BİYOLOJİK SİLAHLAR ve BİYOTERÖRİZM Prof Dr İlyas DÖKMETAŞ

1. BİYOLOJİK SİLAHLARve BİYOTERÖRİZMProf Dr İlyas DÖKMETAŞ

2. Bir musibet bin nasihattan iyidir

3. BİYOLOJİK SİLAH • Çeşitli mikroorganizmaları veya ürünlerini kullanarak yaşayan canlıların hepsini veya bir kısmını öldürmek veya hastalandırarak aktif yaşamdan uzaklaştırmak amacıyla yapılan, depolanan, istenildiği zaman kullanılan silahlar BİYOLOJİK SİLAH diye tanımlanmaktadır. • Biyoterörizm: Biyolojik silahlarla yapılan saldırı, terörist işlem

4. POTANSİYEL BİYOLOJİK SİLAHLAR • Mikroorganizmalar: Bakteriler, Virüsler, Maya hücreleri... • Mikrobiyal toksinler • Hayvan toksinleri • Bitki ve deniz ürünleri toksinleri • Yılan ve akrep zehirleri Henderson DA Science, 283; 1279-1282, 1999

5. VİRÜSLERİN KULLANIMI? • Üstün bir teknolojiye gerek var • Atılımı genellikle zor • Yayılımı kontrol etmek çok zor • Bir kısım ajana karşı aşı-tedavi yok • Dost birlik ve sivil kitlelere kolayca bulaşabilir • Zorunlu hücre içi olmaları, replikasyon zorluğu

6. BİYOLOJİK SİLAH: ETKENLER Potansiyel biyolojik silahlarla ilgili olarak BM, NATO gibi kuruluşlar 43farklı infeksiyöz ajandanbahsetmektedir. Şarbon, çiçek, veba ve botulizm (bir çay kaşığı toksin milyonlarca ölüm) etkenleri, teknolojik uyarlanabilirliği ve silah olarak istenen amaca hizmet etme kolaylığı ile daha öne çıkmaktadır.

7. BİYOLOJİK SİLAH: DİĞER ETKENLER Fransiella tularensis Burkholderia mallei Ricketsiya prowasecki Coxiella burnetti Venezuella equine ensefalit virüsü Marburg virüsü, Ebola virüsü İnfluenza virüsü Prionlar Cryptosporidium sp..

8. BİYOLOJİK SİLAH; BULAŞ YOLU • Biyolojik ve kimyasal silahlar solunum yolu, mide barsak yolu veya deri ve mukoza yoluyla bulaşmaktadır. • Biyolojik silah kullanıldığında duyarlı canlılar hastalanmakta veya ölmekte, insanlarda panik yaratılmaktadır. Binalara ise zarar verilmemektedir.

9. BİYOLOJİK SİLAH • Biyolojik silahlar ve kimyasal silahlar konvansiyonel silahlardan çok daha kolay elde edilmekte, daha kolay taşınmaktadır. Yapımı için bilgi birikimine ihtiyaç vardır. • Uygun hava şartları (nem, rüzgar), mikroorganizmanın özelliği, konsantrasyonu ve partikül büyüklüğü biyolojik silahın etkinliği üzerinde rol oynamaktadır.

10. BİYOLOJİK SİLAHLARDA İSTENEN ÖZELLİKLER • Düşük dozda etkili, yüksek oranda bulaşıcı olmalı • İnkübasyon süresi kısa olmalı • Hedef kitle immün olmamalı veya düşük immünite olmalı • Kullanım sırasında etken stabil olup, değişmemeli • Salgın sonunda kalıcılık süresi kısa olmalı Spencer RC, Lightfoot NF, Journal of İnnfection 43; 104-110, 2001 Thomas V et al. Clin Infect Dis, 30 (6), 926-929, 2000

11. BİYOLOJİK SİLAHLARDA İSTENEN ÖZELLİKLER • Yüksek oranda hastalığa veya ölüme neden olmalı • Tedavisi olmamalı veya zor olmalı • Saldırganlara ve yandaşlarına zarar vermemeli • Taşınması ve üretimi kolay olmalı • Uzun zaman depolanabilmeli • Fazlaca üretilebilmeli • Savaş araçlarında kullanılabilmeli Spencer RC, Lightfoot NF, Journal of Infection 43; 104-110, 2001 Inglesby TV et al. Clin Infect Dis, 30 (6), 926-929, 2000

12. Nükleer, biyolojik ve kimyasal silahların etkisi Spencer RC, Lightfoot NF, Journal of İnnfection 43; 104-110, 2001

13. KİMYASAL SİLAH ve TERÖRİZM • 1995 yılında Japonya’da (Tokyo metroosunda) Aum Shinrikyo (Kıyamet günü) tarikatinin gerçekleştirdiğisarin gazı saldırısında 12 kişi ölmüş, 1000 kişi hastaneye yatırılmış, 5000 kişi gözlem altında tutulmuştur. Aynıtarikatin çok sayıda Japon vatandaşınıöldürmeye yönelik, amacına ulaşamamış eylemleri de (1993’de 9 ayrı yere şarbon!) var Okumura T, Acad Emerg Med 613-617, 1998

14. Sokaklar cesetlerle doluydu. Etrafta dayanılmaz bir koku vardı. Binlerce cesedin kokusunu düşünebiliyor musunuz? Dayanılacak gibi değil. Körpecik bebeklerden bazılarının derileri kavrulmuş, bazılarının vücudu mosmor kesilmişti. Cesetlerin çoğu kadın, çocuk ve yaşlı insanlara aitti. Aralarında genç kızlar da vardı. Bazı bebekler, annelerinin kucağından fırlamış yerde yatıyor. Yaklaşık 6000 ölü... 16 Mart 1988, SABAH Halepçe’de Hardal gazı saldırısı

15. İngilizler Hitler'i öldürmek istemiş 24 Temmuz 1998, Cuma, Hürriyet • İngiliz Gizli Servisi'nin, 1944 yılında dönemin Başbakanı Churchill'in onayıyla, Adolf Hitler'i öldürmeyi planladığı, ancak ölümü halinde ‘‘kahraman yapılacağı’’ korkusuyla vazgeçildiği açıklandı. • Devlet Arşivlerinin açıklanmasıyla ortaya çıkan, suikast planına göre, Gizli Servis'e bağlı özel harekat timinin suikast seçenekleri arasında, bir keskin nişancının Hitleri uzaktan vurması, trenine sabotaj yapılması, çayına zehir konulması, bir bakteri enjekte edilmesi ve giysilerine hardal gazı bulaştırılması bulunuyordu.

16. BİYOLOJİK SİLAHLAR1 • Mikroorganizmalar geçmiştesavaşlarda ve terörist eylemlerde nadiren kullanılmıştır. Bunun nedeni; biyolojik silahların üretiminin ve disseminasyonunun zor olmasıdır. • Bu gün ise; Biyolojik silahlar savaş başlıklarına, insansız uçaklara yerleştirilip, kamyon, otomobil veya gemilerle istenilen bölgelere gönderilebilmektedir. Henderson DA Science, 283; 1279-1282, 1999

17. GEÇMİŞTE BİYOLOJİK SİLAH2 • Geçmişte savaşlarda (Tatarlar, 1343) vebadan ölen askerlerin cesetleri mancınıklarla surlardan içeri atılıp kaos ortamı oluşturulmuş, infeksiyonlara ve ölümlere neden olunmuştur • Çiçekli hastaların eşya ve battaniyeleri Amerikalı yerli halka (kızılderililer) verilmiş ve binlerce kişi ölmüş • 1936-45 yılları arasında Japonlar tarafından Çin’de (infekte fare ve pirelerle) veba salgını.

18. GEÇMİŞTE BİYOLOJİK SİLAH3 • Rusya’yı işgal eden Nazi birliklerinde Ruslar tarafından epidemik pnömonik tularemi salgını oluşturulmuştur. Fakat takip eden haftalarda rüzgarın yön değiştirmesi sonucu salgın Sovyet birliklerini vurarak bölgede derin etkiler yapmıştır.

19. İngiltere; 1942-1943 yıllarında Gruinard adasında şarbon sporları ile doldurulmuş özel bombalar geliştirmiş ve denemeler yapmışlardır. • Ada 36 yıl karantinada tutulmuş, 1979 yılında dekontaminasyona başlanmış, 1987 yılında tam anlamıyla temizlenebilmiş. 50 milyon pound harcama, 2 km2 alan, 280 ton formaldehid. 2000 ton su

20. Amerika 1950 • Amerikan ordusu biyolojik silah taklidi amacıyla San Fransisco kentine Serratia marcescens isimli bir bakteriyi yaydı. Bu denemenin amacı gerçek bir biyolojik silahın kullanılması halinde meteorolojik koşulların etkisini araştırmaktı.  • Ordunun yaptığı denemeden hemen sonra şehirde S. marcescens’e bağlı bir nozokomiyal üriner sistem infeksiyonu salgını oldu ve bir hasta endokardit nedeniyle yaşamını yitirdi.  • Salgının ordunun yaptığı denemeyle olan ilgisi ?.

21. GEÇMİŞTE BİYOLOJİK SİLAH4 • 1979 yılında Sverdlovsk’ta biyolojik silah üretim merkezinde gerçekleşen şarbon mikrobu sızıntısı sonucu (filtrelerdeki yetersizlik nedeni ile)şarbon salgını olmuş; 66ölüm (105 ?). • Sovyetlerin 1982’de aşıya dirençli bir tularemi suşunu içeren bombalarla Aral Gölü bölgesinde çalışmalar yapmış, bombalanan bölgedeki tüm aşılı maymunlar ölmüştür Lew DP, in: Mandell GL, Beennett JE, Dolin R; 2000, 2215-2220

22. BİYOLOJİK SİLAH ÜRETİMİ • Rusya’da 1970-80’li yıllarda 3 ayrı biyolojik silah geliştirme merkezinde 50.000 kişi çalışmaktaydı (Sverdlok’da şarbon, Kirov’da veba, Zagorsky’de çiçek) Bu çalışmalar ile ilgili ürkütücü iddialar; • Veba mikrobuna myelin toksin geni insersiyonunu başardıkları • Şarbon etkenini genetik olarak manuple ederek 5 antibiyotiğe direnç geliştirdikleri • Dirençli glanders basilini elde etmeyi başardıkları. Khan AS et al.N Engl J Med 345; 287-289,2001 Spencer RC, Lightfoot NF, Journal of İnnfection 43; 104-110, 2001

23. BİYOLOJİK SİLAH ÜRETİMİ • Irak; 1982-83 yıllarında ABD’den, daha sonra Almanya’dan yardım alarak Biyolojik silah programını geliştirmiştir. • Çin; Marburg ve Ebola virüs salgını ve ölümler..?? • Afrikada gizemli salgın?

24. ABD Rusya İngiltere Kanada Çin Japonya Hindistan Sırbistan Çekoslavakya Küba İran Irak Suriye Libya İsrail Sudan ? Kuzey Kore ? Bulgaristan ? BİYOLOJİK SİLAH GELİŞTİREN ÜLKELER Henderson DA, Lancet 354; 364, 1999

25. DÜNYADA SALGINLAR • Avrupada; Epidemik veba salgını; 1348-1350 Avrupa nüfusunun yaklaşık % 30’u ölmüş • Avrupada çiçek hast salgını yüzbinlerce hasta • Frengi salgını; 16. Yüzyılda yüzbinlerce hasta • İsyopanl gribi salgını : 1918’de 20 milyon ölüm • Su ve yiyeceklerle bulaşan infeksiyon ve salgın; Salmonella enteritidis, Shigella dysenteria, Cryptosporidium sp, Vibrio cholera

26. İnfeksiyonlar ve ölüm % • Pandemik influenza % 2-5 • Çiçek % 30 • Veba % 50 • Şarbon % 80-100 Henderson DA, Lancet 354; 364, 1999 Inglesby TV et al. JAMA, 1735-1745,1999

27. Ne Zaman Düşünülmeli • Belirli bir zaman diliminde veya coğrafi bölgede kümeleşme gösteren beklenmedik hastalıklar • İnfeksiyon hastalığı salgınını düşündüren belirti ve bulgularla başvuran hastalar Açıklanamayan sepsis, pnömoni, solunum yetmezliği, ateş ve döküntü, desendan tipte kas paralizisi • Erişkin hastaların suçiçeği benzeri bir tablo ile başvurması • Endemik alan dışında hastalık görülmesi • Hayvanlarda hastalanma ve ölüm

28. BİYOTERÖRİZM ve EKONOMİK MALİYET • Biyolojik savaşın ekonomik maliyeti etkene, etkilenen bölgeye göre değişmektedir • Teori Model; Büyük merkezlere B. antrax spor saldırısı : Antrax’la yapılan biyoterörizmden etkilenen her 100.000 kişi için maliyetin 26.2 milyar USD olabileceği hesaplanmıştır ? • Her 100.000 kişinin 50.000’i hastalanıyor, 32.000’i ölüyor ? • İstanbul için maliyet 2-3 trilyon USD ?, ölüm ? Kaufman AF. Emerging Infect Dis, 83-94,1997 Spencer RC, Lightfoot NF, Journal of Infection 43; 104-110, 2001

29. BİYOLOJİK ve KİMYASAL SİLAHLARDENETİM • 1923 Cenevre protokolü* • Dünyada bir çok ülkenin biyolojik silahlara sahip olması, bu silahların terörist gurupların veya devletlerin eline geçme ve saldırı korkusu üzerine 1975 yılında Biyolojik ve Toksin Silahları Konvansiyonu biyolojik silah araştırma geliştirme çalışmalarına son verilmesi ve stokların yok edilmesi kararını vermiştir • 1993 yılında Kimyasal Silahlar Konvansiyonu; benzer kararlar alınmıştır • Kararlar uygulanabilmekte mi ? *Cenevre Protokolü (Protocol for the Prohibition of the Use in War of Asphyxiating, Poisonous or other Gases and of Bacteriological Methods of Warfare)

30. GELECEKTE BİYOLOJİK SİLAHLAR; KORKULAR..... Gen mühendisliğince üretilebilecek yeni ajanlar; • Mikroorganizmaların genetik olarak değiştirilip farklı toksin, venom üretiminde kullanımı • Mikroorganizmaların standart tedaviye dirençli hale getirilmesi, mevcut aşıların etkisiz kalması • İmmünolojik değişikliklerle standart tanı yöntemlerinin engellenmesi • Mikroorganizmaların aerosol haline dönüşümü • Etnik ve ırksal hedefi seçen ajanların geliştirilmesi Spencer RC, Lightfoot NF, Journal of İnfection 43; 104-110, 2001

31. Spekülasyon!? Sars etkeni Yeni corona virüs biyolojik silah mı? Kuş gribi etkeni İnfluenza virus H5N1 ? • Kim geliştirdi? • Hedef kim? • Yeni etkenler ortaya çıkacak mı?

32. ABD, 2001 22 olguda hastalık 11 olgu solunum şarbonu 5 ölüm 11 olgu deri şarbonu İnhalasyon şarbonunda olgu fatalitesi %45 Toplam 30.000 kiyişe profilaksi verildi ABD 2001

33. Kategori A Kolay bulaş Çoğu insandan insana geçer Mortalite yüksek Sosyal panik Özel hazırlık gerektirir Etkenler Çiçek Botulizm Şarbon Tularemi Veba Biyolojik Terör Etkenleri

34. Kategori B Bulaşma riski kolay Orta derecede morbidite Düşük mortalite Spesifik tanı laboratuvarları gerekli Etkenler Q Ateşi Bruselloz Burkholderia mallei Viral ensefalit Stafilokokal enterotoksin B Besinle bulaşan etkenler Shigella dysenteriae Escherichia coli (O157:H7) V. cholerae Cryptosporidium parvum Biyolojik Terör Etkenleri

35. Kategori C Hazırlanması güç Yüksek morbidite Yüksek mortalite Gelecekte biyoterörizm amacıyla kullanılabileceği düşünülen ajanlar Etkenler Hantavirus Sarı humma Nipah virus Çok ilaca dirençli tüberküloz Biyolojik Terör Etkenleri

36. BİYOLOJİK ve KİMYASAL SİLAHLARDENETİM • 1923 Cenevre protokolü • Dünyada bir çok ülkenin biyolojik silahlara sahip olması, bu silahların terörist gurupların veya devletlerin eline geçme ve saldırı korkusu üzerine 1975 yılında Biyolojik ve Toksin Silahları Konvansiyonu biyolojik silah araştırma geliştirme çalışmalarına son verilmesi ve stokların yok edilmesi kararını vermiştir • 1993 yılında Kimyasal Silahlar Konvansiyonu; benzer kararlar alınmıştır • Kararlar uygulanabilmekte mi ?

37. GELECEKTE BİYOLOJİK SİLAHLAR; KORKULAR..... Gen mühendisliğince üretilebilecek yeni ajanlar; • Mikroorganizmaların genetik olarak değiştirilip farklı toksin, venom üretiminde kullanımı • Mikroorganizmaların standart tedaviye dirençli hale getirilmesi, mevcut aşıların etkisiz kalması • İmmünolojik değişikliklerle standart tanı yöntemlerinin engellenmesi • Mikroorganizmaların aerosol haline dönüşümü • Etnik ve ırksal hedefi seçen ajanların geliştirilmesi Spencer RC, Lightfoot NF, Journal of İnfection 43; 104-110, 2001