Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu szkolnictwo.pl

1. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

2. EUROPA – zagadnienia przyrodnicze Justyna Drop

3. Europa – położenie geograficzne • Europa leży leżąca na półkuli północnej, na pograniczu półkuli wschodniej i zachodniej. • Europa określana jest zwykle mianem kontynentu, co podkreśla jej odrębny od Azji charakter kulturowo-polityczny, jednak z geograficznego punktu widzenia określenie to jest nieścisłe. Niekiedy, także dla odróżnienia od Azji i przy zachowaniu tradycyjnej nazwy kontynent Europę nazywa się mianem subkontynentu. • Europa od wschodu połączona jest z Azją tworząc Eurazję- największy kontynent na świecie. • Od południa graniczy z Afryką. • Europę z trzech stron otaczają liczne morza wchodzące w skład Oceanu Atlantyckiego: na północy - Morze Karskie, Morze Barentsa, Morze Białe, Morze Grenlandzkie, Morze Norweskie, Morze Północne, Morze Bałtyckie, na zachodzie - Zatoka Biskajska, Morze Śródziemne (rozdzielające się na wiele mniejszych akwenów), Morze Marmara, Morze Czarne, Morze Azowskie.

4. Granica pomiędzy Europą a Azją • Przyjmowana przez Międzynarodową Unię Geograficzną granica geograficzna przebiega następująco: • od Cieśniny Kerczeńskiej na północ, wschodnim brzegiem Morza Azowskiego, do ujścia rzeki Don; dalej w górę tej rzeki do Jezior Sostyńskich i miejsca, w którym uchodzi do nich rzeką Manycz Zachodni; następnie Obniżeniem Kumsko-Manyckim do środkowego odcinka rzeki Kumy; potem dolnym jej biegiem w kierunku wschodnim aż do ujścia do Morza Kaspijskiego; dalej północno-zachodnim i północnym brzegiem tego zbiornika wodnego do (sezonowego) ujścia rzeki Emby; następnie w górę Emby w kierunku północno-wschodnim aż do jej źródeł w Mugodżarach; dalej prostopadle na północ do miejsca, w którym rzeka Ural ostro skręca ku zachodowi i górnym biegiem tej rzeki na północ aż do podnóża Uralu wreszcie wschodnim podnóżem gór w kierunku północnym aż do rzeki Bajdaraty, z której biegiem skręca na północny wschód do jej ujścia do Zatoki Bajdarackiej na Morzu Karskim (Ocean Arktyczny). zielona - Europa; żółta - Azja; A - wariant przebiegu granicy powszechnie uznawany w Polsce; B-J - inne warianty przebiegu granicy

5. Skrajne punkty Europy Przyl. Nordkyn • na północ - Przylądek Nordkyn (71°08'N) • na południe - Przylądek Marroqui (35°58'N) • na zachód - Przylądek Roca (9°27'N) • na wschodzie - ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego (68°41'N). Przyl. Roca Przyl. Marroqui Rozciągłość południkowa Europy wynosi: ok 3 800 km, Rozciągłość równoleżnikowa wynosi: ok. 5 500km (od północnego wybrzeża Półwyspu Skandynawskiego do południowego wybrzeża Półwyspu Bałkańskiego – Peloponez).

6. Ukształtowanie powierzchni Europy • Powierzchnia Europy wynosi 10,5 mln km 2, czyli jest ponad czterokrotnie mniejsza od Azji. • Cała jej powierzchnia stanowi ok. 7,5% powierzchni lądów ogółem. •  Europa jest najbardziej rozczłonkowaną częścią świata. • Około 70% powierzchni (6,9 mln km2) przypada na trzon lądowy, • Półwyspy zajmują około 23% powierzchni (2,8 mln km2). Największe półwyspy to: Półwysep Skandynawski (ok. 800 000 km²), Półwysep Iberyjski (ok.580 000 km²), Półwysep Bałkański (500 000 km²), Półwysep Apeniński (150 000 km²), Półwysep Kolski (120 000 km²). • Wyspy około 7% (0,8 mln km2). Największe wyspy to: Wielka Brytania (218 476 km²), Islandia (103 000 km²), Irlandia (84 406 km²), Wyspa Północna Nowej Ziemi (48 904 km²), Spitsbergen (37 673 km²). Płw. Skandynawski, zdjęcie satelitarne, zima 2003r. Wielka Brytania, zdjęcie satelitarne

7. Ukształtowanie pionowe Europy • Kontynent europejski ma charakter wybitnie nizinny. Tereny położone poniżej 300 m n. p.m., stanowią ponad 70% obszaru. • Najniższym punktem Europy jest depresja na Nizinie Nadkaspijskiej (28 m p.p.m.). • Blisko 1/5 obszaru ma wysokość 300-1000 m n.p.m., • Jedynie 6% obszaru kontynentu leży na wysokości wyższej niż 1000 m n.p.m. • Najwyższym szczytem Europy jest Mont Blanc w Alpach (4811 m n.p.m.). • Średnia wysokość kontynentu: jest najniższa spośród wszystkich kontynentów i wynosi 292 m n.p.m.

8. Obszary górzyste i wyżynne znajdują się na Półwyspie Skandynawskim (Góry Skandynawskie), północnej części Wielkiej Brytanii (Góry Kaledońskie), w Europie zachodniej i środkowej (m.in. Masyw Centralny, Góry Świętokrzyskie, Sudety, Ardeny, Harz i in.) a także na wschodnim skrawku kontynentu (Ural). Poza tym przez obszar Europy, na południe od pasa nizin, ciągnie się kilka młodych pasm górskich, rozdzielonych zapadliskami tektonicznymi. Należą do nich : Góry Betyckie, Pireneje, Alpy, Apeniny, Karpaty, Góry Dynarskie i Bałkan. Widok z Mont Blanc – najwyższego szczytu Europy. Niziny europejskie – ciągną się wzdłuż atlantyckiego wybrzeża Europy, od zachodniej Francji, przez Belgię, Holandię aż do Niemiec. Jest to Niż Środkowoeuropejski. W Niemczech pas ten rozszerza się znacznie i dalej na wschód obejmuje niemal całą Polskę a także niemal całą Europę Wschodnią, od północnych krańców kontynentu, po południowe (Niż Wschodnioeuropejski). Poza tym obszary nizine na kontynencie europejskim znajdują się wśród obszarów górskich (największe z nich to m.in. Nizina Wołoska, Nizina Padańska i Wielka Nizina Węgierska), a także na obszarach przybrzeżnych oraz na znacznej części Wysp Brytyjskich. Niziny europejskie, jakkolwiek posiadają wspólną cechę w postaci równinnego charakteru posiadają zróżnicowaną rzeźbę terenu. Jest ona związana ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które wielokrotnie obejmowały znaczną część kontynentu.

9. Budowa geologiczna • Budowa geologiczna Europy jest bardzo urozmaicona. • Na obszarze kontynentu wyróżnia się trzy główne jednostki geologiczne: • Platforma prekambryjska na wschodzie, zwana wschodnioeuropejską. Tworzą ją krystaliczne podłoże oraz gruba pokrywa skał osadowych, które nie uległy fałdowaniu. • Zachodnia i część północnej Europy leżą w obszarze fałdowań kaledońskich i hercyńskich. • W erze paleozoicznej zostały sfałdowane takie góry jak: Góry Skandynawskie, Góry w Szkocji, Ural, a także ciągną się od Mesety Iberyjskiej, poprzez Masyw Centralny, Góry Harz, Sudety po G. Świętokrzyskie. • Południowa Europa znajduje się w zasięgu fałdowań alpejskich. Przebiega tam granica między płytą eurazjatycką i afrykańską. Góry należące do orogenezy alpejskiej to: Pireneje, Alpy, Apeniny, Góry Dynarskie i Karpaty. • Jest to także obszar aktywny sejsmicznie. W niektórych regionach występują czynne wulkany, np. we Włoszech, zarówno w kontynentalnej części tego kraju (Wezuwiusz), jak i na należących do tego państwa wyspach – Sycylii (Etna), i na Wyspach Liparyjskich, gdzie do niedawna aktywnych było kilka tego typu obiektów (m.in. Vulcano), zaś obecnie (od początku XX wieku) czynny jest jedynie Stromboli. • Aktywnym sejsmicznie obszarem jest także Islandia, która leży na styku płyty eurazjatyckiej i północnoamerykańskiej.

10. Geologia - tektonika Obszary fałdowań prekambryjskich Pokrywy osadowe na obszarach fałdowań prekambryjskich Obszary fałdowań paleozoicznych kaledonidy hercynidy Mezozoiczne pokrywy osadowe na obszarach fałdowań paleozoicznych alpidy Trzeciorzędowe i czwartorzędowe pokrywy osadowe Rowy tektoniczne Krawędzie płyt kontynentalnych wulkany

11. Klimat Europy • Na klimat Europy wpływa wiele czynników. Do najważniejszych należą: • Położenie między Oceanem Atlantyckim a wielkim kontynentem azjatyckim, • Rzeźba terenu, równoleżnikowy układ pasm górskich • Występowanie prądów morskich, przede wszystkim ciepłego prądu Północnoatlantyckiego. • Prawie cała Europa położona jest w strefie klimatu umiarkowanego. W obrębie tej strefy klimat ten jest jednak bardzo zróżnicowany. Na zachodzie wykazuje cechy oceaniczne, a im dalej na wschód – tym więcej ma cech kontynentalnych. • Zachodnia Europa znajduje się pod wpływem wilgotnych mas powietrza, docierających znad Atlantyku. Klimat tej części Europy jest wilgotny, zimy są łagodne, a lata niezbyt ciepłe. • Większość łańcuchów górskich w Europie ma układ równoleżnikowy, co również wpływa na klimat tego kontynentu, zwłaszcza na łagodność klimatu z uwagi na to, iż wiatry zachodnie wiejące w tych szerokościach geograficznych, mogą bez przeszkód przenosić wilgotne oceaniczne powietrze aż po Ural. Powoduje to także dużą zmienność stanów pogody, szczególnie w środkowej części kontynentu.

12. Temperatury Temperatury w lipcu Temperatury w styczniu W okresie letnim największe różnice temperatur zaznaczają się pomiędzy północą a południem kontynentu. Na północy w lipcu jest to 8-10 °C (np. w norweskim Vardö średnia wieloletnia lipca to +9 °C), zaś na południu 26-28 °C (Ateny – średnia wieloletnia +28 °C). Temperatura na kontynencie europejskim w okresie zimowym spada w miarę posuwania się na wschód. Zimą najcieplejszymi obszarami są krańce południowe i południowo-zachodnie kontynentu. W styczniu średnia temperatura na tych terenach to ok. +10 °C – +12 °C, np. w Lizbonie średnia wieloletnia to +11 °C, a w Gibraltarze – +13 °C. Najchłodniejszymi terenami są obszary na północnym wschodzie, gdzie średnia temperatura to poniżej –15 °C, zaś na samym skraju kontynentu, na Nowej Ziemi, spada poniżej –20 °C. + 5 +10 +15 +20 +25 +30 +35OC - 25 -20 – 15 -10 – 5 0 + 5 +10 oC

13. Strefy klimatyczne i roślinne Europy • Niemal cała Europa znajduje się w strefie klimatów umiarkowanych. • W północno-wschodniej części kontynentu ma on charakter chłodny, zaś w pozostałej – ciepły (morski, kontynentalny i przejściowy). • Południowe skrawki Europy (półwyspy: Iberyjski, Apeniński i Bałkański oraz wyspy Morza Śródziemnego) znajdują się w strefie klimatów podzwrotnikowych (morskich, a w Bułgarii i środkowej Hiszpanii – kontynentalnych). Od klimatów umiarkowanych oddzielają je pasma górskie: Pireneje, Alpy i Bałkan. • W północnych krańcach Europy (północna Islandia, Svalbard i północno-zachodnia Rosja) panuje klimat okołobiegunowy (subpolarny). • Niezależnie od położenia wysokie oraz średnie góry posiadają własne, odmienne od nizinnych typy klimatyczne, zaliczane do klimatów górskich. • Klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski: Pierwotną roślinnością tej strefy były lasy podzwrotnikowe. W wyniku działalności człowieka ich miejsce zajęły pola uprawne. Na mniej żyznych glebach występuje makia: wiecznie zielone twardolistne zarośla i drzewa. Występuje na Płw. Iberyjskim, Południowej Francji, Płw. Apeniński wraz z Sycylią, wybrzeża M. Adriatyckiego, na Płw. Bałkańskim i Peloponez.

14. Klimat umiarkowany ciepły morski: Charakterystyczna formacja roślinna to lasy liściaste, zrzucające liście na zimę. Są to np. buki, dęby, klony, jesiony, graby i lipy. Zostały one jednak w znacznym stopniu przetrzebione przez człowieka. Obejmuje m.in. Wielką Brytanię, Irlandię, Nizinę Francuską, Niż. Niemiecką, • Klimat umiarkowany ciepły przejściowy: Występuje tu las mieszany. Rosną w nim zarówno drzewa liściaste i mieszane. Występuje głównie w Europie Środkowej, szczególnie w krajach nadbałtyckich. • Klimat umiarkowany ciepły kontynentalny: Naturalną formacją roślinną tej strefy jest step. Na stepie ze względu na niedostatek wody, rosną głównie trawy oraz rośliny cebulowe. Większość stepów została przekształcona przez człowieka w pola uprawne.

15. Klimat umiarkowany chłodny: W klimacie tym występują lasy iglaste, które tworzą tajgę. Rosną tu m.in. Sosny, świerki, jodły oraz modrzewie. Często występują też torfowiska. • Klimat okołobiegunowy subpolarny: W klimacie tym występuje tundra. Jej roślinność to mchy, porosty oraz krzewinki. W tundrze występują także karłowate brzozy i wierzby. Klimat subpolarny obejmuje północne krańce Europy (północna Islandia, Svalbard i północno-zachodnia Rosja).

16. Rzeki Europy • Sieć rzeczna w Europie jest gęsta i dość równomierna. Większość kontynentu leży w zlewisku Oceanu Atlantyckiego. Jednak największa europejska rzeka – Wołga – płynie na obszarze bezodpływowym. Uchodzi ona do Morza Kaspijskiego, które nie ma połączenia z wszechoceanem. • W Europie istnieje kilka typów rzek: • Typ wschodnioeuropejski – rzeki na terenach nizinnych, zasilane głównie przez roztopy i wiosenne opady, stąd najwyższe stany wód przypadają na wiosnę, a najniższe – latem i zimą, zlodowacone przez kilka miesięcy w roku. Należą tu m.in. Wisła, Wołga, Dniepr, Don i Dwina. • Typ północnoeuropejski – rzeki o niewielkich rocznych wahaniach wodostanu, który jest wyrównywany przez jeziora, przez jakie przepływają te cieki wodne. Zimą dość długo zlodowacone. Często wykorzystywane w hydroenergetyce. Należą tu m.in. Glomma i Torne. • Typ atlantycki – rzeki o zasilaniu opadowym, wysokim i wyrównanym wodostanie, nie zamarzające zimą (np. Sekwana i Tamiza). • Typ alpejski – rzeki tego typu w swym górnym biegu zasilane są wodą z topniejących lodowców i śniegów (stąd na tych odcinkach wysokie stany wód występują późną wiosną i latem), zaś w dolnym odcinku zasilane głównie dopływami; poziom wody w tej części rzeki zależy od ilości opadów i wysokości temperatur (parowanie). Rzekami tego typu są m.in. Ren, Rodan i Pad. • Typ śródziemnomorski – rzeki o zasilaniu głównie opadowym, cechują się bardzo wyraźnymi różnicami w poziomie wody w okresie zimowym (gdy przypada maksimum) i letnim. Należą do nich m.in. Gwadalkiwir, Gwadiana i Tag.

17. Wołga – wielka rzeka w Rosji przeduralskiej. Długość - 3531 km, powierzchnia zlewni - 1380 tys. km², średni roczny przepływ u ujścia 8 tys. m³/s (252,5 km³ rocznie). Największa i najdłuższa rzeka Europy i Rosji przeduralskiej, największa i najdłuższa na świecie rzeka uchodząca do jeziora. Płynie wyłącznie przez Rosję, tylko skrajne wschodnie ramię delty - Kigacz wyznacza granicę z Kazachstanem. W wyniku prowadzonej w czasach radzieckich budowy licznych zbiorników retencyjnych i regulacji koryta, bieg Wołgi został skrócony o ponad 160 km. Kolejne pod względem długości rzeki Europy to: Dunaj, Ural i Dniepr. Jeziora zajmują ok. 163 000 km² (bez powierzchni tej części Morza Kaspijskiego, która wg niektórych źródeł zaliczana jest do Europy), tj. ok. 1,6% powierzchni kontynentu. Największe jeziora europejskie to np. Ładoga, Onega, Wener i Wetteroraz Balaton są pochodzenia tektoniczno – polodowcowego. Na kontynencie europejskim najwięcej jest jezior polodowcowych: m.in. Pejpus, Śniardwy i Mamry. Ponadto w Europie występują jeziora przybrzeżne ( np..Łebsko), krasowe i wulkaniczne.

18. W Europie występują także jeziora sztuczne, utworzone w wyniku przegradzania rzek potężnymi tamami spiętrzającymi wodę. Jest to np. Zbiornik Rybiński, Kijowski, Włocławski czy Soliński. Największe skupisko jezior w Europie występuje na Pojezierzu Fińskim. Znajduje się tam ponad 55 tysięcy jezior różnej wielkości, mających pochodzenie polodowcowe. Część z nich połączona jest wąskimi przesmykami lub małymi rzekami. Największe jezioro Pojezierza Fińskiego to Saimaa. Przykładem jezior krasowych są jeziora Plitwickie w Chorwacji, w Górach Dynarskich. Tworzą one Park Narodowy Jezior Plitwickich. Jego największą atrakcją jest 16 jezior krasowych połączonych ze sobą licznymi wodospadami.

19. Świat zwierzęcy • Zoograficznie Europa należy do krainy palearktycznej i dzieli się na trzy dzielnice: europejską (obejmującą znaczną część kontynentu), śródziemnomorską (obejmującą Półwysep Iberyjski, Półwysep Apeniński oraz Bałkany) i arktyczną (północne skrawki Europy). • W tundrze licznie występują ssaki, m.in. renifery, lisy polarne, zające bielaki oraz lemingi, a ponadto wiele gatunków ptaków (np. pardwa), spośród których większość przylatuje w te okolice w okresie lęgowym. Licznie występują ryby, zwłaszcza łososiowate, • W strefie tajgi żyją m.in. łosie, rosomaki, burunduki, polatuchy, a z ptaków – cietrzewie, głuszce, jarząbki i orzechówki. • W strefie lasów liściastych i mieszanych występują żubry, dziki, jelenie, sarny, żbiki, jeże. Spośród ryb najwięcej należy do gatunków karpiowatych. Występują też gady: jaszczurki, m.in. zwinka, węże – np. żmija zygzakowata oraz żółwie błotne. • W strefie stepów żyją m.in. suhaki, tchórze stepowe, perewizki, susły, chomiki, bobaki i ślepce. Z gadów występują – jaszczurki (np. jaszczurka stepowa), węże (np. połozy) i żółwie zaś z płazów – żaby i ropuchy. • W obszarze śródziemnomorskim żyją m.in. mangusty, a także szakale, daniele, muflony, jeżozwierze i in. Z ptaków m.in. flamingi (czerwonaki) i pelikany. Na obszarze tym żyją liczne gatunki gadów. • Niezależnie od wymienionych stref na obszarach górskich żyją odmienne gatunki zwierząt. Należą do nich kozice, koziorożce, polniki śnieżne i świstaki, w niższych partiach gór – także niedźwiedzie brunatne, z ptaków – orły i orłosępy, a z płazów – m.in. Salamandry.