FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNO – EMOCJONALNE OSÓB Z AUTYZMEM

1. FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNO – EMOCJONALNE OSÓB Z AUTYZMEM Opracowała: Monika Haligowska

2. Specjaliści jednomyślnie uznają, że głównymi, najbardziej charakterystycznymi symptomami autyzmu są: rozległe i głębokie deficyty w FUNKCJONOWANIU SPOŁECZNYM I EMOCJONALNYM. Nieprawidłowości w zakresie rozwoju społecznego w przypadku zaburzenia autystycznego określone są w DSM-IV (1994) jako zaburzenie w jakościowym rozwoju interakcji społecznych.

3. Zaburzenie w jakościowym rozwoju interakcji społecznych wg DSM IV manifestuje się: • znacznym zaburzeniem w zachowaniach niewerbalnych: brak kontaktu wzrokowego, mimiki twarzy, gestów, uśmiechów, co powoduje znaczne ograniczenia w funkcjonowaniu społecznym i komunikowaniu się; • nieumiejętnością odpowiedniego dla danego poziomu rozwoju nawiązywania kontaktu z rówieśnikami: całkowity brak zainteresowań rówieśnikami oraz występowanie zachowań nieadekwatnych do sytuacji lub wieku;

4. Zaburzenie w jakościowym rozwoju interakcji społecznych wg DSM IV manifestuje się: c) brakiem spontanicznego dążenia do udziału w zabawie, zainteresowań i chęci współdziałania z innymi osobami, aktywnego, samoczynnego udziału w prostych zabawach; preferowanie zabawy samotnej, w tym nie pokazywanie innym rzeczy, które są dla nich ważne; inne osoby w zabawie mogą być traktowane jako „mechaniczna pomoc”; d) wyraźnym brakiem świadomości fizycznej obecności lub uczuć innych osób, nie pamiętaniem o członkach własnej rodziny, nie zdawaniem sobie sprawy z potrzeb innych osób.

5. Umiejętności społeczne są u poszczególnych osób z autyzmem bardzo zróżnicowane. Największe trudności dotyczą inicjowania kontaktu, podtrzymywania go i kończenia w sposób aprobowany społecznie. „Nie jest to jednak równoznaczne z całkowitą niemożnością utrzymywania kontaktów społecznych (…). Chociaż dzieci te żyją zazwyczaj w pewnej izolacji od rówieśników, to zasadnicza większość z nich dysponuje możliwościami spontanicznego nawiązywania kontaktu”. (Pisula, 2010, s.36-37 za: MacIntosh, Dissanayake, 2006).

6. Zaburzenia zdolności społecznych można zauważyć u dziecka bardzo wcześnie. • PRZEJAWY ZABURZEŃ SFERY SPOŁECZNEJ • WE WCZESNYM OKRESIE ŻYCIA (do 1 roku życia): • /wczesna postać autyzmu/ • nie uspakajają się, gdy są brane na ręce, • nie odpowiadają swoim zachowaniem na próby • inicjowania kontaktu przez matki, • nie uśmiechają się do ludzi lub czynią to bardzo rzadko, • nie wyciągają rąk ani nie zmieniają postawy ciała • w oczekiwaniu na to, że ktoś je przytuli, • przytulane czasem sztywnieją i odsuwają się • od trzymającej je osoby,

7. PRZEJAWY ZABURZEŃ SFERY SPOŁECZNEJ • WE WCZESNYM OKRESIE ŻYCIA (do 1 roku życia): • /wczesna postać autyzmu/ • nie wodzą wzrokiem za matką, • nie przejawiają niezadowolenia, gdy rodzice się oddalają, • spokojnie znoszą wielogodzinne leżenie w łóżeczku, • w sytuacji dyskomfortu łatwiej uspokajają, • się pozostawione same sobie niż w ramionach rodziców, • nie śledzą wzrokiem tego, na co ktoś patrzy, • nie próbują zwrócić uwagi innej osoby na to, co wywołało ich • zainteresowanie, • sprawiają wrażenie, że obecność innych osób jest im obojętna, • niektóre dzieci nawiązują kontakt lub odpowiadają na kontakt • inicjowany przez inną osobę, rzadko jednak podtrzymują • kontakt wzrokowy, nie potrafią przeplatać swojej aktywności • z aktywnością partnera. • (Jaklewicz 1993; Bobkowicz – Lewartowska, 2005; Pisula, 2010)

8. Późny rozwój autyzmu – po 1 roku życia • Dopiero wówczas dzieci unikają i wycofują się • z kontaktów z rodzicami i innymi członkami rodziny. • 3 a 5 rok życia – wiek przedszkolny • szczególnie uwidacznia się izolacja dziecka, • nie rozszerza ono swoich doświadczeń i umiejętności • społecznych w kontaktach z rówieśnikami, • rówieśnicy nadal są ignorowani, • przyczyn ubogich kontaktów z rówieśnikami należy • upatrywać w ich ograniczonych umiejętnościach zabawy • i małych zdolnościach do naśladowania, • bawią się w samotności, przejawiając nieprawidłowy • wzorzec zabawy (postukują zabawkami, wprawiając je w ruch wirowy, • wkładają do ust; do zabawy nie wybierają lalek, pluszowych zabawek, • a zabawki mechaniczne; nie rozwija zabaw iluzyjno – fikcyjnych, nie • interesuje się ilustracjami w książeczkach dla dzieci);

9. KONTAKT Z INNYMI LUDŹMI • Uta Firth (2006) zakwestionowała pogląd, że dzieci z autyzmem unikają kontaktu z innymi ludźmi. Uważa, że dzieci te raczej nie posiadają zdolności nawiązywania pełnego kontaktu bądź nawiązują go w sposób nietypowy. • Howlin i Rutter (1991) udowodnili, że wiele dzieci z autyzmem toleruje bliskość fizyczną innych osób. • „Uważają, że stwierdzeniu mówiącemu o unikaniu kontaktu z innymi ludźmi przypisano nadmierne znaczenie, uznając, że zachowanie to jest typowe dla wszystkich dzieci autystycznych. Ponieważ dzieci z autyzmem stanowią grupę bardzo zróżnicowaną, to również różnice są widoczne w sferze interakcji społecznych”. (Bobkowicz – Lewartowska, 2005, s. 53 • Wing i Gould (1979) stworzyły typologię osób autystycznych, uwzględniając zróżnicowanie w zakresie kontaktów społecznych: • 1 grupa: osoby aktywnie unikające kontaktów społecznych, powściągliwe, nie mające potrzeb społecznych (61 %), 2 grupa: osoby pasywne, które w sposób bierny akceptują kontakty społeczne, 3 grupa: aktywne, w sposób specyficzny uczestniczą w kontaktach społecznych. (za: Fitrh, 2006)

10. OBJAWY WSKAZUJĄCE NA NIETYPOWY SPOŁECZNY ROZWÓJ DZIECKA • podawane przez rodziców dzieci autystycznych: • „Nie cieszył się kiedy wracałam do domu, był zainteresowany • czymś innym”; • „Źle znosi zmiany otoczenia”; • „Zwracał większa uwagę na przedmioty niż na osoby”; • „Na nic nie zwracał uwagi, tak jakby wszystko działo się obok”; • „ Nie okazywał radości kiedy był brany na ręce”; • „ Patrzył przez ludzi, jak przez szybę, wydaje się, że nie słyszy”; • „ Nie chciał posługiwać się własnymi rękami, natomiast moje • traktował jak narzędzie”; • „ Wszystko co brał do ręki to rzucał. Nie miał z nami kontaktu, • nie potrzebował czułości, pieszczot, uciekał zawsze • od wszystkich w samotność”; • „ Nie potrafił się bawić z dziećmi, narzucał im swoją wolę, nie • chciał się wspólnie bawić, zaborczo pilnował swoich zabawek”;

11. ZABURZENIA KONTAKTU WZROKOWEGO • To jeden z najbardziej charakterystycznych objawów autyzmu, choć stopień jego nasilenia może być zróżnicowany. • Polegają one na trudnościach w patrzeniu prosto w oczy drugiego człowieka w celu komunikowania się: • - okazania zainteresowania, • nawiązania lub podtrzymania kontaktu. • Dotyczą one także zdolności odczytywania wyrazu oczu, wyrażania spojrzeniem własnych odczuć.

12. ZABURZENIA KONTAKTU WZROKOWEGO Unikanie kontaktu wzrokowego przez osoby z autyzmem wynika prawdopodobnie z tego, że stymulacja płynąca ze spojrzenia innej osoby jest bardzo silna, a przy tym dla osób z autyzmem niezrozumiała. Nie potrafią odczytywać znaczenia kierunku patrzenia ani wyrazu oczy. Nie dostrzegają więc związku, jaki istnieje pomiędzy kierunkiem a sposobem patrzenia (informują o zamiarach, pragnieniach, o tym, że osoba ta zastanawia się na czymś) oraz nie potrafią wykorzystać informacji do zinterpretowania czyjegoś zachowania. (Pisula, 2010 za: Baron – Cohen, 1997)

13. BADANIA NAD KONTAKTEM WZROKOWYM • Wyniki badań wskazują na to, że sama częstość nawiązywania • kontaktu wzrokowego jest słabym wskaźnikiem autyzmu • u małych dzieci i nie pozwala na trafne wczesne • zdiagnozowanie autyzmu. Nie jest też dobrym czynnikiem • prognostycznym jego dalszego rozwoju. • Bardziej diagnostyczne są tzw. złożone zachowania • komunikacyjne: łączenie kontaktu wzrokowego • ze wskazywaniem, wokalizowaniem, mówieniem do kogoś. • Problemy osób z autyzmem w tym zakresie wynikają bezpośrednio z zaburzeń tworzenia wspólnego pola uwagi. • Wspólne pole uwagi to umiejętność przenoszenia wzroku z osoby na interesujący obiekt lub wydarzenie. • Zaburzenia dot. ww. umiejętności mają znaczący wpływ na rozwój mowy.

14. BRAK WŁAŚCIWYCH DLA WIEKU • RELACJI Z RÓWIEŚNIKAMI • jest typowym problemem dla autyzmu. • Część dzieci z autyzmem zupełnie ignoruje obecność innych, bawiąc się „obok” nich. Są tak pochłonięte swoją aktywnością, że zdają się nie dostrzegać tego, co dzieje się wokół. Zupełnie nie interesują się światem relacji społecznych. • Inne – niekiedy szukają kontaktu z dorosłymi / dziećmi od siebie starszymi. • Inne – obserwują bawiących się rówieśników, a czasem podejmują próbę przyłączenia się do nich. Zwykle jednak nie rozumieją, na czym polega zabawa. • Niezwykle ważne jest jednak, że rówieśnicy mogą mieć znaczącą rolę w terapii dziecka z autyzmem.

15. BRAK WŁAŚCIWYCH DLA WIEKU • RELACJI Z RÓWIEŚNIKAMI • Wyniki badań prowadzonych wśród wysoko • funkcjonujących nastolatków i dorosłych z autyzmem • wskazują na to, że doświadczają poczucia osamotnienia • i cenią sobie posiadanie kolegów. • Ich problem nie wynika z braku chęci bycia z innymi, • a z braku umiejętności nawiązywania i podtrzymywania • bliskich relacji, które sprowadzają się m.in. do tego, • że mają trudności z odczytywaniem mimiki drugiej osoby, • z rozumieniem znaczenia sygnałów zawartych • w zachowaniu innych ludzi oraz zdolności • do odpowiedniego reagowania na nie. • (Pisula, 2010 za: Jobe i White, 2007; Bauminger i wsp., 2008)

16. CHARAKTERYSTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU SPOŁECZNEGO U DZIECI Z AUTYZMEM: • (Siegel, 1996) • - unikanie bezpośredniego spojrzenia twarzą w twarz; • unikanie kontaktu fizycznego z drugą osobą (małe dzieci nie • lubią być przytulane), • traktowanie innych osób przedmiotowo - często postrzeganie • drugiej osoby jako „narzędzia” do wykonania określonej • czynności; • specyficzne kontaktowanie się z innymi osobami (mówienie • do siebie, mówienie w przestrzeń, nawiązywanie kontaktu • poprzez zbliżanie się bokiem lub plecami, albo gwałtowne • reakcje itp.); • wyręczanie się dłonią innej osoby; • zwracanie na siebie uwagi poprzez zachowania niezgodne • z ogólnie obowiązującymi zasadami;

17. CHARAKTERYSTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU SPOŁECZNEGO U DZIECI Z AUTYZMEM: • (Siegel, 1996) • utrzymywanie fizycznego dystansu wobec innych ludzi ; • reakcje lękowe, agresywne lub ucieczkowe w wyniku zmian w • codziennym rytmie dnia lub zmian dokonanych w otoczeniu; • brak zabaw symbolicznych - często zabawa specyficzna, • rutynowa, stereotypowa; • - zanik lub fragmentaryczny sposób porozumiewania się; • nie towarzyszenie innym osoba w codziennych zajęciach • lub w zabawie; preferowanie samotności, w trakcie której • wykonują stereotypowe czynności, posługując się ulubionymi • przedmiotami lub zabawkami, natrętne wpatrywanie się w • określone wzory, słuchanie wybranych fragmentów muzyki itp.;

18. Stopień wycofania się dziecka, jak i sposób wchodzenia w interakcje społeczne uzależnione są od poziomu rozwoju umysłowego (od współwystępujących innych zaburzeniami) • oraz dotychczasowej drogi socjalizacji, którą dziecko przeszło. • Biorąc pod uwagę stopień wycofania się dzieci • z autyzmem i ich sposoby wchodzenia • w interakcje społeczne można wyodrębnić: • dzieci całkowicie wycofane, • dzieci, które potrafią aktywnie współdziałać z otoczeniem, • ale w znanych i stałych ramach sytuacyjnych, • c) dzieci wchodzące w pozytywne reakcje społeczne, • d) dzieci aktywne, inicjujące kontakty, ale robiące to nieadekwatnie do sytuacji i mało kompetentnie, w sposób ekscentryczny przez co postrzegane są jako dziwne • lub dziwaczne.

19. DZIECI CAŁKOWICIE WYCOFANE • są zamknięte w sobie, • żyją w zupełnym odosobnieniu, • sprawiają wrażenie, że nie dostrzegają najbliższego otoczenia • w tym najbliższych osób, • nie reagują na obecność bliskich osób, jakby ich nie • rozpoznawały, • aktywnie unikają wchodzenia w kontakt z innymi ludźmi, • dozują czas interakcji z otoczeniem wyznaczając wyraźne • granice, • raczej nie okazują potrzeb o charakterze społecznym, • w domu, szkole są całkowicie nieobecne, • nie mówią, nie nawiązują kontaktu wzrokowego, • odmawiają przytulania, nie szukają wsparcia i pocieszenia; • z drugiej strony niektóre z nich chętnie wchodzą w kontakt • fizyczny, ale tylko wówczas, kiedy tego same chcą.

20. B) DZIECI, KTÓRE POTRAFIĄ AKTYWNIE WSPÓŁDZIAŁAĆ • Z OTOCZENIEM, ALE W ZNANYCH I STAŁYCH RAMACH SYTUACYJNYCH • - generalnie odrzucają świat zewnętrzny, a ich działania • autostymulacyjne wiążą się z dostarczaniem sobie • przyjemnych doznań, • - wykonują określone polecenia, odpowiadają poprawnie • na pytania pod warunkiem, że nie narusza to ich stabilnego • środowiska, • - wyróżniają z otoczenia bliskie sobie osoby, domagają się • ich stałej obecności, chcą jednak kontrolować ich • zachowania traktując to jako warunek swojego istnienia, • - kontakt z osobami ma charakter raczej rutynowy.

21. C) DZIECI WCHODZĄCE W POZYTYWNE REAKCJE SPOŁECZNE • - chętnie dają się włączyć do zabawy na zasadzie • „biernego uczestnika”, • - preferują zabawy, sytuacje powtarzające się, • - akceptują społeczne kontakty, ale nie szukają ich, nie • nawiązują ich spontanicznie, • - tolerują takie formy, które pozwalają im kontrolować • to co się dzieje, • - są bardziej elastyczne w dostosowywaniu się, nie ma • może tutaj jeszcze dialogu ze światem, ale jest szereg • wypracowanych przez siebie bezpiecznych interakcji.

22. D) DZIECI AKTYWNE, INICJUJĄCE KONTAKTY, ALE ROBIĄCE TO NIEADEKWATNIE DO SYTUACJI I MAŁO KOMPETENTNIE, • W SPOSÓB EKSCENTRYCZNY PRZEZ CO POSTRZEGANE SĄ • JAKO DZIWNE LUB DZIWACZNE • - chętniej wchodzą w interakcje z osobami dorosłymi, rzadziej • z rówieśnikami; kontakt taki może przebiegać na zasadzie • echolalicznego powtarzania słyszanych słów, zalewania dorosłego • potokiem słów, pytań, uporczywym trzymaniem się jednego tematu • rozmowy, niepodtrzymywanie dialogu; • - sami wybierają swój udział w interakcji społecznej ignorując • inicjatywy innych osób, • - całość kontaktu zdominowana jest przez dziecko z autyzmem • i ma charakter jednostronny; są to często zachowania stereotypowe, • w których samo dziecko nie dostrzega czegoś niewłaściwego • i niepożądanego; • - można powiedzieć, że są one najmniej autystyczne, nie mniej mają • poważne trudności w relacjach interpersonalnych, • - nie potrafią nawiązać satysfakcjonujących relacji, stąd dzieci autystyczne • funkcjonujące na wyższym poziomie przeżywają frustracje.

23. Funkcjonowanie emocjonalne osób z autyzmem • Z rozwojem społecznym jest ściśle powiązany • ROZWÓJ EMOCJONALNY. • Dzieci autystyczne postrzegane często są jako te, które nie przeżywają świata zewnętrznego w sposób emocjonalny • oraz nie nawiązują znaczących związków • emocjonalnych z innymi osobami. • Mają zaburzenia w zakresie empatii (brak współdzielenia emocji, nie posiadają wrodzonej • zdolności pozwalającej zrozumieć stan umysłu innych ludzi.

24. Funkcjonowanie emocjonalne osób • z autyzmem • „Niezdolność do wyobrażenia sobie stanu mentalnego innych ludzi skutkuje niemożnością zrozumienia uczuć innych i ich emocji, • a bez tych czynników nie jest możliwa empatia. • Dlatego ludzie z autyzmem nie potrafią jej odczuwać • i nie mają wewnętrznej potrzeby jej okazywać”. • (Karpińska, 2011, s. 66)

25. Charakterystyka funkcjonowania emocjonalnego • osób z autyzmem • Większość dzieci z autyzmem okazuje podstawowe uczucia: gniew, strach, radość, smutek. Niekiedy okazują je w sposób nieadekwatny do sytuacji. • Uczucia wyższe: duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie są im raczej im niedostępne. • Często wyraża zazdrość o osobę dorosłą, do której jest bardzo przywiązane. • Wstyd może się pojawić w sytuacji złamania norm społecznych (zależy to od poziomu rozwoju zdolności społecznych i samooceny). • Część dzieci może mieć prawie niezmienną, łagodną ekspresję, (mogą wydawać się całkowicie emocjonalnie obojętne; przejawiają niezróżnicowane reakcje emocjonalne w zmieniających się sytuacjach). Na przeciwnym ekstremum znajdują się dzieci labilne emocjonalnie – ich emocje pojawiają się niezależnie od wydarzeń zewnętrznych.

26. Charakterystyka funkcjonowania emocjonalnego • osób z autyzmem • Mogą przejawiać irracjonalne lęki. Pojawiają się one prawdopodobnie w reakcji na niepożądaną zmianę. • Wielu rodziców uskarża się na to, że ich dzieci "wpadają" w intensywne i długotrwałe napady złości bez przyczyny prowokacji. • Niektóre z tych niezwykłych zachowań emocjonalnych wydają się być związane z brakiem aprobowanych zachowań społecznych i z nieumiejętnością reagowania na społeczne wskazówki. Dziecko może zachowywać się nieadekwatnie do sytuacji, np. śmiać się, gdy inna osoba jest zraniona, lub płakać, gdy inni się œśmieją.

27. Charakterystyka funkcjonowania emocjonalnego • osób z autyzmem • W niektórych sytuacjach mogą reagować dość umiarkowanie, tj. gdy umiera im ktoś bliski, nie zwracają uwagi na emocjonalne zaangażowanie innych. • Nie należy tego odczytywać jako brak zainteresowania • u dziecka, czy zakładać, że nic go nie wzrusza. Osoby takie nie okazują swoich uczuć w taki sam sposób jak inni. Emocje odreagowują w inny sposób, wyrażając je później w zachowaniu. • Z czasem mogą nauczyć się określonych reakcji w pewnych sytuacjach, ale wciąż będą mieć problemy ze zrozumieniem, dlaczego zarówno oni, jak i inni przeżywają właśnie te emocje.

28. Charakterystyka funkcjonowania emocjonalnego • osób z autyzmem • Dostępna jest im umiejętność zarażania się nastrojem, emocjami. Nadmierna pobudliwość, dany nastój przejawiane przez daną osobę znajdującą się w ich otoczeniu, udziela się im. • U osób z autyzmem o wyższym poziomie funkcjonowania może być dobrze rozwinięte poczucie humoru. • Dzieci autystyczne są ogromnie wrażliwe na stany emocjonalne osób dorosłych, z którymi mają kontakt, choć nie dają o tym znać w sposób bezpośredni. Wykazują wrażliwość m.in. na: mało nawet wyraźne sygnały w zachowaniu, drobne zmiany w napięciu mięśniowym, w postawie ciała, zabarwieniu głosu. • ( Schreibman i Koegel, 1981; Baron-Cohen i P. Bolton, 1999)

29. LITERATURA: S. Baron-Cohen , P. Bolton (1999). Autyzm. Fakty. Kraków Krajowe Towarzystwo Autyzmu, Oddział w Krakowie. L. Bobkowicz – Lewartowska (2005). Autyzm dziecięcy. Zagadnienia diagnozy i terapii. Kraków Wyd. Impuls. DSM-IV –TR (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) (2000). U. Firth (2006). Autyzm. Wyjaśnienie tajemnicy. Gdańsk Wyd. GWP. T. Gałkowski (1995). Dziecko autystyczne w środowisku rodzinnym i szkolnym. Warszawa Wyd. WSiP. H. Jaklewicz (1993). Autyzm wczesnodziecięcy. Diagnoza, przebieg, leczenie. Gdańsk Wyd. GWP. D. Karpińska (2011). Deficyty w teorii umysłu. Symptomy i uwarunkowania. Neurokognitywistyka w patologii i zdrowiu, 2009 – 2011. Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie. E. Pisula (2001). Autyzm u dzieci. Diagnoza, klasyfikacja, etiologia. Warszawa Wyd. PWN. E. Pisula (2010). Autyzm. Przyczyny, symptomy, terapia. Gdańsk Wyd. Harmonia.