STUDIJA ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA OPŠTINA PLAV

1. STUDIJA ZAŠTITEKULTURNIHDOBARAOPŠTINA PLAV

2. I UVOD Kulturno nasljeđe ovog područja reprezentuju u prvom redu kulturna dobra (pojedinačno zaštićeni spomenici kulture).Na prostoru opštine Plav registrovano jeukupno šestzaštićenihkulturnih dobara, od kojih dva pripadaju profanoj, a četiri sakralnoj arhitekturi. Do izvršenja kategorizacije u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara,može se konstatovati da dva kulturna dobra pripadaju II kategoriji, a četiri trećoj kategoriji. II kategoriji pripadaju: Kula Redžepagića u Plavu Manastir Brezojevica sa Crkvom Svete Trojice III kategoriji pripadaju: Careva džamija u Plavu Vezirova džamija u Gusinju Zgrada bivše osnovne škole u Brezojevici Crkva Svetog Đorđa u Gusinju

3. Na osnovu svih pribavljenih podataka i obilaska terena, ocijenjeno je da je potrebno predvidjeti valorizaciju i mjere zaštite za sljedeću evidentiranu kulturnu baštinu: • Šabovića džamija(Ferovića) na Janjinoj Glavici u Plavu iz 1880.god. • Crkva Svete trojice kod Brezojevice iz XVI vijjeka • Crkva Svetog mučenika Kirila i Julite u selu Velika pod Čakorom podignuta 1926.god.sanirana početkom ovog vijeka • Crkva Svetog Antuna u Gusinju iz 1936.god. • Redžepagića džamija u Plavu iz 1774.god. • Nova Sultanija džamija u Plavu iz 1903.god. • Džamija u Martinovićima iz 1800.god. • Čekić džamija u Gusinju iz 1687.god. • Džamija u Gornjem Vusanju na granici sa Albanijom iz 1710.god. • Džombalića džamija u Donjem Vusanju iz 1910.god.sa starim grobljem • Nova džamija u Gusinju iz 2001.god.na mjestu stare Radoničke džamije

4. I TRETMAN KULTURNO ISTORIJSKOG NASLJEĐA KROZ VAŽEĆU PLANSKUDOKUMENTACIJU • PROSTORNI PLAN CRNE GORE 2020 • Stanje i problemi kulturnog nasljeđa • Koncept zaštite kulturne i prirodne baštine • Kulturno nasljeđe – zaštita • Obezbjeđenje studija neophodnih za realizaciju Plana(PPCG): • Određivanje granica zaštićene okoline spomenika kulture; • Izrada arheološke karte Crne Gore; • Zaštita i revitalizacija nepokretnih kulturno-istorijskih dobara sa izradom plana zaštite (atlasa);

5. 2. PROSTORNI PLAN OPŠTINE PLAV iz 1988. god. • Prostorni plan opštine Plav nije se bavio spomenicima kulture, odnosno materijalnom i nematerijalnom kulturnom baštinom. • U analizi postojećeg stanja samo su navedeni zaštićeni spomenici kulture i to: • - Manastir Brezojevice • - Džamija • - Redžepagića kula • Nije dato stanje ovih spomenika, način valorizacije niti mjere zaštite.

6. 3. GUP PLAV 1988.god.- Izmjene i dopune 2010.god. (Izvod) • „U Plavu postoji niz vrijednih objekata koje treba zaštititi: • tri džamije na terenu od 0,14 ha • tri vodenice na terenu od 0,02 ha • četiri kule na terenu od 0,22 ha.“ • “Tip stare kuće i struktura naselja oblasti Plavskog jezera“ kroz koju su detaljno izloženi razlozi za brižljivo pristupanje rekonstrukciji preostalih objekata koji su karakteristični za Plav, a imaju izuzetnu arhitektonsku i ambijentalnu vrijednost. • „Potrebno je takođe predvidjeti rekonstrukciju ambijenta koji se od gornje džamije Ribarskom ulicom pruža prema Jezeru, jer taj dio grada predstavlja kontakt zonu grada sa prostorom koji je namijenjen intenzivnom razvoju turizma i lociranju turističkih sadržaja.“

7. 4. Strateški plan opštine Plav – izrada u toku • (april 2011.god., postojeće stanje) • Spomenici materijalne kulture, posebno pisani dokumenti, govore da je ovo područje bilo naseljeno od davnina - svakako od VIII vijeka p.n.e., što potvrdjuje crtež lovca na jelene iz Gvozdenog doba pronadjen u pećini na Vezirovoj bradi, planini iznad Gusinja. Na teritoriji opštine Plav se nalaze brojni spomenici materijalne kulture iz srednjeg vijeka i turskog doba, • od kojih su najznačajniji: • Stara džamija, • Stara knjižara, • Crkva Svete Trojice u Brezojevicama, • Redžepagića kula, • Džamija „Sultanija“, • Vezirova džamija u Gusinju. • U srednjem vijeku na ovom području se nalazilo više utvrdjenja, medju kojima su najznačajnija bila Plavski – Dizdarev grad, Gusinjski grad “Kršla”, Jerinin grad, Gradac i Čeligrad. Većina ovih utvrdjenja su nestala, ali su svakako interesantna za turiste i arheologe.

8. II ISTORIJAT PLAVA • Plavsko područje ima bogatu kulturno-istorijsku prošlost od praistorije do našeg doba. Na ovim prostorima su se smjenjivale i prožimale civilizacije i kulture, vjere i carstva, o čemu svjedoče brojna nalazišta, utvrde, crkve, džamije, naseobine, groblja, tradicionalna arhitektura, vjerovanja, običaji, etnološki motivi, nošnja, folklor. • Ostaci naseobina potiču iz paleolita, bakarnog i bronzanog doba, iz perioda Ilira, iz doba Rimskog carstva. Iz srednjeg vijeka potiču ostaci vjerskih objekata i odbrambenih utvrđenja, a iz doba turske valdavine potiču brojni spomenici orijentalnih karkteristika. Za rimski period vezana su naselja “Gradac” i „Čelingrad”kod Plava, dok se vodovod pronađen na području Gusinja, po jednima, veže za rimski, a po drugima, za osmanski period. • Značajnim ostacima iz praistorijskog peroda smatraju se crteži urezani u stijeni na brdu Vezirova brada i na stijeni u blizini Grbaje. • Mnogi objekti su zbog svojih arhitektonskih, umjetničkih i istorijskih vrijednosti proglašeni spomenicima kulture. U Plavu - Stara džamija i Redžepagića kula; u selu Brezojevica crkva posvećena Sv. Trojici iz i zgrada škole; u Gusinju - Vezirova džamija i crkva Sv.  Đorđa. • Tradicionalna arhitektura ovog kraja sačuvana je u oblicima kuća za stanovanje, koje su pravljene od drveta, u kombinaciji drveta i kamena ili samo od kamena. • Ovo područje karakteriše izuzetno vrijedno etnografsko bogatstvo, koje se ogleda uraznovrsnosti narodnih nošnji, izvorne muzike, folklora, običaja, a brojni su i proizvodi kućne radinosti i zanatstva.

9. III STANJE KULTURNIH DOBARA • ZAŠTIĆENISPOMENICI KULTURE • 1.1. Kula Redžepagića u Plavu - zaštićeni spomenik kulture II kategorije • Period: XVII vijek • Kultura-stil: Islamska profana arhitektura • Stanje očuvanosti: Dobro • Kula Redžepagića se nalazi u centru Plava. Predstavlja najstariji i najbolje očuvan primjer islamske stambeno - fortifikacijske arhitekture. Nisu pouzdani podaci o vremenu izgradnje, ali se prvobitni objekat od dva sprata može datirati u prvu polovinu XVII vijeka, a u XVIII vijeku je nadograđen. Objekat je pravougaone osnove, rađen većim dijelom od masivnih kamenih zidova sa karakterističnim arhitektonskim detaljima od drveta. • Stanje očuvanosti: • Kula Redžepagića zakonom je zaštićena pedesetih godina prošlog vijeka kao karakterističan objekat profane islamske arhitekture. Republički Zavod za zaštitu spomenika kulture, osamdesetih godina, u potpunosti je rekonstruisao i obnovio kulu i dao predlog da se u njoj formira etnološka zbirka. Kula je zadnjih godina pretrpjela promjene,uklonjena je šindra kojom je objekat bio pokriven i postavljen poliesterski krov .

10. Kula Redžepagića

11. 1.2. Manastir Brezojevica sa Crkvom Svete Trojice u Brezojevici - zaštićeni spomenik kulture II kategorije Vrsta lokaliteta: Manastirski kompleks Period: XIV vijek Kultura-stil: Stanje očuvanosti: Dobro Manastirski kompleks Svete Trojice u selu Brezojevicama, na lijevoj obali Lima, u neposrednoj blizini starog naselja Gradac, tvrđave čiji se ostaci vide, najznačajniji je sakralni objekat. U okviru manastirskog kompleksa je i crkva Sv.Trojice iz XII vijeka. Obnovljena je i živopisana 1566. i 1567.godine. Crkva posvećena Svetoj Trojici nalazi se u podnožju brda Gradac u koje je djelimično ukopana svojom sjevernom stranom, kod ušca Komarače u Lim, na lijevoj obali Lima. Crkva predstavlja jednostavni, jednobrodni hram sa proipratom i velikom polukružnom apsidom. Gradivni materijal je grubo pritesan kamen, različite boje i veličine, složenog u horizontalne redove, spojene malterom. Crkva je prvobitno bila spolja malterisana. Zapadna fasada oživljena je sa tri plitke lučne niše iznad lučnih vrata. Na apsidi su postavljena tri veoma arhaična prozora - puškarnice. Ravno spoljašnje lice crkve, na južnoj strani, razbijaju tri uzana polukružna prozora i vrata koja vode u naos crkve. Usljed brojnih razaranja i požara preostalo je malo fresaka u crkvi.

12. Crkva Svete Trojice sa zvonikom na brdu Gradac

13. Crkva Svete Trojice u kompleksu manastira Detalj:oslikane niše iznad ulaznih vrata Ulaz u kompleks manastira u Brezojevici Objekti u kompleksu manastira - rekonstrukcija

14. Crkva Svete Trojice u kompleksu manastira

15. 1.3. Careva (Carska) džamija u Plavu - zaštićeni spomenik kulture III kategorije (Stara džamija 1471.god.) Vrsta lokaliteta: Vjerski objekat Period: XVIII vijek. Kultura – stil: Islamska arhitektura Stanje očuvanosti: Dobro Prva džamija sagrađena na području današnje Crne Gore je Carska ili, danas poznatija kao Stara džamija u Plavu. Stara džamija je po predanju izgrađena 1471.godine, odmah po dolasku Turaka u ovaj kraj, tada za vjerske potrebe vojnika. Careva džamija (ranije Stara džamija) se nalazi na blagom uzvišenju, na najvisočijem dijelu Metriza u okviru užeg urbanog tkiva Plava, u okviru nekadašnjeg starog grada i njastarija je građevina u Plavu. Bila je dio utvrde Dizdarev grad koju je sačinjavala pomenuta džamija, biblioteka i kule korištene za smještaj vojnika, oružja i hrane koje su bile opasane visokim zidinama. Građevina je u osnovi pravougaona sa prilaznim dijelom tzv. soferlukom, načinjenim od drveta, dok je ostali dio izgradjen od pritesanog kamena prekrivenog malterom. Džamija ima prizemlje i sprat sa minaretom od drveta. Pokrivena je šindrom. U unutrašnjosti objekta, u gornjem dijelu, izgrađena je prostrana drvena galerija. Sredinom osamdesetih godina XX vijeka džamija je kompletno restaurirana i tada su mnogi drveni elementi obnovljeni, a neki su, po ugledu na prvobitne, nanovo urađeni (krov, minaret, soferluk, galerija). U unutrašnjosti, u gornjem dijelu je prostrana drvena galerija, a najveću vrijednost u džamiji čini bogati duborez i arabeske. Zbog originalne arhitekture, duboreza i arabeski, kamene i drvene gradnje, galerije, soferluka i vitkog minareta, zaštićena je kao spomenik kulture.

16. Drvena džamija u Plavu

17. Careva džamija – Plav

18. 1.4. Vezirova džamija u Gusinju - zaštićeni spomenik kulture III kategorije Vezirova džamija se nalazi u gradskom jezgru - centru Gusinja i to je najstarija džamija u Gusinju. Po narodnom predanju sagradio ju je skadarski vezir iz porodice Bušatlija na početku vladavine ovim krajem u XV vijeku. Po drugim podacima podignuta je 1626.godine, imala je „Ruždiju“ - gimnaziju i đački internat na mjestu današnje ambulante. Džamija je dva puta adaptirana i sanirana, drugi put 1994.god. Tom prilikom je narušena autentičnost objekta, posebno u spoljašnjem izgledu. Na kraju je uz nju izgradjen i šadrvan i vraćen joj je prvobitni izgled. Stavljena je pod zaštitu države kao kulturno - istorijski spomenik treće kategorije. U arhitektonskom pogledu, Vezirova džamija predstavlja tipičan primjer islamske sakralne arhitekture na ovim prostorima. Zidana je kamenom utopljenim u krečni malter, četvorougaone je osnove. Posebnu vrijednost predstavlja soferluk sa dijelovima u duborezu i slijepim arkadama, kao i enterijer koji je poslije više sanacija ostao autentičan. Minaret je od drveta i završava se otvorenom kružnom galerijom.

19. Vezirova džamija u Gusinju

20. 1.5. Zgrada bivše osnovne škole u Brezojevici - zaštićeni spomenik kulture III kategorije Zgrada bivše osnovne škole u Brezojevici podignuta je 1893.god. u neposrednoj blizini Crkve Svete Trojice, u okviru manastira Brezojevica. Radila je kao osnovna škola tri godine, 1912.god. je spaljena, a nakon toga obnovljena. Ponovo je spaljena 1941.god. a na očuvanim ostacima je obnovljena 1986/87 god. Lokacija zgrade bivše osnovne škole

21. 1.5. Crkva Svetog Đorđa u Gusinju - zaštićeni spomenik kulture III kategorije Crkva Svetog Đorđa u Gusinju je podignuta na mjestu starije crkve. Po zapisu na ploči saznajemo da je podignuta prilozima od lokalnog pravoslavnog stanovništva. Crkva je jednobrodne osnove sa polukružnom apsidom na istoku i zvonikom na preslicu sa otvorom za tri zvona na zapadnoj strani. U zapadnom traveju je drvena pjevnica. Ikonostas je rad Petra Čolanovića iz 1926.god. Ikone su rađene u tehnici ulje na platnu. Crkva ima pokretni fond koji se sastoji od starih štampanih knjiga i ikona. Obnova započeta 1996, 2000.god. Crkva Svetog Đorđa u Gusinju

22. OSTALI OBJEKTI KOJI POSJEDUJU ODREĐENA SPOMENIČKA SVOJSTVA • Osim navedenih zaštićenih kulturnih dobara i onih koji su u postupku za proglašenje, u opštini Plav postoji više ambijentalno, kulturno i istorijski značajnih objekata i lokaliteta za koje se osnovano može reći da posjeduju određena spomenička svojstva i za koje je potrebno predvidjeti valorizaciju i mjere zaštite. • Prema podacima Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture to su: • 2.1. Crkva Svetih mučenika Kirika i Julite u selu Velika pod Čakorom • podignuta 1926.god. sanirana početkom ovog vijeka (1944, 1994.god.) Crkva Svetih mučenika Kirika i Julite

23. 2.2. Crkva Svetog Antuna u Gusinju iz 1936.god. Katolička crkva Svetog Anta u selu Dolja, u blizini Gusinja, sagrađena je izmedju 1933. i 1936. Crkva je veća, jednobrodna zgrada, s poligonalnom apsidom i zvonikom na glavnom pročelju. 2.3. Šabovića džamija (Ferovića džamija) na Janjinoj Glavici u Plavu iz 1880.god. Šabovića džamija u Plavu

24. 2.4. Nova Sultanija džamija u Plavu iz 1903.god. Sultan Abdul Hamid je podigao Džamiju Sultaniju u Plavu 1903. (1909 godine). Ova velelepna džamija Sultanija koja se takođe nalazi na Meterizu pravljena je od tesanog kamena sa kupolama i kamenim minaretom. Ova džamija je malo korištena u vjerske svrhe, a pod pritiskom ondašnjeg režima 1924.godine oduzeta je islamskoj zajednici i pretvorena u vojno skladište, potom u školu, a onda i u policijsku stanicu. Na zgradi su uništeni vrijedni zapisi, srušen je minaret kao i kupole, i srušena je Ruždija u dvorištu džamije. Nova Sultanija džamija u Plavu

25. 2.5. Džamija u Martinovićima iz 1800.god. Džamija u Martinovićima i detalj vrata

26. 2.6. Čekića džamija u Gusinju iz 1687.god. Čekića džamija, u Gusinju, izgrađena je 1687.godine. Zabilježeno je da je ova džamija podignuta „dobrovoljnim prilozima naroda gusinjskog“. Čekića džamija u Gusinju

27. 2.7. Džamije u Vusanju

28. Džamija u Vusanju 2.8. Džombalića džamija u Donjem Vusanju iz 1910.god.sa starim grobljem

29. 2.9. Nova džamija u Gusinju iz 2001.god. na mjestu stare Radoničke džamije (Radončića džamija).

30. Primjeri novih sakralnih objekata: Crkva Sv.Nikolaj Mirlikijski u Vojnom Selu započeta 1993.god. Crkva Presveta životvorena trojica – Zorići

31. Crkva Sveta Petka u Murinu , započeta 2002.god. završena 2007., 2010. Sehidska džamija u Kruševu

32. 3. OBJEKTI I LOKALITETI ZA KOJE SE PREPORUČUJU ISTRAŽIVANJA I UKLJUČIVANJE U PROGRAME VALORIZACIJE I MJERE ZAŠTITE • Vrijedni su izvjesni ostaci starih gradova,odnosno utvrđenja. • 3.1. OSTACI STARIH GRADOVA • U srednjem vijeku na ovom podrucju se nalazilo više utvrdjenja, među kojima su najznačajnija bila: Plavski – Dizdarev grad, Gusinjski grad, „Kršla“, Jerinin grad, Gradac i Čeligrad. Većina ovih utvrđenja su nestala, ali su svakako interesantna za turiste i arheologe. • 3.1.1. GRAD PLAV - Dizdarev grad • Vrsta lokaliteta: Utvrđeni grad • Period: Rim, srednji vijek • Stanje očuvanosti: Loše • Dizdarev grad je sačinjavala Stara (Carska) džamija, biblioteka i kule korištene za smještaj vojnika, oružja i hrane koje su bile opasane visokim zidinama. Kao osnivač pomenutog kompleksa spominje se Zejnel - beg Dizdar. • Danas od kula i biblioteke nema ni traga. Tek ponegdje vidljivi su tragovi nekadašnjih zidina. Ali džamija, ono što je najvrjednije i najuzvišenije u Plavu, najstariji i najvrjedniji spomenik kulture u ovom kraju i danas stoji. Ona je zakonom zaštićena dugi niz godina.

33. Dizdarevića grad u staroj plavskoj čaršiji

34. 3.1.2. GUSINJSKA ČARŠIJA Čaršija je dio grada, gotovo uvijek u samom njegovom središtu, koji se uglavnom razvio u svom obliku i nazivu za vrijeme osmanske vladavine. Čaršija predstavlja jednu od najvažnijih karakteristika osmanskog grada. Ona je njegov komercijalni centar – zona u kojoj se obavlja većina privrednih aktivnosti. Gusinje - trg 1930.god. Gusinje - pogled 1930.god.

35. 3.2. ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA • Nazivi planina, rijeka, naselja: Visitor, Trojan, Lim, Ropojana, Romon, Grnčar, Ribare i drugi sa ilirskom, grčkom, romanskom, vlaškom, slovenskom ili orijentalnom osnovom, kao i brojni i značajni kulturno-istorijski spomenici potvrđuju da je područje oduvijek bilo naseljeno. Prostor Prokletija nije još uvijek sistematski arheološki istražen, pa je sasvim izvjesno da arheološki lokaliteti koji su do sada prepoznati, nisu jedini, bilo da je riječ o eventualnim praistorijskim staništima u pećinama i okapinama padina Prokletija, preko antičkih puteva, naselja i rudnika, srednjovjekovnih arhitektonskih objekata, periodu islamske dominacije. • 3.2.1. VOLUŠNICA – PLAV • Velika Majka sa Prokletija • Gravura na kamenom bloku nazvana Velika Majka (Magna mater) sa Prokletija pronađena je na planini u blizini napuštenog katuna Volušnica, na visini od 1.790 m. Na osnovu analize tehnike graviranja, pretpostavlja se da gravira potiče iz srednjeg bronzanog doba (600 godina prije naše ere). Na kamenoj ploči urezana je scena borbe muškarca i žene sa vukom koji je napao dijete. Vjerovatno je da se radi o Ilirskom periodu jer pojedine predstave liče onim na Vezirovoj bradi. • Prema navodu arheologa Pavla Mijovića, ovo je jedini nalaz u parijentalno pećinskoj postpaleolitskoj umjetnosti na Balkanu.

36. Gravura na kamenom bloku Volušnica

37. 3.2.2. VEZIROVA BRADA – PLAV • Najstariji pronađeni tragovi iz gvozdenog doba – VIII vijek p.n.e. su na okapini Grebaja na planini Vezirova brada (1300mnm). Neki daleki predak je bijelom bojom (na visini od oko 600 m u odnosu na ravan) nacrtao (uklesao) lov na jelene. • U školjci okapine, oksidima karakteristično obojenoj i stravično okačenoj iznad ponora, pojavljuje se prizor silovitog zaleta lovaca na divljač, konegetičniji od onog u Lipcima (kod Risna), a od njega i bjelinom i jasnoćom figura uočljiviji. • Od dva lovca jedan je krstolik, a drugi stoji široko raskoračen. (Pavle Mijović, Umjetničko blago Crne Gore). • S obzirom da su na prostoru Crne Gore otkrivene tri pećine sa crtežima, a jedna od njih je ova, na lokalitetu planine Vezirova brada kod Gusinja, potrebno ju je arheološki istražiti (npr. trebalo bi izvršiti sondažno iskopavanje i izraditi neophodnu tehničku i foto-dokumentaciju ovog spomenika prirode.) • 3.2.3. BREZOJEVICA – PLAV • Selo Brezojevica se nalazi na ulazu u široku Plavsku kotlinu, idući od Berana i Andrijevice. Na ovom potezu evidentirano je nekoliko zemljanih humki od kojih se ističe jedna kod Zadruge u Brezojevici, koja je u poznom srednjem vijeku upotrijebljena za sahranjivanje, a grobovi su obilježeni neobrađenim kiljanima postavljenim više glave. Pojedini grobovi imaju neobrašenu kamenu ploču postavljenu preko groba koja je u ravni sa okolnim terenom.

38. Brezojevica - Plav

39. 3.3. OBJEKTI • 3.3.1. Stara knjižnica u Plavu • Jadan od najstarijih kulturno-istorijskih spomenika u Crnoj Gori ove vrste, bila je uništena Stara knjižara u Plavu, koju je 1471.godine, podigao plavski beg Zejnel Dizdar. Nažalost, ovaj vrijedni i nesumnjivo najstariji kulturni objekat ovih prostora nije sačuvan da svjedoči kako su ljudi ovih prostora, prije više od pet vjekova, cijenili knjigu. • 3.3.2. Kameni most na Bijelom potokuu Brezojevicama

40. 3.3.3. Most u Murinu iz 1912.god.

41. 3.3.4. Mlinovi i vodenice • Snaga voda plavskog i gusinjskog kraja se koristila i za mlinove, u kojima se mljelo žito uzgajano na samom području Prokletija. Kako ga nije bilo dovoljno, žito za prehranu stanovnika se u Gusinje i Plav donosilo iz Peći, Prizrena. • Kraj rijeke ili izvora, pojedini mlinovi Prokletija su zadržali mehanizam, a neki su još u upotrebi. • Najbolje su sačuvana dva mlina: na Ali - pašinim izvorima i u selu Vusanje, u dolini Ropojana, do kojeg se dolazi od Gusinja. • - Vodenica na Ali - pašinim izvorima • Vodenica - mlin je specifičan, jer je u okviru stambene cjeline - iznad mlina, na spratu, • nalaze se stambene prostorije.

42. Mlin na Alipašinim izvorima Alipašini izvori

43. - Mlin u selu Vusanje

44. 3.3.5. Tip stare plavsko-gusinjske kuće • Kule • Kamene kule Plava i okoline se svojom spoljašnjošću, strukturom i prostornom organizacijom razlikuje od tipične drvene kuće Plava. Kule su specijalno prilagođene zahtjevima odbrane od napada, a istovremeno prilagođena za stanovanje u toku opsade. Kule su jednostavne, bez velikih otvora, diskretno olakšane dodatkom drvenog čardaka. Kula je kasnije postala simbol bogastva, moći i potrebe da traje. • Većina kula Plava i Gusinja potiče iz perioda od kraja XVI , do početka XX vijeka. Imale su stambeno-ekonomsko-odbrambenu funkciju. Zidane su od kamena, imaju najmanje jedan boj (sprat), sa većom debljinom zida od ostalih objekata za stanovanje i imaju kvadratnu osnovu. Neke kule iznad kamenom zidanog sprata imaju sprat izgradjen od drveta s prozorima na sve četiri strane, a ti prozori su najčešće služili kao vidikovac ili stražarnica. Ukoliko je cijela kula od kamena, onda se na gornjoj etaži javljaju na svim fasadama uske puškarnice. • Bogatstvo različitosti prisutno je i u zanimljivim, originalnim kamenim kulama i kućama sa odajama u kojima su rezbareni rafovi, dolapi, ornamenti, minderi i ćilimi, proizvodi domaće radinosti. Kule, građene od XVII do ranog XX vijeka, imale su defanzivnu ulogu u varoši i prestavljale zaštitu ne samo za jednu kuću već i za cijelu lokaciju. Ondašnje kule su imale i dvorište, ograđeno visokim zidom, unutar kog je bilo nekoliko manjih kuća i komunalnih objekata, uključujući I mutvak (pekaru). • Najreprezentativnija je kula Redžepagića, koja je i zaštićeni spomenik kulture. • Kulom su nazivali i „obične kuće“ onih ljudi kojima je priznat status u bilo kom smislu.

45. Primjeri: Kula Omer-bega Redžepaš(g)ića sagrađena godine 1899. Kula sa puškarnicama (mazgale) Emurla-beg Redžepašić ili Redžepagić

46. Kula - 2012.god. Kula Jasavića u Malom Selu kod Plava Kula Bećiragića, Gusinje Kuća u Kruševu - 2012.god.

47. Kula Kula Hadžimušovića Kula Kupa Bekteševića Kula Rašića Grnčar

48. Kula Kula Rašića - Gusinje

49. Stare kuće: • Kuća je na dva boja (sprata). Donji boj, prizemlje je od kamena i služio je kao hizba za stoku ili kao magaza, a gornji je od čatme ili brvana. Imao je ćošak, i služio je za stanovanje. Neke kuće imale su i prostoriju na drvenim direcima, pribijenu uz njih, u koju se iz kuće ulazilo. Služila je za spavanje a zvala se mandžalak. Kuća u Plavu Kuća Feratovića Gusinje

50. Kuća u Velici Kuća u Murinu