Təsnifatda yeri: Qrammənfi aerob çuğuqlar qrupu, Rhizobiaceae fəsiləsi, Agrobacterium cinsi

1. 7.2 Çuğundurun bakteriya mənşəli xəstəlikləri • Çuğundur köklərinin xərçəngi və ya çinədanlığı –Agrobacterium tumefaciens (E.F.Sm. et Town.) Təsnifatda yeri: Qrammənfi aerob çuğuqlar qrupu, Rhizobiaceae fəsiləsi, Agrobacterium cinsi Müasiradı: Rhizobiumradiobacter Biolojiqrupu: Hemibiotrof

2. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Törədiciiləşəkərçuğundurusirayətlənir. Xəstəlikzamanıkökümeyvəninsəthindəşişəmələgəlir. Beləşişlərböyükölçülüolabilir, həttaşişinölçüləriyumrununölçülərindənirigörünür. Ədəbiyyatməlumatlarınagörə 1979-cuildəKrasnodardiyarındaanaclıqçuğundurunbəzikökü-meyvələrindəkökümeyvəninkütləsi 240 qrolduğuhaldaxərçəngşişləri 220 qramtəşkiledirdi. Adətənşişlərkökboğazızonasında, kökmeyvəninaşağıhissələrindəəmələgəlir. Şişləracacıqdəyirmiformalı, hamarvəyaziyilcikli, kələ-kötürsəhtli, yaxşıinkişafetmişqabıqtoxumalıdır. Onlartünd-bozvəyaqonurtəhərrənglidir. Şiştoxumasındankəsiketdikdəağrənglidir. Şişlərhiperplaziyanəticəsindəbaşverir. Yənibuproseszamanıbakteriyanıntəsirialtındahüceyrələrgüclüsurətdəçoxalır. İnkişafedənşişlərdəbakteriyademəkolarki, qeydəalınmır. Beləki, buxəstəlikzamanıbakteriyalarıntəsirialtındalizisbaşverir. Lakinhüceyrələrinçoxalmasıvəşişhüceyrələrininölçülərininyüksəlməsixəstəliktörədiciitəndənsonradadavamedir.

4. Yayılması. Xəstəlikdünyanınşəkərçuğundurubecərilənbütünölkələrində, ocümlədənMDBməkanındaqeydəalınmışdır. Lakinxərçəngşişlikökümeyvələrməhsultoplanışıdövrütək-təknümunələrdərastgəlinir. Ekologiyası. Çubuqşəkillihüceyrələrdir, ölçüləri 0,6-1,0 x 1,5-3,0 mkm, sporəmələgətirmirlər. Qrammənfidir, qamçılarınhesabınahərəkətlidir. Xəstəliktörədicinininkişafıüçünoptimaltemperatur 25-280C-dir. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Yüksəkzərərləxarakterizəedilmir. Kö-kümeyvələrdəxərçəngtiplişişlərənadirhallardarastgəlindiyindəniqtisadiəhəmiyyətkəsbetmir. Mübarizətədbirləri. Sahədəaqrotexnikitədbirlərkompleksinədönmədənəməledilməlidir.

5. 7.3 Çuğundurun virus mənşəli xəstəlikləri Sarılıq - Beta virus 4 (Roland et Guanyer) Smith. Bəzi çuğundur becərilən rayonlarda ən zərərli xəstəliklərdəndir. Müxtəlif ədəbiyyat mənbələrindən alınan məlumatlara görə sarılıq xəstəliyinin təsirindən kökümeyvələrin itkisi 50-65%, toxum məhsulu 40% və daha artıq ola bilir. Patogen obliqat parazit olmaqla çuğundur bitkisinin yalnız canlı hüceyrə şirəsi hesabına qidalanır. Xəstəliyin yüksək zərəri də bununla izah olunur. Virionlar sapaoxşar olub, şirədə inaktivasiya temperaturu 50-550C-dir. Birinci il becərilən bitkiləri və toxumları yoluxur. Xəstəliyin əlamətləri nisbətən yaşlı yarpaqlarda müşahidə edilir. Yarpaqlar saralır, təpə hissədən başlayaraq aşağıya doğru yönəlir. Belə orqanlar cırtdanlaşır, onların damarları büzüşür. Sarılıq virusunun daşıyıcıları müxtəlif növ mənənələridir. İnfeksiya mənbəyi əsasən alaq otlarıdır: sirkən, zincirotu və s.

9. 7.4 Kələm bitkisinin göbələk mənşəli (yalançı unlu şeh, qara ayaq, kila, fomoz, alternarioz • və s.) xəstəlikləri • Kələmin qara ayağı – Olpidium brassicae (Woronin) • P.A.Daug., Pythium debarianum R.Hesse, • Rhizoctonia solani I.G.Kuehn. Təsnifatda yeri: Fungi və ya Mycota aləmi, Chytridiomycota şöbəsi, Chytridiomycetes sinfi, Chytridioales sırası, Olpidia fəsiləsi Olpidium cinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

10. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Olpidiumgöbələyininvegetativbədəni- amebioddir. O, qidalandığıbitkininhüceyrələ-rindəzərifrəngsizörtüklüzoosporangiyəçevrilir. Zoosporangilərşarşəkilli, 12-120 mkmdiametrlidir. Bitkinintoxumasında 1-dən 12-yəqədərzoosporangiyerləşəbilir. Yazdazoosporlaraerotropikkanalcıqvasitəsiləqidalandığıbitkininsəthinəçıxır. Zoosporlarşarşəkillidir, 3 mkmdiametrliolmaqlabirqamçılıdır. Qamçınıçəkərəkzoosporörtükləbağlanırvəözmöhtəviyyatınıbirnüvəliprotoplazmatopasıformasındabitkininepidermalhüceyrəsinəaxıdır. Beləlikləbitkiəlrinyenidənyoluxmasıbaşverir. Buqeyri-cinsiçoxalmatsiklibirneçəgünçəkir. Cinsiçoxalmazamanımüxtəlifzoosporangilərdənçıxanzoosporlarcüt-cütmayalanır, ikiqamçılıziqotaəmələgətirir, istirahətdövründənsonrahəminziqotasahibbitkininhüceyrəsininsəthinəbərkiyir, örtükləbağlanırvəsistayaçevrilir. KələmvəbaşqaBrassicaceaefəsiləsibitkilərindənəlavəxiyar, yulaf, pomidor, tütünvəbaşqabitkinövləriniyoluxur.

12. XƏSTƏLİYİN • YAYILMA AREALI

15. Kələminperonosporozuvəyayalançıunluşehi –PeronosporabrassicaeGaum. Təsnifatdayeri: Chromistaaləmi, Oomycotaşöbəsi, Oomycetessinfi, Peronosporalessırası, Peronosporaceaefəsiləsi, Peronosporacinsi Biolojiqrupu: Biotrof

16. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəlikbitkilərininkişafınınbütündövrlərindəmeydanaçıxır, lakinxüsusiləşitillərvətoxumluqlardahagüclüyoluxurlar. Ləpələrdəvəşitilinyarpaqlarındaboztəhərağörtükzühuredir. Buörtükyarpağınalttərəfindəayrı-ayrıvəyabirləşənləkələrdənibarətolmaqlakonidispormərhələsindənibarətdir. Yarpaqlarınüstsəthindəsolğun-sarısəpələnmişləkələrmüşahidəedilir. Xəstəyarpaqlarsaralırvəgüclüyoluxmazamanıölüşgəyir. Toxumluqsahələrdəbitkininyarpaq, gövdə, çiçəkayaqcığıvəpaxlalarısirayətlənir, onlarınsəthindəağunluörtükəmələgəlir, örtükaltındaolantoxumabasılırvətündləşir. Yoluxmuşpaxlalardatoxumlarcılızdır, yüngülçəkilidir. Bitkinintoxumasınınhüceyrəaralarındayerləşəngöbələkkonidispormərhələsiəmələgətirirvəonlarsəthəağızcıqlaçıxırlar. Konididaşıyanlar 1-2-dir, ölçüləri 250-450 x 6-9 mkmolmaqladixotamikbudaqlanandır. Konidilərbirhüceyrəli, elliptik, 12-18 x11-23 mkmölçülü, nazik, rəngsizörtüklüdür. Çoxzamanbitkinintoxumalarında 25-30 mkmdiametrlişarabənzəroosporlarəmələgəlir.

22. Kələminfomozuvəyaquruçürüməsi – Phoma lingam (Tode) Desm. Təsnifatdayeri: FungivəyaMycotaaləmi, Anamorficfungişöbəsi, Coelomycetessinfi, Sphaeropsidalessırası, Dematiaceaefəsiləsi, Phomacinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

23. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Fomozşitilləri, yaşlıbitkilərivəkələmintoxumluqlarınıyoluxur. Şitillərinləpələrində (filqəyarpaqlar) solğun, göbələyinqarapiknidlərindənibarətdağınıqləkələrmeydanaçıxır. Gövdəninaşağıhissəsininqabığışəffaflaşır, bozrəngalır. Qurumuşboztoxumadazamankeçdikcəxəstəlik törədicininpiknidləriyaxşıgörünənqaranöqtəşəklindəəmələgəlir. Gövdəquruyur, çürüyürvəbitkiməhvolur. Xəstəşitilitarlayaköçürdükdəxəstəliyininkişafıdavamedir. Beləbitkilərböyümədənqalır, görkəminəgörəonlarxlorotikdirlər, aşağıyarpaqlarqırmızı-bənövşəyivəyagöytəhərrəngalır. Yaşlıbitkilərinyoluxmasızamanıxəstəlikgövdəninkökboğazıhissəsindəmeydanaçıxır, əsasvəyanköklərdəboztəhər, yüngülcəbasıqləkələrmövcuddur. Müəyyənzamankəsiyindələkələrtündləşir, onlarınsəthindəçoxsaylıkiçikqara, qabarıqgöbələkpiknidlərizühuredir. Gövdəninvəköklərinsirayətlənmiştoxumalarıtədricəndağılır, nəticədəçürüməəmələgəlir.

26. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

28. Kələminkilası –PlasmodiophorabrassicaeWoronin Təsnifatdayeri: Protozoa aləmi, Plasmodiophoramycotaşöbəsi, Plasmodiophoramycetessinfi, Plasmodiophoralessırası, Plasmodiophoraceaefəsiləsi, Plasmodiophoracinsi Biolojiqrupu: Biotrof

29. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəlikköklərdəmilşə-killi, şarşəkillivəyadüzgünolmayanşişlərvəyahallarəmələgətirməkləxarakterizəolunur. Kələmşitillərininköklərikilailəyoluxanzamanbitkininxaricigörkəmiadətəndəyişmir. Yalnızçoxerkənvəgüclüyoluxmadayarpaqlarınsaralmasıvəböyüməninləngiməsimüşahidəedilir. Yaşlıbitkilərinkökləriyoluxanzamangüclüsıxıntıqeydəalınır: yarpaqlardüşür, (xüsusiləgündüzçoxistivəquruhavada), başhissəpisinkişafedirvəyatamamiləəmələgəlmir. Kələmşitillərininsistemyoluxmasıdatəsviredilmişdir. Buhaldabitkixlorotikləşir, böyümədənqalır, yarpaqqoltuğundakıyatmıştumurcuqlardahipertrafiyaqeydolunur, təpəmeristemləriproliferasiyauğrayır, yarpaqvəgövdələrdəhallarəmələgəlir. Beləbitkilərinköklərindəhallarhərzamanbaşvermir, həminyaşlısistemyoluxmayanlaranisbətənonlarəhəmiyyətlidərəcədəkiçikdirlər. Bitkilərinvegetasiyanınsonunayaxın, habeləyazdatorpaqmikroorqanizmlərinintəsirialtındaşişlər, fırlardağılırvətorpağaçoxlumiqdardaistirahətsporları (sista) kütləsitökülür.

33. XƏSTƏLİYİN YAYILMA AREALI

35. Kələminfizariozuvəyasarılığı – Fusariumoxysporium • Schl. f. congintinansBilai Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetessinfi, Hyphomycetalessırası, Tuberculariacaefəsiləsi, Fusariumcinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

36. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəlikənçoxuağbaşkələmi, azhallardayarpaq, gül, brüssel, kolrabikələmlərini, habeləturp, turpçanıyoluxur. Şitilvəyaşlıbitkilərsirayətlənirlər. Ləpələrvəşitilinyarpaqlarısaralır, bitkilərölüşgəyirlər. Saplaqlarıneninəkəsiyindəşəffaf-qəhvəyidamarhəlqələrigörünür. Damarlarınkəsiyinimikroskoplaşdıranzamannazikçoxhüceyrəlimitselqeydəalınır. Birçoxhallardacücərtilərinkökləridəyoluxur, nəticədəfilqəyarpaqlaraçılanaqədərbitkilərölür. Dahayaşlıbitkilərdəxəstəlikturqorunitməsinəsəbəbolur, yarpaqlarsaralır, onlartökülür, inkişafdanqalırvəkələmbaşlarıəyilirlər. Yarpaqlarınsaplaqlarınıvəgövdədənkəsiketdikdəqonurhəlqədamarlargörünür, azsonraonlartündləşir, lakindamarlıbakteriozdaolduğukimiqaralabilmirlər. Xəstəliyintörədicisihavamitselindəmakrovəmikrokonidilərəmələgətirir. Mikrokonidilərsilindrik, miləoxşar-oraqşəkilli, üstvəalthüceyrələritədricənvəbərabərqaydadadaralır. Onlarçoxvaxtüç, bəzihallardabeşarakəsməlidir, ölçüləri 28-34 x 32-37 mkm-dir.

41. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Xəstəliyinzərərişitillərinməhvolması, yaşlıbitkilərininkişafdanqalmasıiləxarakterizəolunur. Eynizamandasaxlanmazamanıkələmbaşlarınınçürüməsigüclənir. Ayrı-ayrıtəsərrüfatlardaxəstəliyintəsirindənməhsulitkisi 40-50%-əçatır. Mübarizətədbirləri. Növbəliəkinəəməledilməli, özəkvədigərbitkiqalıqlarısahədənçıxarılmaqlaməhvedilməli, toxumlarsəpinqabağıdərmanlanmalı, dərinşumaparılmalıdır.

42. Kələminalternariozuvəyaqaraləkəliyi – • AlternariabrassicaeSacc. Təsnifatdayeri: Fungi vəyaMycotaaləmi, Anamorfic fungi şöbəsi, Hyphomycetessinfi, Hyphomycetalessırası, Dematiaceaefəsiləsi, Alternariacinsi Biolojiqrupu: Hemibiotrof

43. Patogeninmorfologiyavəbiologiyası. Xəstəlikləbitkinincavanvəyaşlıları, xüsusilətoxumluqlar, yetişməvəməhsultopla-nışıdövrləriyoluxurlar. Cücərtilərinləpələrindəvəgövdələrindəqaranekrotikzolaqlarvələkələrmeydanaçıxır. Ağbaşkələmindahayaşlıbitkilərindəbaşıntəpəyarpaqlarında 1 sm-əqədərdiametrlitündzonalləkələrformalaşır. Buradaseyrək, oturaqörtükinkişafedir. Toxumluqlardaxüsusilə, gövdəvəqınlaryoluxurlar. Qınlardasüdvəsüd-mumyetişməfazasındadənlərdəqaraparıltılıləkələrəmələgəlir. Onlarrütubətlihavadatündməxməriörtükləörtülür. Xəstəliktörədicininçoxhüceyrəlimitselibitkitoxumalarındahüceyrəaralarındayerləşir. Yoluxmuştoxumalarınsəthindətündörtükəmələgəlir. Həminörtükgöbələyinqısaqonurkonididaşı-yanlarındanvəuzunsovəkssancaqşəkilli, zeytuniqonurkonidilə-rindənibarətdir. Konidiləreninəvəuzununaarakəsməlidir, onlarınölçüləri 60-140 x 14-18 mkm-dir. Kələminyoluxmuşqışlayanözəyindəgöbələkkisəmərhələsiəmələgətirəbilir.

48. Yayılması. Xəstəlikkələmbecərilənölkələrinəksəriyyətindəgenişyayılmışdır, xüsusilərütubətiçoxolanrayonlardahəmbirinciil, həmdəikinciilbitkilərinəzərərvurur. Ekologiyası. Xəstəliktörədicisahibbitkininvegetasiyasıdövrükonidilərləyayılır. 250Ctemperaturdaxəstəliyininkubasiyamüddəti 1-2 günəbərabərdir. Sıxtoxumluqəkinlərdəxəstəliyininkişafınaşiddətliyağanyağışlarstimuləedicitəsirgöstərir. Xəstəliyininfeksiyamənbəyiyoluxmuştoxumlarvəməhsultoplanışındansonraqalanbitkiqalıqlarıdır. Təsərrüfatəhəmiyyəti. Ədəbiyyatməlumatlarınagörədünyanınəksərölkələrindəbecəriləntoxumluqlarüçünmüyyənproblemləryaradır. Məhsuldarlıqkəskinaşağıdüşür, toxumuncücərməqabiliyyətiazalır. Xəstəliyəqarşıdavamlısortlaryoxdərəcəsindədir, lakinağbaşkələminerkənsortlarıazyoluxur, çünkionlarşiddətliyağışlarbaşlayanaqədəryetişirlər. Mübarizətədbirləri. Xəstəliyəqarşıyüksəkaqrofonyaradılma-lıdır, daimtoxumluqsahələrdəxəstəyarpaqlardərilməlivəsahədənkənarlaşdırılmalıdır.