STRES

1. STRES Roman Piechota Tomasz Kaczmarek

2. Plan prezentacji • Wprowadzenie • Wybrane koncepcje psychologiczne stresu • Czynniki wywołujące stres • Sposoby radzenia sobie ze stresem • Zjawisko wypalenia zawodowego i jego symptomy

3. Według Mary Hartley… jedną z przyczyn, dla których gatunek ludzki przetrwał tak długo, jest to, że mamy supersprawny system przeznaczony do pomagania nam w radzeniu sobie z zagrożeniami. Stosujemy odpowiedź znaną jako „walcz lub uciekaj”. Są to automatyczne zmiany zachodzące w naszym organizmie, gdy znajdziemy się w sytuacji zagrażającej naszemu życiu. Potrzebujemy wtedy nagłego przyrostu siły, który umożliwi nam zmaganie się z zagrożeniem. W zmierzchłych czasach nasi przodkowie albo walczyli, albo uciekali. Tej siły dostarczają mięśnie oraz organy naszego ciała, które zawieszają i zmieniają swoje normalne funkcje, aby wesprzeć niezbędne działanie.

4. Wyróżniamy trzy nurty w określaniu stresu psychologicznego: • jako bodźca, sytuacji lub wydarzenia zewnętrznego o określonych właściwościach • jako reakcji wewnętrznych człowieka, zwłaszcza reakcji emocjonalnych, doświadczanych wewnętrznie w postaci określonego przeżycia • jako relacji między czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka

5. Pierwsze próby zdefiniowania stresu • Prekursorem w tym zakresie był węgierski biochemik H.Selye, profesor Instytutu Medycyny i Chirurgii Eksperymentalnej Uniwersytetu w Montrealu, który zdefiniował stres jako nieswoistą reakcję organizmu na wszelkie stawiane mu żądania. • Najczęściej cytowaną definicją jest definicja R.S. Lazarusa: Stresem jest określona reakcja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi. • Definicja J. Strelaua powiada, że stres to stan, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, lęk, złość, wrogość, a także inne stany emocjonalne, wywołujące dystres oraz sprzężone z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne ewidentnie przekraczając bazalny poziom aktywacji.

6. Pojęcie eustresu i dystresu • Dystres (zły stres, stres szkodliwy) to stres niosący cierpienie i dezintegrację psychiczną. • Eustres (stres dobry, stres korzystny) to czynnik motywujący, prowadzący do osiągnięć zyciowych i rozwoju własnej osobowości.

7. Psychologiczne koncepcje stresu • Teoria frustracji – S. Rosenzweig • Teoria napięcia emocjonalnego – I. Janis • Teoria percepcji zagrożenia – H. Appley • Koncepcja zachowania zasobów – S. Hobfoll • Interakcyjny model stresu – G.R. Eliott, C. Eisdorfer • Transakcyjna teoria stresu – R.S. Lazarus, S. Folkman • Koncepcja stresowych zdarzeń życiowych – B.S. i B.P. Dohrendwend • Koncepcja stresowych czynników pracy – L. Levy, M. Frankenhauser • Koncepcja stresorów organizacyjnych – J. Ivancevich, M.T. Matteson • Koncepcja stresu organizacyjnego – R. Kahn, P. Byosiere • Model analizy cyklów stresowych – J.E. McGrath

8. Teoria frustracji – S. Rosenzweig • Zdaniem tego prekursora w zakresie teorii psychologicznych stresu, istotną przyczyną odczuwania stresu jest frustracja. • Frustracja jest reakcją człowieka na sytuację, w której na drodze do realizacji jakiegoś celu pojawia się przeszkoda, utrudniająca lub uniemożliwiająca jego osiągnięcie. Celem może być np. osiągnięcie jakiejś potrzeby. • Zaletą teorii frustracji jest poszukiwanie mechanizmów psychologicznych zachowania się człowieka w sytuacji braku możliwości lub udaremnienia realizacji celu.

9. Teoria percepcji zagrożenia – H. Appley • Stres psychologiczny to stan organizmu, w którym postrzega się, że dobre samopoczucie jest zagrożone i że należy skierować wszystkie siły na samoobronę. • Zdaniem Appleya o tym, czy zdarzenie jest stresorem, decyduje przede wszystkim proces interpretacyjno – oceniający postrzegania.

10. Koncepcja stresowych czynników pracy – L. Levy, M. Frankenhauser • Stres w miejscu pracy może być generowany przez dwie grupy czynników: • środowiskowe – czynniki stresowe tkwiące w samej pracy, np. przeciążenie pracą, stosunki społeczne z przełożonymi, struktura i klimat organizacyjny, miejsce w organizacji, źródła ekstraorganizacyjne, np. problemy życiowe, kariera zawodowa. • czynniki osobowościowe – niestabilność emocjonalna, konformizm, brak inicjatywy, trudności adaptacyjne.

11. Koncepcja stresorów organizacyjnych – J. Ivancevich, M.T. Matteson • Autorzy wskazali na grupy stresorów wewnątrzorganizacyjnych i ekstraorganizacyjnych, określili charakter reakcji stresowej i jej skutki: • Stresory wewnątrzorganizacyjne – środowisko fizyczne, grupowe czynniki stresu, np. konflikty grupowe, organizacyjne czynniki stresowe, np. zły klimat organizacyjny • Stresory ekstraorganizacyjne – stosunki rodzinne, problemy rasowe itp. • Reakcje na stres: fizjologiczne (nadciśnienie, cukrzyca) i behawioralne (manifestowanie niezadowolenia z pracy) • Odroczone reakcje na stres wiążące się ze stopniowo pogarszającym się stanem zdrowia

12. Koncepcja stresu organizacyjnego – R. Kahn, P. Byosiere • Stres przedstawiony został jako proces złożony z takich elementów, jak: • Zdarzenia stresowe przedorganizacyjne, czyli sygnały zwiastujące stres • Stresory organizacyjne, np. oświetlenie, temperatura, konflikt ról • Dostrzeżenie stresu i jego ocena poznawcza, np. ocena zagrożenia, straty, szkody • Bezpośrednie skutki stresu, np. depresja, absencja w pracy, choroby somatyczne • Konsekwencje długoterminowe, np. nerwica, złe samopoczucie, samobójstwa • Proces stresu może być modyfikowany na każdym z etapów za pomocą modyfikatorów osobowych i sytuacyjnych.

13. Stresory • Człowiek ma do czynienia z różnymi grupami stresorów, czyli czynnikami, które powodują stres. Ze względu na ich siłę i zakres oddziaływania wyróżnia się: • Wydarzenia traumatyczne o rozmiarach katastrof, obejmujące całe grupy ludzi, np. wojny, klęski żywiołowe. • Poważne zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób, np. śmierć małżonka lub bliskiej osoby, separacja, czy utrata pracy. • Drobne, codzienne utrapienia.

14. Przyczyny stresu w miejscu pracy Czynniki wewnątrzorganizacyjne Czynniki zewnątrzorganizacyjne • Czynniki fizyczne (hałas, oświetlenie, temperatura i wilgotność powietrza, hipoksja, ergonomia miejsca pracy) • Indywidualne czynniki związane z • pracą (przeciążenie pracą ilościowe i jakościowe, odpowiedzialność, pracę zmianową itp.) • Grupowe czynniki związane z pracą (brak spójności grupy, konflikty wewnętrzne, style przywództwa itp.) • Czynniki organizacyjne (zły klimat organizacyjny, przestarzała technologia, zła komunikacja itp.) • Problemy osobiste • Problemy ekonomiczne i polityczne kraju • Problemy rasowe i religijne • Konkurencja na rynku pracy i zmiany demograficzne

15. Sposoby radzenia sobie ze stresem • Umiejętność radzenia sobie ze stresem to proces postępowania z wewnętrznymi i zewnętrznymi wymaganiami postrzeganymi jako wyczerpujące lub przekraczające zasoby jednostki. Radzenie sobie może obejmować behawioralne, emocjonalne, motywacyjne reakcje lub myśli człowieka. • Proces radzenia sobie ze stresem pełni dwie funkcje: • Instrumentalną – zorientowaną na rozwiązaniu problemu, który był źródłem stresu, poprzez zmianę własnego działania albo zmianę zagrażającego otoczenia, • Uregulowanie emocji – obniżenie przykrego napięcia i innych negatywnych stanów emocjonalnych oraz stymulowanie emocji w celu mobilizacji do działania.

16. Strategie radzenia sobie ze stresem wg. R.S. Lazarusa i S. Folkmana • Strategie zorientowane problemowo – czyli konsekwentne osiąganie celu pomimo istniejącego stresu, np. • konfrontacja • planowe rozwiązywanie danego problemu • Strategie zorientowane emocjonalnie – to nie realizacja pierwotnego celu, ale redukcja negatywnych emocji połączonych z uczuciem porażki, np. • dystansowanie się • ucieczka w świat fantazji • samoobwinianie się • nadmierna samokontrola • pozytywne przewartościowanie • poszukiwanie wsparcia

17. Strategie Z. Ratajczaka • Strategia prewencyjna – można ją zastosować przed nastąpieniem zagrożenia, które może mieć miejsce w przewidywalnej przyszłości. • Strategia walki, ataku, aktywnego mierzenia się z „agresywnym” czynnikiem bezpośrednio zagrażającym życiu, zdrowiu itp. • Strategia obrony (ochrony) siebie, oszczędzania sił i środków, ukrywania się, zasłaniania i czekania aż zagrożenie zmniejszy się samo. • Strategia ucieczki to powszechnie znany sposób radzenia sobie w tzw. sytuacjach beznadziejnych, gdy już nic nie można zrobić, zmienić. Człowieka ogarnia wówczas poczucie bezradności, niemożności podjęcia jakiegokolwiek działania, a takie odczucia same w sobie tworzą syndrom rzeczywistej bezradności i faktycznego braku siły.

18. Style radzenia sobie ze stresem – J.D.A. Parker i N.S. Endler • Autorzy wyszczególnili trzy style: • Zorientowany na zadanie – przez poznawcze przekształcenia albo próby zmiany sytuacji dokonuje się rozwiązania danego problemu • Zorientowany na emocje – zmniejszenie napięcia emocjonalnego poprzez koncentrację na własnych przeżyciach i fantazjowanie • Zorientowany na unikanie – w wyniku angażowania się w środki zastępcze i odwracanie uwagi

19. Działania antystresowe • Jeśli znane są teorie, które wyjaśniają zjawisko stresu psychologicznego, stresory oraz możliwe strategie i style radzenia sobie z tym zjawiskiem, warto podjąć konkretne działania antystresowe, do których zalicza się: • Podpowiedzi instynktowne – płacz, śmiech, żart, które są symptomami radzenia sobie z trudną sytuacją. Pełnią one funkcję raczej oczyszczającą i rozładowującą napięcie emocjonalne. • Dialog wewnętrzny – rozmowa z samym sobą, której celem jest wzmacnianie zaufania do własnych sił i możliwości. • Ćwiczenia fizyczne – zdaniem specjalistów różne formy aktywności fizycznej niwelują negatywny wpływ stresu. Ćwiczenia fizyczne sprzyjają relaksacji, obniżają poziom agresji, rozwijają motywację. • Ćwiczenia relaksacyjne – polegające na kontroli oddechu, aby osiągnąć odprężenie umysłowe i fizyczne, bądź też masaż • Medytacja

20. Działania antystresowe c.d. 6. Wsparcie społeczne – polega na rozmowie z kimś bliskim i życzliwym, komu można się zwierzyć z problemów. 7. Psychoterapia i poradnictwo – pomoc udzielana przez specjalistów osobom z zaburzeniami emocjonalnymi 8. Muzyka relaksacyjna – utwory powinny być tak dobrane, aby były spokojne i miały równy rytm.

21. Zjawisko wypalenia zawodowego • W psychologicznej literaturze amerykańskiej termin „wypalenie” pojawił się w połowie lat siedemdziesiątych. W roku 1974 H.J. Freudenberger użył określenia „wypalenia” do oznaczania stanu wyczerpania. Według niego jest to stan kształtujący się powoli, przez angażowanie całej swojej życiowej energii oraz przeżywanie nieustannego stresu, co zkolei wywiera bardzo negatywny wpływ na przekonania, motywację, a także zachowanie danej osoby. • E. Aronson około roku 1983 wprowadził w Niemczech pojęcie wypalenia zawodowego. Określił je jako stan psychiczny, często występujący u ludzi, którzy pracują z innymi i którzy w swych relacjach z klientami lub pacjentami, przełożonymi lub kolegami są stroną dającą. […] Składać się na to może wiele różnych objawów, m.in.: człowiek ogólnie czuje się dość kiepsko, czuje się wyczerpany emocjonalnie, psychicznie i fizycznie. Ma poczucie bezradności i braku perspektyw, nie jest w stanie emocjonować się pracą i brakuje mu radości życia.

22. Zjawisko wypalenia zawodowego c.d. • Według Ch. Maslach wypalenie jest syndromem, na który składają się wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja i obniżenie oceny własnych dokonań zawodowych. […] Wyczerpanie emocjonalne dotyczy poczucia przeciążenia emocjonalnego i znacznego uszczuplenia posiadanych zasobów energetycznych na skutek kontaktów z innymi. Depersonalizacja wiąże się natomiast z negatywnym, nierzadko wręcz bezdusznym, a w najlepszym razie obojętnym reagowaniem na innych ludzi będących odbiorcami pomocy danej osoby […]. Zaś obniżona ocena dokonań własnych odnosi się do radykalnego spadku poczucia swoich kompetencji i utraty przeświadczenia o możliwości odnoszenia sukcesów w pracy z ludźmi. Wiąże się to również z negatywną samooceną.

23. Fazy wypalenia zawodowego i koszty ponoszone przez strony dotknięte syndromem wypalenia Faza 1. Wyczerpanie emocjonalne: bezsenność, ból głowy, utrata witalności, drażliwość, zmęczenie Koszty indywidualne pracownika: wyczerpanie fizyczne i psychiczne, poczucie winy, mniejsze efektywność w pracy, utrata satysfakcji z wykonywanej pracy Faza 2. Depersonalizacja: unikanie kontaktu z ludźmi, obojętność, brak responsywności, uchylanie się od obowiązków Koszty ponoszone przez klienta/współpracownika: traktowanie przedmiotowo, wyładowywanie złości i frustracji, upokarzanie, pozbawienie wsparcia i pomocy w rozwiązywaniu problemu Faza 3. Obniżona ocena dokonań osobistych: zmniejszona efektywność, konfliktowość, nadmierne stosowanie używek, złe samopoczucie Koszty ponoszone przez organizację: obniżenie efektywności pracy, absencja, zaniedbywanie obowiązków, obniżenie morale wśród innych pracowników, obniżenie kompetencji i zła jakość pracy, utrata pracownika

24. Przyczyny wypalenia tkwiące w organizacji • Przeciążająca praca • Brak kontroli • Nieadekwatne nagrody • Osłabienie więzi społecznych • Konflikt wartości

25. Cykl H. Miller i A.D. Smith • Człowiek przeżywający wypalenie zawodowe nie jest zdany tylko na pomoc z zewnątrz. Wg Miller i Smith potrafi on się sam otrząsnąć i z nowym zapasem energii przywyknąć do każdej sytuacji. • Cykl ten składa się z pięciu faz: • Faza miesiąca miodowego – to okres, kiedy pracownik cieszy się z nowej pracy, wyzwań. • Stopniowo kiedy zapał ostyga, zaczynamy dostrzegać pewne niedogodności i minusy dotychczasowej pracy. To faza przebudzenia. • Negatywnych wrażeń przybywa i zaczynamy odczuwać monotonię każdego dnia. Gdy znika entuzjazm i stajemy się coraz bardziej rozczarowani, znajdujemy się w fazie poparzenia, • Które jest zwiastunem czwartej fazy, czyli w pełni rozwiniętego syndromu wypalenia. • Ostatnim etapem jest fenomen Feniksa, czyli czas odrodzenia i „powstania z popiołów”.