TÜRKİYE ÖRNEĞİ: Yapı Sektörü Profili ve Platforma Yönelik Fikirler

1. ENABLE Avrupa’da Sürdürülebilir Çevre Bilincinin Artırılması ANKARA TOPLANTISI, 13 Ekim 2006 TÜRKİYE ÖRNEĞİ:Yapı Sektörü Profili ve Platforma Yönelik Fikirler Tuğçe Selin TağmatTMMOB Mimarlar OdasıGenel Sekreter Yardımcısı

2. SUNUŞ • Yapı Sektörü Profili Genel Ülke Ekonomisi Yapı Çeşitleri (Konut, Konut Dışı Bina, Altyapı)Kentler Yurtdışı Hizmetler Yapı Elde Etme Biçimleri Yapı Üretim Süreci Aktörler Hukuksal yapı İdari örgütlenme Mesleki örgütlenme AR-GE • Platforma Yönelik FikirlerAraştırma konuları Anket çalışması değerlendirmesi

3. Yapı Sektörü Profili – Ülke Ekonomisi Yapı sektörü, devlet politikasında bilinçli bir tercih olarak LOKOMOTİF SEKTÖR haline gelmiştir. 200’den fazla alt sektör GSMH içindeki doğrudan payı ortalama % 4 – 7 (dolaylı etkilediği sektörlerle beraber yaklaşık % 30) 2005 yılı cari fiyatlarla 486.4 milyar YTL (360.9 milyar dolar) olarak gerçekleşen GSMH içinde payı % 4,2 1995-2004 arası yaklaşık % 15 küçülme 2005 yılında % 21 büyüme Toplam istihdam içindeki payı 2005 yılında % 5,3 22,046 milyon istihdamın 1,171 milyonu (Türkiye İstatistik Kurumu-TÜİK)

4. Yapı Sektörü Profili – Ülke Ekonomisi Hızlı nüfus artış oranı ve kentleşmeyle beraber yapılaşma ihtiyacı artmaktadır. • 2000 yılı nüfus sayımına göre Yıllık nüfus artış oranı: ‰ 18 Şehir: ‰ 26 Köy: ‰ 4 • Toplam nüfus: 67,8 milyon Şehir nüfusu: 44,1 milyon Köy nüfusu: 23,7 milyon Toplam nüfusun % 65’i kentlerde yaşıyor. (Türkiye İstatistik Kurumu-TÜİK)

5. Yapı Sektörü Profili – Yapı Çeşitleri Yapı sektörü etkinliği, ağırlıklı olarak konut yapıları olmak üzere, konut dışı yapılar ve altyapı projelerinden oluşmaktadır... • Konut % 60;Konut dışı yapı % 20;Altyapı % 20 • 2005 yılında tamamen veya kısmen biten yeni ve ilave yapılar: Kamu yatırımları % 5 (konutlarda % 20) Özel sektör yatırımları % 75 Yapı kooperatifleri % 20 (konutlarda % 5) (Türkiye İstatistik Kurumu-TÜİK)

6. Yapı Sektörü Profili - Konut Nüfus artışı ve kentleşme nedeniyle konut ihtiyacı ciddi bir artış gösteriyor. Yeni yapılacak konutlardan önce, mevcut konutların profilinin çıkartılması ve ihtiyaçların net bir şekilde belirlenmesi ise güç: mevcut konut stokunun % 60’ı ruhsatsız… TÜİK verilerine göre 2000 yılında Türkiye’nin 7 ilinde toplam 36.831 konut açığı var (ruhsatlı/ruhsatsız ve nitelikli/niteliksiz konutlar dahil). Konut Müsteşarlığı raporuna göre ruhsatsız konutlar dikkate alınmadığında konut açığı 3 milyona ulaşıyor??? Yeni konutlarla ilgili araştırmanın yanısıra, mevcut stokun durumu ve nasıl değerlendirilebileceğine ilişkin daha sağlıklı bir araştırma yapılması gerekiyor. (TÜİK, Konut Müsteşarlığı)

7. Yapı Sektörü Profili - Konut Konut ihtiyacını karşılamak üzere farklı dönemlerde farklı modeller benimsenmiştir. • Konut kooperatifleri modeli (bankalar, sosyal kuruluşlar…) • Toplu konutlar • 80’li yıllardan itibaren Toplu Konut ve Kamu Ortaklığı İdaresi (TOKİ) • 20 yılda 950 bin konuta kredi finansmanı, 43.145 konutun kendi arsası üzerinde inşaatı • TOKİ’nin konut üretimi, devlet eliyle gecekondu bölgelerinin temizlenmesi, kentsel dönüşüm projelerinin gerçekleştirilmesi ve farklı gelir gruplarına konut sunulma hedefi açısından önem kazanmaktadır. • Son düzenlemelerle, Hazine arazilerini devralma yetkisi (TÜİK, Konut Müsteşarlığı)

8. Yapı Sektörü Profili - Konut TOKİ üç farklı biçimde proje üretmektedir… Alt ve Orta Gelir Gruplarına TOKİ Arsaları Üzerinde Konut Üretimi TOKİ → Arsa Temini → Proje üretimi → İhale süreci → Müteahhitle sözleşme → İnşaat → Konut satışı → Aracı banka → Konut alıcıları Kentsel Dönüşüm ve Gecekondu Dönüşüm Projeleri TOKİ ve Belediye Arsa 1→ gecekonduların yıkımı → alternatif proje → müteahhit uygulaması → halka satış Arsa 2→ alternatif boş alan → gecekondu sahiplerine altyapılı konut inşası → müteahhit uygulaması → hak sahiplerine maliyetine satış Sosyal Konut Projelerine Kaynak Yaratma Amaçlı Projeler TOKİ→ Arsa temini → İhale Süreci → Müteahhit teklifleri → İhalenin sonuçlanması → Proje uygulaması (üst düzey gelir grupları için) → konut alıcıları (YEM-TOKİ)

9. Yapı Sektörü Profili - Konut Sonuç olarak, mevcut konut stokunun dönüştürülmesi, konut üretimi ve kentsel ölçekteki toplu konut projelerinin planlanması öncelikli araştırma konularından biridir. Mevcut konut stokunun niteliğiyle ilgili araştırma yapılması; dönüşümle ilgili fikirler oluşturulması Özellikle alt gelir grupları gibi konut ihtiyacı olanlar için konut üretimi ve planlanması Depreme ve diğer afetlere yönelik konut ve yapı sektörü politikalarının oluşturulması; konutlarda kullanılabilecek yeni teknolojiler Büyük ölçekli toplu konut projelerinin kent ve bölge planları içine yerleşimi İpoteğe dayalı konut finansman sistemi (mortgage) gibi yeni konut kredilendirme sistemlerinin ülkemiz özelinde değerlendirilmesi

10. Yapı Sektörü Profili – Konut dışı bina Otel, ofis, ticaret, iletişim, sanayi, eğitim, sağlık, eğlence... binaları % 80-90 özel sektör; en çok ticari ve sanayi yapılar Son dönemde gündemde birçok büyük ölçekli kentsel dönüşüm projesi bulunmakta; konut dışı bina üretimine bu projelerin damga vurması beklenmektedir. Konut dışı bina projeleri, yapı teknolojilerinin en çeşitlilikle kullanılabildiği alanlardan biridir; ülkemizde güncel uygulama alanı geniştir. (TÜİK; YEM)

11. Yapı Sektörü Profili - Altyapı Demiryolları, karayolları, köprüler, alt geçit ve tüneller, limanlar, havaalanları, boru hatları, kanal ve su yolları, barajlar, enerji nakil hatları... Gündemdeki önemli ve büyük ölçekli altyapı projeleri, İstanbul Boğazı Tüp Geçidi, Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı, Ankara-Bursa ve Kayseri kentlerindeki raylı sistem inşaatlarının yanısıra, tartışmaları sürmekte olan İstanbul’a üçüncü köprü ve üçüncü havaalanı projeleridir. Hükümet politikalarında önemli yer tutan bu projelerin önümüzdeki 10 yıllık yapı sektörü gündeminde artarak yer alması beklenmektedir. Altyapı sistemleri ve kentsel etkileri önemli bir araştırma alanı olabilir.

12. Yapı Sektörü Profili – Kentler Kentlerimiz büyük bir değişim ve dönüşüm içindedir. Yapılaşma etkinliği planlamanın önünde gitmektedir… • DPT tarafından yapılan 5 yıllık kalkınma planlarında ülke genelinin ve dolayısıyla kentlerin gelişimiyle ilgili ekonomik ve sayısal veriler öngörülmekte, kentlerin fiziksel gelişimiyle ilgili ise ayrı ayrı kent planları yapılmaktadır. Fakat uygulamada kentlerin gelişimi bu öngörülerin çoğunlukla dışında gerçekleşmektedir. • Kentlere ilişkin sağlıklı veriler elde edilmeli • Kentlerin kültürel kimliği • Kentlerin hem ekonomik/sayısal planlaması, hem de fiziksel planlamasının uygulamaya yansıtılabilmesi için ne gibi araçlar bulunabilir? Kentler ne kadar planlanabilir? Kentlerdeki kültürel miras ve kent kimliği bütüncül olarak nasıl korunabilir?

13. Yapı Sektörü Profili – Yurtdışı Hizmetler Türkiye yapı sektörü, mesleki hizmetler açısından hem yurtiçinde hem yurtdışındaki uygulamalarda nitelikli bir düzeye sahiptir. Yüksek teknoloji gerektiren projeler üstlenilebilmektedir. 70-80’li yıllarda ilk sırada konut inşaatları gelirken (% 30), 2000 sonrası endüstriyel yapılar ve teknoloji ağırlıklı işler yoğunluk ve çeşitlilik kazanmıştır. (% 60) Hizmet kalitesi, uygun fiyat, teknolojik üstünlük, proje yönetimi becerisi ve müşteri memnuniyeti nedenleriyle Türk inşaat firmaları yurtdışında tercih edilmektedir. 2005 yılı sonunda toplam 63 ülkeye, 3300’ü aşkın proje Yurtdışında alınan iş tutarı 2005 yılında 9,3 milyar dolar 2005 yılında dünyanın en büyük 225 müteahhitlik firması arasında 14 Türk firması(Engineering News Record) (Türkiye Müteahhitler Birliği-TMB)

14. Yapı Sektörü Profili – Yapı Elde Etme Biçimleri Yapı üretiminin büyük bir kısmı geleneksel olarak işveren ve mesleki hizmet verenlerin / inşaat şirketlerinin / müteahhitlerin doğrudan ilişkisiyle gerçekleştirilmektedir. Kamu ihaleleri ve kamu-özel ortaklıkları (Kamu İhale Kanunu kapsamında) Özel sektör ihale sistemleri (kendi özel şartnameleri dahilinde) Yap-sat ve kat karşılığı inşaatlar

15. Yapı Sektörü Profili – Yapı Üretim Süreci Planlama + Projelendirme + Yapı Üretimi + Yapı Denetimi + Yapı Kullanımı Mimari projenin hazırlanması İnşaat, elektrik, makine tesisat ve gerekli diğer projelerin hazırlanması Tüm projelerin ilgili meslek odaları tarafından mesleki denetimlerinin yapılması İlgili idareden (belediye veya valilik) yapı ruhsatı alınması İnşaat sürecine başlanması Yapı denetimi / fenni mesuliyet Yapı kullanma izin belgesi alınması Yapının kullanıma açılması

16. Yapı Sektörü Profili – Aktörler Tüm bu proje üretimi süreci içinde yer alan aktörler, kendi meslek alanları için organize olmuş şekilde çalışmalarını sürdürmektedir; bilgi ve deneyim paylaşımı sağlayacak, karşılıklı görüş alışverişi yapacak ortak bir platform bulunmamaktadır. Tasarım meslekleri ve disiplinleri arasında yetki ve sorumluluk tanımlarında ciddi tartışmalar yaşanabilmektedir. Ortak bir platformda bunların tartışılması önemlidir. Tüketici (işveren / kullanıcı) tamamen yapı üretim sürecinden kopmuş durumda; bu nedenle son kullanıcının istek ve ihtiyaçları ne projeye ne de uygulamaya çoğunlukla yansımıyor. Yapı sektörünün aktörleri, farklı ilgiler ve bakış açılarıyla, bölünmüş bir çalışma düzeni içindeler. Sektörün gelişimi ve araştırma olanakları yaratılması içinse, henüz eyleme geçilmemiş olsa bile ortak bir ilgi mevcut.

17. Yapı Sektörü Profili – Hukuksal Yapı Yapı üretim süreci doğrudan ve dolaylı ilgili meslek, çevre, turizm, kültür mirası ve imar mevzuatı çerçevesinde yürümektedir. TMMOB ve Odalar Mevzuatı (meslek alanları) Toplu Konut Kanunu ile ilgili Mevzuat Çevre Kanunu ile ilgili Mevzuat (çevre etki değerlendirmesi) Turizm Mevzuatı (turizm yapıları ve gelişimi) Yapı Denetimi Mevzuatı Kamu İhale Mevzuatı (her tür mal ve hizmet alımı) Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Mevzuatı (kıyılar, sit alanları) İmar Mevzuatı (afet bölgeleri, ısı yalıtımı, yangın, yapı malzemeleri, imar planları)

18. Yapı Sektörü Profili – Hukuksal Yapı Mevcut mevzuat üzerinde özellikle kentleşme ve AB uyum sürecinin getirdiği yoğun bir değişim baskısı bulunuyor. Kentleşme ve kentsel dönüşüm • Kentsel alanlar, kıyılar, arazi niteliğinde olabilecek diğer alanların kullanımı ve kamulaştırmasıyla ilgili düzenlemeler sık sık değişiyor. AB uyum süreci • Teknik açıdan birtakım üst düzey çalışmalar yapılmakta (yapı malzemeleri, inşaatta sağlık ve güvenlik, binalarda enerji verimliliği…) • Bazı uyumlar ise yasalara doğrudan geçmekle beraber uygulama için gerekli altyapı bulunmuyor. (örneğin mesleki sorumluluk sigortası) Sonuçta, mevzuata yansıyan teknik konularla ilgili ülkemiz özelinde araştırmalar yapılması ve uygulama yönünün değerlendirilmesi gerekmekte.

19. Yapı Sektörü Profili – İdari Örgütlenme • Merkezi yapılanmada yapı sektörüyle doğrudan/dolaylı ilgili bakanlıklar: Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı Çevre ve Orman Bakanlığı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Ayrıca 30’a yakın kamu kurum ve kuruluşunun kentlerde planlama yapma yetkisi bulunuyor. Yerel yönetimler

20. Yapı Sektörü Profili – Mesleki Örgütlenme Mimarlık ve mühendislik mesleki hizmetleri yasalarla tanımlanmış ve düzenlenmiş, ilgili örgütleri ise kamu kurumu niteliğinde kuruluş olarak ifade edilmiştir. Yapı sektörünün birçok farklı alanında hizmet veren meslek dallarının birlik benzeri örgütlenmeleri bulunmakta; fakat tüm aktörleri biraraya getiren herhangi bir yapı bulunmamaktadır. Mimarlık ve mühendislik hizmetleri Müteahhitlik hizmetleri Müşavirlik hizmetleri İnşaat sanayisi işverenleri Üretici birlikleri Üniversiteler (yapı araştırma enstitüleri/merkezleri) Özel yapı araştırma merkezleri

21. Yapı Sektörü Profili – AR-GE Kamu sektöründe şu anda yapı sektörüyle ilgili AR-GE çalışması yapmakla sorumlu bir kurum veya kuruluş bulunmamaktadır. 80’li yıllarda, gerek Bayındırlık ve İskan Bakanlığı içindeki gerekse Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) bünyesindeki yapı sektörüne ilişkin araştırma merkezleri 80’li yıllardan itibaren kapatılmıştır. Sektörün farklı mesleki ve ticari aktörleri kendi örgütlenmeleri içinde, kendi alanlarıyla sınırlı küçük çaplı mesleki ve ticari araştırmalar gerçekleştirseler bile, sektörün araştırma öncelikleri doğrultusunda hareket etmeyi amaçlayan bütüncül bir yaklaşım ve koordinasyon bulunmamaktadır. Ortak bir platform kurulması

22. Yapı Sektörü Profili – AR-GE Özel sektörde de yapı sektörüne ilişkin kapsamlı bir araştırma geliştirme çalışması olduğunu söylemek güçtür... Yapı malzemeleri konusunda yapılan birtakım AR-GE çalışmaları olduğunu biliyoruz. • Ekonomik Faaliyete Göre Ticari AR-GE Harcamaları 2002 yılı ticari AR-GE harcamaları: 500 milyon YTL İmalat sanayi: % 86 Hizmet sektörü: % 11 İnşaat sektörü: % 0,01 • Ekonomik Faaliyete Göre Ticari AR-GE Gücü 2002 yılı ticari AR-GE insan gücü: 9107 (5918 tam zamanlı) İmalat sanayi: 6846 (4588 tam zamanlı) Hizmet sektörü: 1830 (1123 tam zamanlı) İnşaat sektörü: 15 (7 tam zamanlı) (Türkiye İstatistik Kurumu-TÜİK)

23. Yapı Sektörü Profili – Araştırma Konuları Yapı sektöründeki genel sorun mevcut yapı stokunun yenilenmesi veya dönüştürülmesi; yeni yapılacak yapıların kent alanlarında nasıl yer bulacağıdır. Bu dönüşüm ve yapılaşma hareketi dahilinde, kentsel çevreye olumlu etkiye sahip projelerin yapılabilmesine yönelik her tür yapı teknolojisi ve malzemesine ilişkin araştırmaya ihtiyaç vardır. Mevcut yapı stoku ve yeni yapılar (özellikle konutlar); yapı üretimi ve denetimi Özellikle alt gelir grupları gibi konut ihtiyacı olanlar için konut üretimi ve planlanması Depreme ve diğer afetlere yönelik konut ve yapı sektörü politikalarının oluşturulması; kullanılabilecek yeni teknolojiler Büyük ölçekli projelerin kent ve bölge planları içine yerleşimi

24. Yapı Sektörü Profili – Araştırma Konuları Altyapı sistemleri ve kentsel etkileri Kentlerin hem ekonomik/sayısal planlaması, hem de fiziksel planlamasının uygulamaya yansıtılabilmesi Kentlerdeki kültürel miras ve kent kimliği Yurtdışı deneyimimiz (mesleki hizmetlerde üstün nitelik) Müteahhitlerde sertifikasyon, ara elemanlarda mesleki eğitim AB uyum sürecinde mevzuata yansıyan teknik konularla ilgili ülkemiz özelinde araştırmalar yapılması ve uygulama olanaklarının değerlendirilmesi Yapı standartları

25. Araştırma Öncelikleri – Anket Çalışması Stratejik Araştırma Gündemi Tematik Alanlarının Türkiye Özelinde Değerlendirilmesi: ENABLE projesi anketinden notlar... 1-5 arası değerlendirme ↑↑↑↑↑ 5 - en yüksek öncelik ↑ 1 - en düşük öncelik Vizyon 2030 kapsamında Stratejik Araştırma Gündemi ana başlıkları: • İşveren / Kullanıcı İhtiyaçlarının Karşılanması ↑↑↑ • Sürdürülebilirlik ↑↑↑↑↑ • Yapı Sektörünün Dönüşümü ↑↑↑↑

26. Araştırma Öncelikleri – Anket Çalışması Sürdürülebilirlik ↑↑↑↑↑ - Güvenliğin Geliştirilmesi deprem… ↑↑↑↑ - Kaynakların verimli kullanımı (enerji/su/malzemeler) enerji verimliliği ve malzemeler… ↑↑↑↑ - Çevresel ve insan kaynaklı etkilerin azaltılması altyapının çevre üzerinde etkisi… ↑↑↑ - Ulaşım ve hizmet ağlarının sürdürülebilir yönetimi altyapı performansı… ↑↑↑ - Çekici bir Avrupa için yaşayan kültürel miras malzeme ve müdahale teknikleri…

27. Araştırma Öncelikleri – Anket Çalışması Yapı Sektörünün Dönüşümü ↑↑↑↑ - Yapı malzemelerinin geliştirilmesi yeni işlevler, yeni özellikler… ↑↑↑↑ - Çalışma alanlarının iyileştirilmesi (health-safety) iş kazalarının önlenmesi… ↑↑↑ - Yeni bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı ve otomasyon sistemleri inşaatta bilgi paylaşımı ve mekanizasyon… ↓ - İşveren/kullanıcı odaklı, bilgiye dayalı bir yapı süreci

28. Araştırma Öncelikleri – Anket Çalışması İşveren / Kullanıcı İhtiyaçlarının Karşılanması ↑↑↑- Şehirler için yeni bir imaj herkes için kullanılabilir kentler ↑↑↑- Hareket ve Ulaşım Ağları trafikte otomasyon ve taşıma… ↓ - Sağlıklı, Güvenli ve Ulaşılabilir İç Mekanlar ↓ - Yeraltı İmkanlarının Verimli Kullanımı

29. Araştırma Öncelikleri – Anket Çalışması Avrupa Yapı Teknolojisi Platformu tematik alanlarına bakış… Yeraltı Yapıları (akıcılığın artırılması, kazaların önlenmesi…) Kentler ve Yapılar(kentsel konular, yapılar, malzeme & ekipman, enerji, planlama, yönetişim, bölgesel planlama…) Yaşam Kalitesi (çevresel etkinin en aza indirilmesi, doğal afetlerin etkilerinin azaltılması, yaşam çevrelerinin iyileştirilmesi, çalışanlar/işçiler için sağlık ve güvenliğin sağlanması…) Malzemeler (nanoteknolojiler, bioteknolojiler, alternatif malzeme üretim teknolojileri, inşaat sürecinde kolay uygulanan malzemeler, üretim ve kullanımda enerji etkinlik, dayanıklılığın artırılması, yeni malzeme özellikleri…) Ağlar (hizmet ve ulaşım ağlarının geliştirilmesi…) Kültürel Miras Bilgi ve iletişim teknolojileri

30. teşekkürler…