakonodavac. • Demokratski karakter države ima svoju granicu u ekonomskom karakteru. Samo nezavisni građani, tj. ekonomski samostalni ljudi, imaju pravo glasa. Njih Kant naziva „aktivni građani“. • Odnosi između država po Kantu su analogni odnosima između pojedinaca koji su u situaciji potencijalnog rata, tj. „prirodnom stanju“ u kojem pravo nije prisilno. Poput pojedinca i države, moraju izaći iz ovog „prirodnog“ stanja i preći u stanje uređeno pravom. Stanje uređeno pravom je stanje „vječnog mira“ , koji bi uključivao savez država nad kojima bi morala postojati jedna nad-država-„država naroda“. Kant je zalaganjem za organizaciju odnosa između država postao preteča osnivanju Lige naroda, odnosno Ujedinjenih nacija.

3.1.5.1.2Johann Gottlieb Fichte (1762 – 1814) • Analogno Kantu, i kod Fihtea, u njegovoj političkoj filozofiji, politika je strogo podređena moralu. Svrha političkog života je ostvarivanje moralnog svijeta projiciranog Božjeg grada, gdje nestaje svaki faktor prisile i manipulacije, a slobodni pojedinci, daleko od toga da dođu u sukob sa svojim razvojem, međusobno se prožimaju i dopunjuju. • Država osnovana na povlasticama i na potčinjavanju ne samo da reprodukuje rat, već je i u suprotnosti sa racionalnom državom čija je svrha kultura. Njegova koncepcija kulture nije ništa drugo nego progresivno oslobađanje čovjeka koji ne poznaje privilegije. • Dakle, politički život prethodi moralnom životu isto kao što je građansko društvo pretpostavka, sredstvo za novu supstancu moralnog djelovanja individua. Ujedinjeni narod nije samo nosilac državnog suvereniteta, nego je uporište i izvor političke mudrosti, jer „narod je de facto i de jure najviša vlast iznad koje nema drugih vlasti i izvor je svih drugih vlasti i odgovoran je samo pred Bogom“.

3.1.5.1.3Georg Wilheim Friedrich Hegel • Hegel je jedna od najvećih ličnosti u istoriji filozofije uopšte i glavni predstavnik Njemačke klasične filozofije-objektivnog idealizma. Rođen je u Štutgartu, a umro u Berlinu. • Među najvažnija djela spadaju: Fenomenologija duha, Filozofija istorije, Istorija filozofije, Osnovne crte filozofije prava, Logika,..itd. • Hegel smisao istorijskog razvoja vidi u postepenom oslobađanju čovječanstva : samo je jedan slobodan u istočnom svijetu (istočnjački despotizam), nekolicina su slobodni u Grka, Rimljana i svi su slobodni u hrišćansko-germanskom svijetu. To postepeno razvijanje slobode jeste napredovanje svijesti: istočnjaci su bili svjesni da je samo jedan slobodan, i to se pretvaralo u despotizam. Grci i Rimljani su znali da je nekolicina slobodna, odatle distinkcija između Grka i Varvara, Rimljana i nerimljana kroz opravdanje ropstva kao prirodne pojave. Sa hrišćanstvom, posebno protestantskim, nastaje svijest da je čovjek, kao takav, slobodan. Samo su institucije koje su rezultat prosvjetiteljstva i Francuske revolucije u skladu sa hrišćanskim shvatanjem slobode čovjeka. Revoluciji i prosvjetiteljstvu Hegel suprotstavlja reformaciju, katoličkim zemljama protestantske, u kojima je upravo zbog reformacije ostvaren najpoželjniji politički poredak, tj. najsavršeniji organski poredak koji ne sadrži nedostatke koje imaju katoličke zemlje u kojima nije riješen sukob između principa autoriteta sa katoličkim porijeklom i principa slobode volje.

Smisao istorijskog razvoja nalazi se u razvoju duha. Taj duh, kao efikasna manifestacijaljudske slobode, jeste savremeno hrišćansko-germanska činjenica. Sa protestantizmom i sa Francuskom revolucijom duh postaje svjetovan. Nastaje razlika između svetog i svjetovnog, onostranog i ovostranog svijeta, religijskih i etičkih vrlina, naroda i sveštenstva. Moderna država o kojoj govori Hegel je ostvarenje između svetog i svjetovnog jedinstva, prirodno mjesto realizacije slobode i slobodnog razvoja pojedinca. • Država kao takva je nužan oblik racionalnog, jer predstavlja princip organizacije nasuprot nasilnim, divljačkim, partikularističkim težnjama pojedinaca ili grupa. Kad Hegel kaže da je država ulazak Boga u svijet, time on želi potvrditi da je država racionalni princip, te da individualni život u njoj nalazi svoju autentičnu ekspanziju. Hegelova država je etička država s obzirom na to da se etički život odvija u njoj, hraneći se tradicijom, običajima i zakonima.

Da bi opravdao monarhistički oblik države koju zastupa, Hegel prihvata jedan tradicionalni dokaz: sam suverenitet je nešto jedinstveno, i prema tome, njegovo najbolje utjelovljenje jeste upravo monarh. Hegel u Filozofiji istorije naročito podsjeća na političko djelo Njemačkog monarha Fridriha II, kojeg hvali i slavi. • Efektivna vlast u Hegelijanskoj državi jeste vlast koju imaju funkcioneri. Oni čine opštu klasu. Sudska i policijska vlast ulaze u tu opštu klasu. Zakonodavnu vlast čine dva doma: gornji dom, u kojem su predstavnici klase zemljoposjednika, i donji dom, gdje su predstavnici drugih dviju klasa.

3.1.5.2. Charles Fourier (1772 – 1837) • Slobodno tržište u Furijerovoj doktrini ne samo da me proizvodi blagostanje za sve, već vodi u moralno-psihološku dekadenciju i pretvara se u svoju suprotnost, tj. rezultira u monopolima koji su prpreka ekonomske slobode i stvaraju tlo siromaštvu većine, uprkos obilju proizvoda. • Anarhija proizvodnje rezultira smanjenjem plata radnika, uzrokovanih time da se proizvodi po sve manjim cijenama, što dovodi do ropskog položaja siromašne radne klase društva. • Toj ekonomsko-socijalnoj neprirodnosti kapitalističkog pokreta odgovara određena moralno - psihološka neprirodnost. • Gledano kroz političku prizmu, Furijeova socijalna organizacija društva je decentralizovana. Svaka karika u lancu je sposobna da donosi odluke. Postoji vrhovno vijeće industrije, ali samo savjetodavnog karaktera. U suštini, politika je prevladana novom socijalnom organizacijom rada, a državu je društvo apsorbovalo u svoje strukture. Ovdje nije riječ o lomovima, političkim prevratima, nego o sukcesivnom organskom procesu promjene političke sfere, države u društvo.

3.1.6.1. Auguste Comte (1798-1857) • Francuski filozof, sociolog,Ogist Kont rođen je Monpeljeu, a umro u Parizu. Jedan je od najvećih sociologa u istoriji ove nauke. • Pozitivističku doktrinu Kont je izložio u svome djelu Tečaj pozitivne filozofije. • Pozitivistički um Ogista Konta jeste um prožet «naučnim duhom», zasnovan na činjenicama, a društvo koje htio osnovati istovremeno je primjereno tome umu i osnova je tog racionalnog uma. Za razliku od pozitivizma koji taj pojam nosi u svom izvornom određenju, Kontov pozitivizam se završava na prihvatanju činjenica, ali i na njihovom provjeravanju, na hipotezi i na predviđanju. • Naučne pretenzije Konta su prvenstveno zasnovane na zahtjevu da se utemelji novo intelektualno, po svemu praktično ponašanje, kao ponašanje naučnika prema objektu koji proučava. Kada se kaže naučnik, onda se misli na metodološke pouke pozitivizma, na osnovu kojih je istraživanje usmjereno isključivo prema određivanju zakona koji upravljaju pojavama. Karakteristika naučne metode određena je pragmatičkim karakterom istraživanja, jer znanje nije samo sebi svrha. Pozitivne nauke moraju imati i društvenu svrhu.

Kont formuliše čuveni zakon triju stadija, koji vrlo dobro sažima njegov pozitivistički stav. Zakon triju stadija sastoji se u ovome: «Svako do naših glavnih shvatanja, svaka grana naših spoznaja, prolazi uzastopno kroz tri različita stadija: teološki, ili fiktivni stadij, metafizički, ili apstraktni stadij i naučni, ili pozitivni stadij». • Filozofija istorije nije ništa drugo nego primjena zakona triju stadija. • Trima stadijima odgovaraju tri načina praktične aktivnosti: • 1) osvajanje (teološkom stadiju), • 2) odbrana (metafizičkom stadiju), • 3) rad (pozitivnom stadiju). • U pozitivističkom stadiju pravo vlasništva ostaje netaknuto. Porodica se učvršćuje (Kont je protivan razvodu), a razlikovanje klasa i dalje traje. Ali sve je to moralizirano pomoću pozitivističkog vaspitanja i pomoću razumnog vladanja, što je nova misija čovječanstva. Tri su osnovna oblika društvene vlasti: prvo, materijalna koja pripada velikim i bogatim; drugo, intelektualna što pripada-sveštenicima, filozofima i treća; moralna vlast koja pripada ženama. One odgovaraju snazi, razumu i osjećaju. Upravljačka je vlast najvažnija. To je duhovna, ili teorijska, vlast, analogna nervnom sistemu biološkog organizma. Pripadaju joj najistaknutiji ljudi, subjekti opštih ideja (prava teorija je uvijek opšta), čiji je zadatak upravljanje društvom, pridajući svakom članu dužnost koja mu najviše pristaje u službi čovječanstva. Na vrhu piramide ove intelektualno-svešteničke klase jeste veliki sveštenik čovječanstva. Novo sveštenstvo ima etičku funkciju. Svjesno je krajnjih ciljeva društva.

Ta je vlast moralno-duhovnog karaktera, a oblikovana je po uzoru srednjovjekovnog papinstva, od kojeg Kont po • vlastitom priznanju, dobiva inspiracije. Kontova je pozitivistička filozofija preparirani izraz hrišćansko-katoličke socijalne doktrine, prilagođene pozitivističkoj konstrukciji. Ispod duhovne vlasti je vremensko-politička vlast, sa svojim osnovnim subjektom, industrijalcima, bankarima, trgovcima, poljoprivrednicima. Taj subjekt je probavni sistem biološkog organizma. Kont kaže, vladat će bankari koji će činiti trijumf za svaku pozitivnu republiku. Ovdje se očito daje prednost finansijskom kapitalu, daje se premoć bankarima nad industrijalcima. Iznad bankara stoji samo filozof-sveštenik sa svojom moralnom vlašću.

3.1.6.2. Herbert Spencer (1820-1903) • Herbert Spenser, Engleski filozof i sociolog, drugi je značajni predstavnik pozitivističke struje sociologije. U svom određenju društva imao je organicioni stav. Spenser je utvrdio dva tipa društva: vojničko i industrijsko društvo. Vojnička društva karakterišu odbrambeno-napadačke strukture, povezane sličnim ciljevima. Industrijska društva određena su strukturama usmjerenim na održavanje-opstanak. U vojničkom društvu pojedinac je u službi društva, tu vlada prisilna saradnja, sila centralizma. S pravom se može reći da ovdje dominira sila-država sa svojim autoritetom. U industrijskim društvima je obrnut slučaj-društvo je u službi pojedinca sa društvenom vladavinom proizvodne i trgovačke djelatnosti, razmjene roba i po sebi razumljivih individualnih sloboda utemeljenih u trgovačkim ugovorima. Dakle, suprotno vojničkom i industrijskom društvu, država se apsorbira u društvo.

Očito da industrijsko društvo potiče iz vojničkog društva i ovdje je riječ o savremenom društvu koje se još u potpunosti nije potvrdilo. Krajnji domet Spenserovske revolucije nije industrijsko društvo, već je riječ o trećoj vrsti društva, koje označava pomirenje pojedinca sa samim sobom i sa drugim kroz prevladavanje animalnih, neposrednih potreba. Sa procvatom intelektualne i estetske kulture u definisanju industrijskog društva, kod Spensera nailazimo na snažna anti-etatistički nadzor i jedan oblik liberalizma koji se zasniva na ekstremnom tumačenju načela, ,,laissez faire, laissez passer,, što doslovno znači: ,,Pustite neka svako čini što hoće i neka sve ide svojim tokom,,. Ovo je bila deviza ekonomskog liberalizma koja izražava interese industrijskog buržoaskog društva.

3.1.7. Marksizam • Marksizam, kao jedna cjelovita, sveobuhvatna, teorija o društvu i državi predstavlja sintezu mnogih socijalno-ekonomskih i političkih učenja i njihovu specifičnu redukciju sa aspekta potreba i interesa čovjeka i društva XIX i XX vijeka. Tvorci ovoga teorijskog pravca su Karl Marks i Fridrih Engels

3.1.7.1. Marksizam • Karl Marks rođen je u bogatoj jevrejskoj advokatskoj porodici u Triru u Njemačkoj, a umro je u Londonu u Engleskoj. Studirao je pravne nauke u Bonu i Berlinu, a zatim se opredijelio za studij-filozofije, nakon čijeg je uspješnog okončanja, doktorirao iz iste nauke na temu '' Razlika između prirodno-filozofskih shvatanja Demokrita i Epikura''. U Parizu se upoznao sa Fridrihom Engelsom, sa kojim uspostavlja dugogodišnje iskreno prijateljstvo. Godine 1844. obojica, kao istomišljenici, postaju članovi Njemačkog udruženja radnika pod nazivom, '' Savez pravednih'', koji će, na njihovu zajedničku inicijativu, prerasti kasnije u Savez komunista. Vodeću parolu, '' Svi su ljudi braća'' Saveza pravednih, Marks i Engels će pretvoriti u parolu, ''Proleteri svih zemalja ujedinite se'', koja će postati geslom komunista ispisanim na programskom dokumentu Manifest Komunističke partije čiji su autori Marks i Engels. • Ekonomska, socijalno-politička i filozofska istraživanja su, najvećim dijelom, predstavljena u djelima: Kapital (tri toma, prvi tom objavljen za njegova života, ostala dva posthumno u redakciji, F. Engelsa), Temelji slobode, Ekonomsko-filozofski manuskript itd.

3.1.7.2. Fridrich Engels (1820-1895) • Jedan je od najznačajnijih teoretičara socijalizma, Marksov lični prijatelj i saborac, teorijski istomišljenik. Rođen je u porodici imućnog poslovnog čovjeka (fabrikanta) u Barmenu (Njemačka), a umro je također u Londonu (Engleska). Do kraja života, jedan od najoduševljenijih Marksovih pristalica i duhovnih sljedbenika. Jedno je vrijeme, čak i materijalno pomagao Marksa, a nakon njegove smrti pomagao je njegovu porodicu i obezbijedio posthumno objavljivanje nekih Marksovih djela. Među glavna Engelsova djela ubrajaju se: Porijeklo porodice, privatne svojine i države, Dijalektika prirode, Antidiring i dr. Glavna zajednička djela Marksa i Engelsa predstavljaju : Manifest Komunističke partije, Njemačka ideologija itd.

3.1.7.3. Markistička terija društva • Trajna pažnja Marksa prema ekonomskoj uslovljenosti istorijskih fenomena odredila je bit marksizma. Osnovna ideja Marksa da je ekonomska proizvodnja osnova političkoj intelektualnoj istoriji (istorija kao istorija klasnih borbi), gdje je oslobođenje proletarijata čovječanstva opisano 1848. god. u Komunističkom manifestu, sa metodološkog aspekta je razrađena u Kapitalu. Marksistička nauka u Kapitalu, obilježena je, osim strogim kvantitativnim postupcima i posebnim metodološkim načinom, davanjem prvenstva ekonomskim činiocima u istorijskom i dijalektičnom istraživanju. • Marks i Engels objavljuju svoje prve radove kad i Kont. Uporedo sa nastankom sociologije, javlja se i marksizam sa drugačijim shvatanjem čoveka, društva i društvenog razvoja. Marksizam se nastavlja na njemačku klasičnu filozofiju, klasičnu englesku političku ekonomiju i francuski utopijski socijalizam. Marksistička teorija društva ne može se svesti na sociološku teoriju, jer obuhvata filozofska, antropološka i ekonomska područja. Marks i Engels nisu stvorili cjelovit sociološki sistem poput Kontovog, već se elementi društvene teorije nalaze u njihovim istraživanjima čovjeka, društva i istorije. • Dijalektika (grč.-dialego; razgovaram, raspravljam, vještina iznalaženja istine kroz proces i borbu suprotnosti), u marksističkoj doktrini se definiše kao dijalektički materijalizam-filozofija marksizma, što znači znanje o opštim zakonima razvoja prirode, društva i ljudskog mišljenja. Dijalektičkom metodom Marks će doći do opšteg rezultata poimanja društva kojeg će izraziti u Predgovoru djela Prilog kritici političke ekonomije, gdje kaže: „ne određuje svijest ljudi njihovo biće, već, obrnuto, njihovo društveno biće određuje njihovu svijest''.

Iako je motiv ''prvenstva'' ekonomske strukture u odnosu na nadgradnju društva (politika država, pravo, religija, moral, itd.) bio predmetom mnogih rasprava, nezavisno od toga što je Marks bio sasvim jasan, Engels je više puta bio u situaciji da naglasi stav da to prvenstvo ne može biti definisano kao vanjski odnos uzrok-posljedica (ekonomska struktura kao uzrok nadgradnje), već je riječ o recipročnom djelovanju, pa, prema tome, i uticaju nadgradnje na ekonomsku strukturu, naprimjer uticaju pravnih i političkih propisa na ekonomski život. • Osnovni zakon društvenog razvoja Marks otkriva u protivriječnostima do kojih dolazi između razvoja proizvodnih snaga i postojećih odnosa u proizvodnji koji sputavaju dalji razvoj tih snaga. Ta protivriječnost se razriješava socijalnom revolucijom. • Marks je u podjeli rada viđo jedan od osnovnih zakona formiranja i razvoja dosadašnjih oblika društvenog života.

3.1.8. Sociologizam Emila Dirkema- Emil Dikem ( 1858-1917) • Među prvima je organizovao planska, ekipna sociološka istraživanja. • Da bi se obezbijedila naučna objektivnost, sociolog ne smije da počne sa koncepcijama, već sa opipljivim činjenicama. Činjenice će mu dati elemente za definicije. Sociolog mora da pronađe neki ''objektivni'' skup činjenica. Postoje takva tri reda činjenica, koje su više kolektivne nego individualne, a to su: pravni kodeksi, društvene statistike i vjerske dogme. • Ako Dirkem kaže da društvene činjenice moramo tretirati kao ''stvari'', pojam ''stvar'' je klasificirao u četiri značenja: • 1. kao entitet sa određenim karakteristikama, nezavisnim od ljudskog ponašanja, • 2. kao entitet, koji se jedino može saznati aposteriori, • 3. kao entitet, čije je postojanje nezavisno od ljudske volje, i • 4. kao entitet, koji se može saznati samo ''spoljnom'' opservacijom. • Njegova sociologija se prvenstveno bavi problemima društvene kontrole i negativno je raspoložena prema kategoriji društvenog konflikta, klasnoj borbi, socijalnim promjenama, kao i odstupanju pojedinca od oficijelnih društvenih normi. To je sociologija stvari kao društvenih činjenica statističko-monoteističkog tipa, u kojoj nema adekvatnog objašnjenja društvene promjene, dinamike društva

3.1.9. Gabriel de Tarde (1843-1904) • Francuski mislilac Gabrijel Tard smatra se jednim od rodonačelnika psihologističke sociologije. On je u potpunosti razradio psihološku i sociološku važnost imitacije koja je osnova njegove socijalne doktrine. • Tard je u svoj psihološko-socijalni koncept unio kategoriju invencije (invencija lat. invenire-naći, otkriti, izmisliti, domišljatost, izumiteljski dar, mašta, stvaralačka fantazija, sposobnost iznalaženja, pronalazak, izum, otkriće) kao izvora svakog progresa. Imitacija, opozicija i adaptacija su uglavnom značajni u širenju već postojećih i stvaranju novih invencija kroz oprečne talase imitacije. Tard smatra da su ova tri principa: imitacija, opozicija i adaptacija osnova jedne kozmetičke filozofije, kao i zasnivanja jednog sociološkog sistema. Ovi principi su tri glavna faktora u razvoju svih nauka i svih fenomena.

3.1.10. Max Weber (1864-1920) • Nijemac Max Weber, po snazi i originalnosti intelektualnog stvaranja je najznačajniji socijalni mislilac XX vijeka. Njegova djela, u cjelini su u ovom vijeku najviše podstakla razvoj sociologije i izvršila najveći uticaj na razvoj društvene misli. Gotovo i nema pravca teorijskog mišljenja koji nije u određenoj naučnoj relaciji prema Veberovom djelu. • Razumijevanje je osnovna kategorija Veberovog shvatanja sociologije, koja hoće društveno djelovanje, kao i objašnjenje njegovog toka i učinaka. Metodom razumijevanja dopire se samo do naučnih hipoteza. Empirijskim provjeravanjem i eventualnom korekcijom hipoteza, na taj metod se nadovezuje uzročno razjašnjavanje koje ostaje glavnim sredstvom dostizanja naučnog saznanja u sociologiji. • Najvažnijakonstrukcija u naučnom metodu je tzv. ''idealni tip''. • Karl Marks, smatra Weber, idealno-tipskog su karaktera. • Tvrdio je da su bili potrebni mnogi međusobno nezavisni uslovi-faktori da bi došlo do razvoja modernog kapitalizma. • Veber je dakle tvrdio da je protestantska etika bila samo jedan od potrebnih uslova i da bi bez nje razvoj kapitalizma, u osnovi, imao drugačije tokove. • Na samom početku analize Protestantske etike... Veber je pretjerano naglašavao aktivnost sticanja, kao što je pretjerano naglašavao i značaj široke birokratske organizacije

Pošto je djelatnost sticanja bila samo jedna od prihvatljivih djelatnosti, odnosno poziva, ona nije centralna osnova Veberovog stava, već samo jedna manifestacija duha kapitalizma. • U oblasti institucionalizacije vlasti Veber razlikuje tri osnovna tipa: racionalno-pravni, tradicionalni i harizmatski. • Kod racionalno-pravnog tipa vlasti, vlast funkcioniše na osnovu zvanične dužnosti i u pravnom kodeksu. • Tradicionalni tip vlasti je određen funkcionisanjem vlasti na osnovu položaja, čiji je status utvrđen tradicijom. Ovaj status je definisan u formi tradicionalnog poretka koji je ozakonio preuzimanje vlasti, a na određen način definiše i njen djelokrug. Bitna konstanta tradicionalne vlasti jeste da postoji sfera samovolje pojedinca izražena u kategoriji prestiža i statusa. • Treću kategoriju čini harizmatska vlast, koju Veber ne uzima kao postojeću rutinsku instituciju, već kao obrazac uzet u kretanju promjena kao takvih. Harizmatski vođa traži zakonitost zahtjeva koje je postavio drugim ljudima na bazi svog ličnog autoriteta, koji je u jednoj vrsti specifičnog sukoba sa uspostavljenim poretkom.

4. TEORIJSKI PRAVCI U SOCIOLOGIJI • Za nastanak sociologije kao nauke, pored društveno-istorijskih uslova, bilo je značajno i postojanje bogatog fonda dotadašnjih teorisjkih promišljanja o društvu iz kojih je neposredno uslijedila potreba o zasnivanju samostalne nauke o društvu. Ogist Kont (prva polovina XIX vijeka) je sistematizovao brojna shvatanja prethodnika i formalno ostao zaslužan za konstituisanje samostalne nauke o društvu, kojoj je dao ime sociologija. Ovu riječ je prvi put upotrijebio u svom djelu Kurs pozitivne filozofije, a formirao je od latinske riječi – societas - društvo, i grčke riječi – logos – učenost. • Proistekle su dvije različite teorijske orjentacije, građanska i marksistička, koje će od nastanka sociologije, pa sve do savremenog doba, označavati različit sociološki pristup, baziran na klasno-ideološkoj osnovi.

MEDICINSKA ETIKA