Wprowadzenie do prawa kościelnego i wyznaniowego (II)

1. Z dziejów prawa kanonicznego. Wpływ prawa kanonicznego na prawo państwowe. Wprowadzenie do prawa kościelnego i wyznaniowego (II)

2. Z dziejów prawa kanonicznego • Siedem okresów w dziejach prawa kanonicznego • Do Dekretu Gracjana(ok. 1140 r.) • Od Dekretu Gracjanado Liber Extra Grzegorza IX • Od promulgacji Dekretałów Grzegorza IX (Liber Extra) 1234 do roku 1348 • Od 1348 r. do Soboru Trydenckiego (1563) • Od Soboru Trydenckiego do Rewolucji Francuskiej • Od Rewolucji Francuskiej do promulgacji CIC w 1917 r. • 1917 – dziś

3. Okres pierwszy: do ok. 1140 r. • Początkowo brak systematycznych opracowań prawa kanonicznego • Rozwój Kościołów lokalnych i wynikające stąd problemy, relacje zawarte w kanonicznych pismach Nowego Testamentu (Dzieje, Listy) informujące o problemach pierwszych gmin • Powszechny charakter Kościoła, powszechny charakter prawa kanonicznego • Chrześcijański dualizm Kościoła i prawa, III w. z kancelarii cesarskiej pojęcie lex Christiana • Rozwój jednolitego prawa a rozwój jednolitej doktryny

4. Prawo jako część teologii praktycznej • Kon. I w. rozwój działalności kompilatorskiej – pierwsze to kolekcje pseudo-apostolskie, przykładowo DoctrinaDuodecimApostolorum, Didache (I-II w.) – normy moralne, przepisy liturgiczno-sakramentalne, zasady dotyczące hierarchii – zob. pojęcie kanon • Partykularyzm regionalno-narodowy; sprzężenie z upadkiem Rzymu, osłabienie hierarchii kościelnej, wyjątkiem aktywność w Rzymie w VI w. – CollectioDionisiana • VII w. odrodzenie prawa kościelnego w Hiszpanii – powstanie na synodzie w Toledo 633 r. CollectioHispana, stosowanego przez hierarchię hiszpańską, zatwierdzone jako oficjalny zbiór prawa partykularnego w XII w. przez Aleksandra III, później przez Innocentego III • EtymologiaeIzydora z Sewilli – rozwój kultury prawnej

5. Izydor z Sewilli, Etymologie • Dziesięć własności, jakie łącznie musi posiadać norma ustanowiona przez władcę, by mogła uchodzić za prawo: • 1. Przyporządkowanie prawa do realizacji dobra godziwego • 2. Sprawiedliwość prawa • 3. Możliwość wykonania przez człowieka normy prawnej • 4. Zgodność prawa z naturą człowieka • 5. Zgodność z obyczajem ojczyzny, w której ustanowiono prawo • 6. Adekwatność do miejsca i czasu • 7. Konieczność jego ustanowienia • 8. Jasność • 9. Pożyteczność • 10. Przyporządkowanie prawa dobru wspólnemu, a nie partykularnemu interesowi

6. Rozwój Kościoła na Wyspach Brytykjskich • Kultura iroszkocka, reguła św. Kolumbana, elementy normatywne w kulturze mnichów iroszkockich i ich promieniowanie na kulturę wczesnośredniowiecznej Europy • Penitencjały – Libripaenitentiales • CollectioHibernensis – próba stworzenia traktatu kanoniczno-moralnego (ok. 700) • epoka karolińska – reforma zaczynająca się od dyscypliny kleru, prowadzi to do kodyfikowania reguł zachowania kleru, porządkowania kompetencji hierarchów kościelnych, jednocześnie następuje proces podporządkowania władzy królewskiej biskupów, niezmiennie niewielka rola papieży w Kościele • Od 742 seria reformatorskich synodów w państwie formalnie jeszcze merowińskim, od 751 już karolińskim • Przykładowa kodyfikacja: kolekcja Dionysio-Hadriana; ścisłe powiązanie hierarchii z państwem uniemożliwiło reformę i rozwój autonomicznego prawa kanoniczego

7. Przygotowania do reformy w Kościele od IX w. – zbieranie w klasztorach i biskupstwach informacji o zwyczajach prawnych i normach skodyfikowanych Tak powstają Decretalespseudo-Isidorianae Rola reformy klasztornej, ośrodki w Cluny, Gorze, Brogne Luminarze reformy: • biskup Wormacji Burchard i jego Dekret • Piotr Damiani i teoria dwóch mieczy • Dictatuspapae • PanormiaIwon z Chartres (w bibliotece katedralnej na Wawelu) • Nieformalne zbiory prawa zawierające sprzeczne przepisy gromadzą materiał, który w XII w. zostanie opracowany i pozbawiony sprzeczności

8. Okres II: ok. 1140-1234 • Gracjan, kameduła z Boloniii, przy pomocy współbraci Condordantiadiscordantiumcanonum • W momencie powstania zbiór nieoficjalny • Brak jednoznacznej systematyki zbioru, przewodnia metoda dialektyczna • komentatorzy Dekretu – dekretyści, dekretystyka jako przedmiot refleksji naukowej • jako glossaordinariakomentarz Jana Semeki „Teutońskiego” (+1264)

9. Konieczność uzupełniania zbioru nowymi rozwiązaniami – dekretałami papieży • Dekretalistyka; pierwsze zbiory nieoficjalne Compiliatio III Antiqua 1210 – dekretały Innocentego III, sporządzona z nakazu papieża ale nie została autoryzowana przez papieża • Rola precedensowa dekretałów, również źródło do poznania prawa świeckiego zwyczajowego w państwach – adresatach dekretałów: badania Adama Vetulaniego

10. Okres III: 1234-1348 • 1234 promulgacja Liber extra = Dekretały Grzegorza IX przygotowane przez Rajmunda z Penaforte • Kodyfikacja uniwersalna, wyłączna, autentyczna – promulgacja w szkołach prawa w Salamance, Paryżu i Bolonii • Dążenie do abstrakcji i ogólności • 1298 Liber Sextus Bonifacego VIII • 1317 Clementinae • 1325 Ekstrawaganty Jana XXII • Rozwój dekretalistyki– najwybitniejszy Bernard z Parmy

11. Okres IV: 1348-1563 • Niewola awiniońska, schizma, spory XV w., upadek moralny papiestwa na progu Odrodzenia • Rozwój komentatorstwa, drobiazgowość – paralelizm ze scholastyczną filozofią, potrzeba nowego paradygmatu uprawiania nauki • Traktaty, wybitne autorstwa Franciszka Zabarelli +1417 • Kon. XV w. ekstrawaganty wspólne (extravagantescommunes)

12. Okres V: 1563-1789 • Pius VI zakazał komentarzy do ustaw soborowych – podobieństwo z poleceniem Justyniana I • Źródłem prawa kanonicznego konkordaty • 1582 uformowanie Corpus IurisCanonici • Jako nieoficjalne powstają po 1582 bullaria • Niesprzyjający klimat uprawiania nauki prawa kanonicznego we Francji (gallikanizm), w krajach germańskich ogranicza ją rozwój monarchii absolutnych • Rozwój kanonistyki w Hiszpanii – Franciszek Suarez • Powstaje szkoła publicznego prawa kościelnego

13. Okres VI: 1789-1917 • Sekularyzacja państw • Uzależnienie Kościoła od gallikanizmu, józefinizmu, episkopalizmu • Ożywienie prawa – encykliki Piusa IX z poł. XIX w., Aeternipatris1879, plan oczyszczenia prawa z gallikanizmu: sobór watykański I 1869-1870 • Przywracanie katedr prawa kanonicznego na Uniwersytetach • 0d 1904 Acta SanctaeSedis

14. Okres VII: 1917-dziś • 1904 komisja do opracowania kodeksu • Benedykt XV promulgacja 1917 27 V w zesłanie Ducha Świętego • Przewodniczący komisji kardynalskiej Pietro Gasparii • Cechy kodeksu: jedyny, autentyczny, wyłączny, stały, uniwersalny • Komisja wydająca responsa w zakresie interpretacji od 15 IX 1917 r.; publikowane w AAS mają walor prawny • 25 I 1983 promulgacja Sacraedisciplinaeleges,od 1984 Komisja autentycznej interpretacji, przekształcenie w Papieską Radę ds. Interpretacji Tekstów Prawnych

15. Wpływ prawa kanonicznego na prawo świeckie, współistnienie obu systemów w dziejach Polski • Istota zagadnienia: wpływ norm systemu prawnego Kościoła katolickiego na prawo państwowe a nie oddziaływanie Kościoła jako fenomenu społecznego wymagającego regulacji prawnej w prawie państwowym

16. Proces • Właściwość rzeczowa sądów kościelnych (ostatecznie 1543 r.): nieprawe pochodzenie dzieci, przestępstwo violentiamanuum, testamenty przygotowane przed notariuszem publicznym czyli urzędnikiem kościelnym, spory w zakresie doktryny (w tym bluźnierstwa i herezje, apostazje) • Zniesienie ordaliów w 1215 r. • Proces rzymsko-kanoniczny a proces miejski • Wykonywanie kar kościelnych przez ramię monarsze do 1543 r.

17. Prawo karne • Wpływ na rozwój podmiotowej strony przestępstwa Beda Czcigodny, Penitencjał „Nie wszystkich ważyć należy na tej samej wadze, choćby i w tym samym pogrzeszyli, lecz odróżniać każdego z nich, czy bogaty jest czy biedny; wolny czy poddany; dziecko, chłopiec, młodzieniec, młody czy starzec; głupi czy inteligentny; laik czy kleryk, mnich, biskup, prezbiter, diakon, poddiakon; wyświęcony czy niewyświęcony; żonaty czy nieżonaty; pielgrzym, dziewica czy mniszka; słaby, chory czy zdrowy. Pod uwagę brać należy charakter grzechu; a także charakter człowieka: czy powściągliwy jest czy pożądliwy, czy zgrzeszył z premedytacją czy przez przypadek, czy publicznie czy w ukryciu; w jakiej mierze szczerze, a w jakiej z konieczności okazuje skruchę; a także gdzie i kiedy [zgrzeszył]”

18. 2) PaxDei, truegaDei, asylusDei 3) Edykt wieluński 1424 – herezja to crimenlaesaemaiestatis 4) Bluźnierstwo i apostazja karane w prawie państwowym 5) Rozumienie przestępstwa jako grzechu: „Na co nie pomniąc pomieniony Sceleratus Grzegorz Głowka, ale więcey na przykazanie Boskie, ważył się z inszemibezbożnemispolnikamiswemi nocnym sposobem y rozboyniczymnachodzic y wykradać. A nadto niedawnego czasu Człowieka na Czasławskim lesie okrutnie zabić, y pieniądze od niego zabrać. Przeto za takowe zbrodnie, złodziejstwa y rozbijania, tenże Sądinstanteeodeminstigatore (mediantesententiasua) według Artykułu Prawa Maydeburskiego Dekretem swoim osądził azeby był zywoczwiertowany.” (1699, Księga sądowa miasta Dobczyc)

19. Prawo prywatne • Wpływ na rozwój i rozpowszechnienie instytucji: wyderek, weksel na procent, banki pobożne, zalecana ekstenuacja przeciwko zastawowi antychretycznemu • Przesłanka herezji jako okoliczność uniemożliwiająca dokonanie czynności prawnych • Formularze dokumentów – stałe elementy dewocyjne w arendze, aprekacji, sankcji • Prawo małżeńskie osobowe do XX w. zdominowane przez prawo kanoniczne

20. Prawo publiczne, sakralizacji życia, wpływ na formowanie kultury prawnej, nauka prawa • Pisemność traktatów międzynarodowych • Ordo Coronandi– ceremoniał koronacyjny monarchów • Prymas interreksem w I Rzeczypospolitej • Nauczanie na uniwersytetach: wpływa nauki prawa kanonicznego na kształtowanie kultury prawnej • Kodyfikacja Kazimierza Wielkiego a synodykJarosława: wzorce kodyfikacyjne w prawie

21. Podsumowanie – należy zapamiętać • Podział dziejów prawa kanonicznego na siedem okresów • Orientacja w wydarzeniach w ramach wskazanego podziału • Zawartość CIC, cechy charakterystyczne poszczególnych pomników prawa • Wpływ prawa kanonicznego na prawo państwowe: proces, prawo karne, prawo cywilne, prawo publiczne, kultura prawna