Procesy zewnętrzne rzeźbiące powierzchnię Ziemi

1. Procesy zewnętrznerzeźbiące powierzchnię Ziemi

2. Wietrzenie Proces ten można rozumieć dwojako: jako wietrzenie fizyczne oraz chemiczne: *Do tego pierwszego, zwanego również wietrzeniem mechanicznym dochodzi wówczas, gdy skały tracą swoją spoistość i rozpadają się na mniejsze elementy np. okruchy lub bloki jednak bez zmiany składu chemicznego. *Wietrzenie fizyczne charakterystyczne jest dla klimatu pustynnego, podbiegunowego oraz górskiego. Wyróżnia się kilka typów tego procesu w zależności od czynnika wywołującego kruszenie i rozpad skał:

3. * wietrzenie termiczne- następuje wskutek częstych zmian temperatury powietrza, zwłaszcza gdy często przechodzi ona przez wartość 0oC. * wietrzenie mrozowe- czynnikiem aktywnym jest w tym przypadku woda, która zamarzając w szczelinach skalnych powoduje ich rozsadzanie (gdyż woda zamarzając zwiększa swoją objętość) * wietrzenie solne- jest skutkiem krystalizacji soli w szczelinach skalnych * wietrzenie biogenne- na skutek organizmów żywych, a przede wszystkim drzew, które wciskają korzenie pomiędzy szczeliny skalne

4. Wietrzenie chemiczne powszechnie zachodzi w klimacie ciepłym i wilgotnym. W przeciwieństwie do fizycznego, prowadzi ono do zmiany składu chemicznego skał. Podstawowymi procesami chemicznymi w przypadku tego wietrzenia są: utlenianie, rozpuszczanie, hydratyzacja, karbonatyzacja, hydroliza oraz redukcja.

5. *Utlenianie – reakcja chemiczna, w której atom przechodzi z niższego na wyższy stopień utlenienia. *Rozpuszczanie – proces fizykochemiczny polegający na takim zmieszaniu ciała stałego, gazu lub cieczy w innej cieczy lub gazie, że powstaje jednorodna, niemożliwa do rozdzielenia metodami mechanicznymi mieszanina. *hydratyzacja - Proces absorpcji wody przez minerały, doprowadzający do przekształcenia minerałów bezwodnych w minerały uwodnione, przy czym zwiększa się ich objętość. * Karbonatyzacja (uwęglanowienie) - reakcja chemiczna między kwasem węglowym a minerałami. *Hydroliza - reakcja chemiczna polegająca na rozpadzie cząsteczek związku chemicznego na dwa lub więcej mniejszych fragmentów w reakcji z wodą lub parą wodną. *

6. przemieszczanie się zwietrzeliny i powierzchniowej warstwy skał litych w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. W zależności od szybkości tych ruchów wyróżnia się: Ruchy masowe:

7. Grawitacyjne ruchy masowe Jak sama nazwa wskazuje są one uzależnione od siły ciężkości czyli od grawitacji. Siła ta sprawia, że luźny materiał skalny zalegający na stoku ulega przemieszczeniu w dół. Żeby ruchy te mogły zaistnieć wystąpić muszą pewne warunki, np. wstrząsy tektoniczne, podcięcie stoku przez wody rzeczne, zachwianie równowagi stoku wskutek działalności człowieka i inne.

8. Wyróżnia się kilka typów grawitacyjnych ruchów masowych: *osiadanie, spełzywanie, spływ, staczanie, osuwanie i obrywanie. O tym który ruch wystąpi w danych warunkach decyduje przede wszystkim wielkość nachylenia stoku oraz stopień nasączenia zwietrzeliny wodą. Formami związanymi z ruchami masowymi są żleby, nisze i jęzory osuwiskowe, piargi itp. Typy ruchów masowych :

9. Spełzywanie (pełzanie) - jest przemieszczaniem bardzo wolnym, występuje na stokach o niewielkim nachyleniu. Czynnikiem, który wzmaga proces spełzywania jest nasączenie zwietrzeliny wodą. W naszych warunkach klimatycznych zachodzi głównie na stokach zadarnionych. Ruch ten nie jest widoczny "gołym okiem". Można zauważyć jego efekty - przechylone drzewa, pochylone słupy itp.

10. -to stosunkowo szybki proces zsunięcia się zwietrzeliny lub mas skalnych po stoku. Przebiega z prędkością od kilku do kilkudziesięciu m/s. Czynnikami sprzyjającymi osuwaniu są: # nasączenie zwietrzeliny lub powierzchniowej warstwy skał przez wodę (najczęściej po długotrwałych opadach). Powoduje to zwiększenie ich ciężaru. # odpowiedni układ warstw skalnych tzn. warstwy skalne nachylone w tym samym kierunku co stok. # naruszenie równowagi stoku przez czynniki naturalne (podcięcie stoku przez rzekę, morze) i antropogeniczne (podcięcie stoku przy budowie drogi, lokalizacja ciężkiego budynku na stoku). Osuwanie:

11. występuje na ścianach skalnych i stromych stokach. Polega na odrywaniu się od litej skały i spadaniu w dół odłamków skalnych. Duże znaczenie ma w tym przypadku wietrzenie mrozowe. Spadające po stoku odłamki skalne żłobią podłużne rynny zwane żlebami. Materiał skalny gromadzi się w dolnej części oraz u wylotu żlebu w formie stożka usypiskowego, w Tatrach nazywanego piargiem. Odłamki skalne mogą również przemieszczać się w żlebie jako lawiny błotno-gruzowe lub śnieżno-gruzowe. Odpadanie:

12. również występuje na stromych stokach i polega na nagłym oderwaniu się i runięciu w dół wielkich mas skalnych. Najczęściej przyjmuje formę lawiny kamiennej. Miejsce oderwania mas skalnych nosi nazwę obrywu. U podnóża stoku powstaje bezładne głazowisko. Przykładem są Wantule w Dolinie Miętusiej w Tatrach. Obrywanie:

13. Erozja lodowcowa zachodzi na trzy sposoby: jako detrakcja, egzaracja oraz detersja. Wszystkie one prowadzą do żłobienia, wygładzania, szlifowania podłoża, po którym przemieszcza się lodowiec. Charakteryzując działalność lodowców należy uświadomić sobie, że chodzi tu zarówno o lodowce górskie jak i lądolody. Rzeźbotwórcza działalność lodowców

14. Formami erozyjnymi związanymi z przemieszczania się lądolodów są: rysy lodowcowe, wygłady,barańce (czyli mutony), fiordy,jeziora polodowcowe i wiele innych. Podczas transportu wydarty z podłoża materiał skalny przemieszczany jest wraz z ruchem lodowca często na bardzo odległe tereny, gdzie tworzy formy akumulacyjne. Powszechnie występującymi są moreny (czołowa, denna, boczna, środkowa, powierzchniowa i wewnętrzna). Wspomnieć należy także o głazach narzutowych, sandrach, kemach itp.

15. # rysy lodowcowe: efekt płytkiego nacinania gładkich powierzchni skalnych, do głębokości 4 mm ostrymi i twardymi okruchami skalnymi # Wygład lodowcowy - powierzchnia litej skały wygładzona wskutek erozji lodowca. Zachodzi w wyniku szorowania o podłoże fragmentów skał przemieszczanych w spągowej części lodowca (detersja). # Barańce – boczny grzbiet górski w słowackich Tatrach Zachodnich, odbiegający od Żarskiej Przełęczy na południe. #Fiord - rodzaj głębokiej zatoki wrzynającej się w ląd, często rozgałęzionej, typowo z charakterystycznymi stromymi brzegami miejscami dochodzącymi do 1000 metrów #Formy akumulacyjne - powstałe na skutek procesów egzogenicznych ( proces zewnętrzny )

16. Wiatr czyli poziomy ruch mas powietrza powstający wskutek różnic w ciśnieniu atmosferycznym (ruch powietrza od wyżu do niżu) wywołuje tzw. erozję eoliczną (czyli wietrzną). Jest ona tym silniejsza im mniej roślinności występuje na danym obszarze. Ponadto znaczenie ma także stopień zwartości materiału skalnego; im jest on bardziej rozdrobniony, tym jeszcze łatwiej poddaje się dalszemu rozkruszaniu. Także niewielka ilość opadów jest czynnikiem przyspieszającym procesy wietrzenia. Rzeźbotwórcza działalność wiatru

17. Erozyjna działalność wiatrumoże przyjmować dwojaką postać: deflacji i korazji. * 1.Deflacja polega głównie na wywiewaniu materiału, przez co powierzchnia terenu ulega obniżeniu. Trwa ona aż do momentu gdy cały materiał nadający się do transportu nie zostanie wywiany, czyli do chwili powstania bruku deflacyjnego. Jest to warstwa żwiru lub piasku zbyt ciężka, by wiatr zdołał ją przenieść. W wyniku deflacji powstawać mogą: misy deflacyjne, ostańce (góry świadki), rynny, niecki deflacyjne.

18. * 2. Formy utworzone wskutek takiej działalności mogą osiągać bardzo różne rozmiary. Do najmniejszych należą riplemarki czyli tzw. zmarszczki eoliczne. Mianem tym określa się szereg grzbiecików powstałych przez gromadzenie materiału piaszczystego, którego transport odbywa się głównie wskutek saltacji.

19. Typy Wydm: *podłużne, *poprzeczne, *barchany, *paraboliczne, *gwiaździste. Działalność wiatru a wydmy:

20. Wydmy: A. Barchan B.Poprzeczna C.Połączona D.Podłużna E.Paraboliczna F.Gwiaździsta

21. Wydmy podłóżne:

22. Wydmy poprzeczne:

23. Wydmy barchany :

24. Wydmy paraboliczne:

25. Wydmy gwieździste:

26. Przemieszczanie się wydm:

27. Ważną z punktu widzenia przyrodniczego formą akumulacji eolicznej są pokrywy lessowe. Powstają w procesie wywiewania materiału pyłowego z pustyń, który następnie transportowany jest na znaczne odległości. Z czasem osadzone pyły przekształcają się w pokrywy lessowe, które stanowią świetny materiał do powstania bardzo urodzajnych gleb. Obecnie tego typu pokrywy tworzą się m. in. w Chinach i Mongolii, na bazie pyłów wywiewanych z Pustyni Gobi. Czy wiesz, że...

28. Wody opadowe, które w poszczególnych strefach klimatycznych Ziemi występują w różnych ilościach, zaczynają swą działalność morfologiczną od wcinania się w podłoże w postaci żłobków, bruzd, zagłębień. Rzeźbotwórcza siła wody opadowej uwarunkowana jest rodzajem ruchu, który ona wykonuje (laminarny- tj. spokojny, linijny; turbulentny- wirowy), jej ilością, nachyleniem terenu Rzeźbotwórcza działalność wód płynących

29. W biegu rzeki wyróżnia się zasadniczo trzy odcinki, które różnią się między sobą rodzajem i wielkością erozji, ilością transportowanego materiału oraz stopniem jego akumulacji.

30. erozja wgłębna, która powoduje bardzo silne żłobienie skał. W wyniku tego procesu powstają charakterystyczne dla obszarów górskich. Erozja ta może zachodzić tylko do pewnego poziomi- tzw. bazy erozyjnej. Należy wiedzieć jednak, że rzeka żłobiąc nigdy nie osiągnie tego najniższego poziomu, bo to oznaczałoby zerowy spadek rzeki. Tymczasem by woda mogła płynąć musi istnieć choć minimalny spadek. W pierwszym odcinku rzeki (tzw. górny bieg rzeki)

31. wody jest więcej, ponieważ kolejne dopływy rzeczne wpadają do rzeki głównej. Spadek rzeki, tak duży w poprzednim odcinku tutaj ulega zmniejszeniu, zaś nad erozją wgłębną zaczyna dominować erozja boczna. Ten typ erozji przyczynia się do poszerzania koryta, prowadzi także do powstawania specyficznych dla tego odcinka form, jakimi są meandry. Zwane są one inaczej zakolami, które powstają w ten sposób, że z brzegu rzeki, na którym zachodzi erozja, materiał transportowany jest i składowany na brzegu drugim w postaci tzw. ławicy piaszczystej. Jako że bieg rzeki meandrującej jest niezwykle kręty, dochodzi niekiedy do jego wyprostowania poprzez rozerwanie podstawy meandru. Dochodzi wówczas do powstania nowego koryta o znacznie krótszym i prostszym biegu. Odcięte meandry wypełnione wodą stają się wówczas starorzeczami, czyli jeziorami zakolowymi, które z czasem zanikają. W środkowym biegu rzeki

32. Najodpowiedniejszymi warunkami do zaistnienia zjawisk krasowych jest gorący, wilgotny klimat, chociaż w nieco chłodniejszym również będą one zachodzić, z tym że formy krasowe osiągną tam nieco mniejsze rozmiary. Ponadto występować muszą skały podatne na krasowienie, a zatem: wapienie, margle, dolomity, sole kamienne. Przy czym najintensywniej procesy krasowe zachodzą w skałach węglanowych. Intensywność procesów zwiększa się jeszcze jeśli formacje skalne będą dobrze uszczelnione, z licznymi porami, które pozwolą wodzie krasowej wniknięcie do ich wnętrza. Rzeźbotwórcza działalność wód krasowych

33. odznacza się niewielkim spadkiem, znaczną ilością transportowanych wód, a także występowaniem erozji bocznej. W odcinku tym na wielką skalę występuje akumulacja materiału transportowanego rzeką. Na granicy rzeki i zbiornika, do którego ona wpływa mogą powstać dwa rodzaje ujść: deltowate bądź lejkowate. Często w podłużnym profilu rzeki zaznaczają się gwałtowne zmiany głębokości koryta w postaci progów i wodospadów. Zachodząca w ich pobliżu erozja wsteczna prowadzi do stopniowego cofania się tych progów i wodospadów, a także do wydłużania doliny w górę rzeki wskutek jej rozcinania Dolny bieg rzeki

34. Profil podłużny dużej rzeki i przekroje poprzeczne jej koryta w biegu górnym (a), środkowym (b) i dolnym (c).

35. * Margiel – skała osadowa, zwykle szara; składa się z węglanów (wapnia lub magnezu) i minerałów ilastych, używany do wyrobu cementu, także jako nawóz mineralny (sztuczny), ma słaby, nieprzyjemny zapach.

36. *Dolomity (wł. Dolomiti, niem. Dolomiten) – pasmo górskie w północno-wschodniej części Włoch (znajdujące się w całości na ich terenie), leżące na terenie Południowych Alp Wapiennych (Alpy Wschodnie). Leży pomiędzy dolinami: Val Rendena na zachodzie, Piawa na wschodzie oraz Pustertal (Val Pusteria) na północy.

37. W wyniku procesów krasowych dochodzi do powstania całego szeregu form, zarówno powierzchniowych jak i podziemnych, które stanowią wyróżnik krasu w danym terenie.Do form krasu powierzchniowego zalicza się miedzy innymi:

38. Żłobki i żebra krasowe: o bardzo różnych rozmiarach; ich głębokość nie przekracza przeważnie 2 m , ale długość i szerokość może osiągać nawet kilkadziesiąt metrów. Powstają w wyniku linearnego spływania wody opadowej

39. Lejki krasowe: koliste bądź wydłużone, owalne wgłębienia powstałe na skutek rozpuszczania utworów skalnych przez wodę krasową wpadającą w szczeliny. Lejki krasowe łącząc się ze sobą tworzą uwały, a te zaś ulegając dalszemu łączeniu przekształcają się w rozległe zagłębienia, o powierzchni nawet do 600 km2 zwane poljami. W ich dnie mogą tworzyć się jeziora

40. związane nieodłącznie z formami krasu podziemnego- jaskiniami. Wskutek ich zapadania się na powierzchni ziemi formują się duże formy lejowate Kotły zapadliskowe:

41. Ponory i wywierzyska: stanowią istotny element cyrkulacji wód w obszarach krasowych. Ponory stanowią swoiste wpływy wód (cieków bądź rzek) pod powierzchnię ziemi, przyjmują one najczęściej kształty szerokich szczelin. Wywierzyska natomiast zwane inaczej źródłami krasowymi, są miejscami wypływu wód podziemnych na powierzchnię, która często wydostaje się pod ciśnieniem

42. Humy (ostańce) wznoszą się ponad powierzchnię; w klimacie cieplejszym i bardziej wilgotnym zwane są mogotami.

43. Drugą grupę stanowią formy krasu podziemnego. Składają się na nie: *Jaskinie: naturalne pustki, próżnie skalne, wydrążone przez przepływającą wodę krasową. Mogą mieć bardzo różną budowę i rozmiary

44. Studnie: stanowiące formy na kształt pionowych jaskiń, o podobnej średnicy na całej długości.

45. Dodatkową atrakcją krasu podziemnego są formy naciekowe powstające wskutek wytrącania się, a następnie ponownego osadzania węglanu wapnia z wód krasowych. Do najbardziej znanych rodzajów nacieków zalicza się: Stalaktyty: zawieszone pod stropem jaskini

46. Stalagmity: o kształcie podobnym do powyższych, ale "wyrastające" z podłoża, które utworzyły się wskutek osadzania się węglanu wapnia zawartego w kroplach wody spadającej ze stalaktytów

47. Stalagnaty: utworzone wskutek swoistego "zrośnięcia" stalaktytów i stalagmitów

48. Działalność morza podobnie jak wiatru, lodowca, wód rzecznych polega na erozji, transporcie i akumulacji. Erozja morska nosi miano abrazji i polega na rozkruszaniu wybrzeży morskich, ich niszczeniu pod wpływem fal w czasie przyboju. Oprócz abrazji na kształt wybrzeża wpływ mają również organizmy żywe, tzw. skałotocza, które w wwiercają się w skały co powoduje ich stopniowy rozpad. Wspomnieć należy także o chemicznym i hydraulicznym oddziaływaniu wód morskich na strefę brzegową. Ze względu na wysokość nad poziomem morza wybrzeża dzieli się na wysokie oraz niskie. Na tych pierwszych dominującym procesem rzeźbotwórczym jest abrazja, natomiast wybrzeża niskie kształtowane są wskutek akumulacyjnej działalności morza. Rzeźbotwórcza działalność morza:

49. Do typu wybrzeży wysokich zalicza się: Dalmatyńskie- powstałych poprzez zalanie grzbietów górskich ułożonych równolegle do wybrzeża (Półwysep Bałkański)

50. Riasowe- powstałych wskutek zalania grzbietów górskich ułożonych prostopadle do wybrzeża (Bretania, Normandia, Hiszpania)