dr Arkadiusz Karwacki Zakład Polityki Społecznej Instytut Socjologii UMK

1. Diagnoza – strategia – program, jako oś praktyki polityki aktywizacji – wyzwania dla ekonomii społecznej* Wprowadzenie do obrad * dr Arkadiusz Karwacki Zakład Polityki Społecznej Instytut Socjologii UMK Polskie Towarzystwo Polityki Społecznej (PTPS) Polskie Towarzystwo Socjologiczne (PTS)

2. O współczesnych wyzwaniach i zmianach na gruncie polityki społecznej (które to zmiany stają się przy Państwa udziale) można mówić, wskazując następujące kwestie: • „The balanse in the welfare mix” - poszukiwanie balansu w postaci stopniowego ograniczania roli państwa w zabezpieczeniu obywateli, przy jednoczesnym wzmocnieniu udziału w tym zakresie sektora komercyjnego, obywatelskiego (woluntarystycznego) i nieformalnego; • „Rights” - budowanie podstaw do realnego korzystaniaz gwarantowanych obywatelskich, politycznych i socjalnych praw; • „Empowerment” - budowanie nowej (odbiurokratyzowanej) polityki upodmiotowienia obywateli poprzez wydajny system produkujący dobra publiczne, gdzie państwo uszczupla swoją naczelną rolę w budowaniu systemu zabezpieczenia (patrz pkt. 1) pozostając tzw. siłą wspierającą; • „Regulation” – umiejętne budowanie balansu w kontekście prawnych regulacji na gruncie polityki społecznej, poprzez łączenie gwarancji, dla tych, którzy nie są w stanie sobie poradzić (wykazać aktywności) a „eksperymentowaniem” i innowacyjnością wpisanych we wprowadzane instrumenty aktywizujące. Ważnym elementem budowania polityki w tym wymiarze jest racjonalność ekonomiczna, której często brakowała w tzw. „tradycyjnym państwie opiekuńczym”.

3. c.d. • „Decentralization” – z założenia jest to upodmiotowienie w sferze decyzyjności i środków finansowych pozostających w dyspozycji jednostek samorządu lokalnego przy jednoczesnym wzmacnianiu odpowiedzialności, ale także możliwości finansowych takich małych jednostek, jak: szkoły, szpitale, domy pomocy społecznej etc. A zatem mamy do czynienia z procesem odwrotu centralizmu państwowego ku subsydiarności z kaskadowym zakresem odpowiedzialności i wsparcia (zwracania się o wsparcie) w rozwiązywaniu problemów; • „Equity and equality” – kreowanie, planowanie i budowanie możliwości dla zaistnienia podstaw sprawiedliwości i równości, jako wyzwanie przede wszystkim dla państwa, które angażuje w politykę „sprawiedliwości i równości” podmioty sektora rynkowego oraz organizacje społeczne[1]. [1] Johnson N. (2003), State Welfare, w: The Student’s Companion to Social Policy, Red. P. Alcock, A. Erskine, M. May, Oxford: Blackwell Publishing, ss. 150-152.

4. I co z tego wynika? Co z tego odczytujemy? • Że państwo potrzebuje pomocy i obywatelskiej aktywności w walce z problemami społecznymi; • Że dobrem najwyższym i oczekiwanym jest urealnienie praw (obywatelskich, socjalnych); • Że polityka społeczna powinna być wydajna w produkcji dóbr publicznych (podmioty „pozapaństwowe” są tu nadzieją ze szczególnym podkreśleniem roli rozwijania ekonomii społecznej); • Że polityka społeczna powinna być innowacyjna i racjonalna ekonomicznie; • Że działania (i ich finansowanie) powinny być kreowane lokalnie; A efektem tych działań (i celem samym w sobie) będzie równość, sprawiedliwość, warunki dla których, da się określić, zaplanować i zbudować.

5. Nawet jeśli te założenia uzupełnimy konkretnymi ustawami, które stworzą szanse dla nowych podmiotów, czy instrumentami, wciąż rodzą się pytania? • Jak w praktyce skutecznie przełożyć swój obywatelski zapał na wymierne, realne pożądane skutki? • Jak osiągnąć wydajność działań? • Co znaczy być innowacyjnym i jak osiągnąć i kontrolować racjonalność ekonomiczną? • Jak w praktyce identyfikować cele, planować i budować działania, aby były to działania realne a nie pozorne? Posiadanie odpowiedzi na te pytania stwarza szanse, że nasze praktyczne działania aktywizujące będą prowadziły do celów a nie będą celami samymi w sobie, gdzie działanie jest ważniejsze od rezultatów.

6. Cel konferencji: przeniesienie akcentu z idei ku skutecznej praktyce! • Można dyskutować tylko o idei (co samo w sobie jest bardzo ważne) ekonomii społecznej… • Można mówić o potrzebie aktywności obywatelskiej i kwestionować szanse na skuteczną politykę aktywnej integracji bez aktywności w zakresie ekonomii społecznej; • Można utwierdzać Państwa (poprzez kolejne konferencje) w przekonaniu, że warto stwarzać warunki i prowadzić podmioty ekonomii społecznej; Ale gdy każdy wróci w mury swojego miejsca pracy pojawi się wątpliwość – jak te szczytne cele realizować w codziennej praktyce?

7. c.d. • Dlatego też dzisiaj organizatorzy konferencji stawiają akcent na wskazanie (opis, sugestie) wartościowego instrumentarium, które wpisane jest w politykę aktywizacji; • Nie ma sporuo idee przewodnie - np. czy decentralizacja, ale jaka decentralizacja, nie ma problemu czy wprowadzać innowacyjne instrumenty aktywizacyjne ale jakie i jak wykorzystywane instrumenty, nie czas na dyskusję czy ekonomia społeczna ale jaka ekonomia społeczna?! • Osią, na której oprzeć się ma praktyka tej polityki a zarazem wyzwanie dla podmiotów ekonomii społecznej jest wywołane już określanie, planowanie i budowanie działań, czyli w praktyce: DIAGNOZA-STRATEGIA-PROGRAM (a w nim konkretne projekty); • Doskonalenie kompetencji w tym zakresie, poznawanie i określanie cech wartościowego diagnozowania, użytecznego a nie „maskowanego” budowania strategii oraz cech „dobrych” programów i programowania (dobrych i nieudanych praktyk) stanowi użyteczną wiedzę dla wszystkich, którym zależy na przełożeniu wyłożonych na wstępie wystąpienia kierunków zmian w polityce społecznej na realne i pożądane skutki;

8. Co jest ważne w diagnozowaniu? • Każda diagnoza (zwłaszcza w obszarze problemów socjalnych) powinna wynikać z: 1/ jakichś przesłanek a przede wszystkim zainteresowania odkryciem realnych problemów; 2/ dokonania oceny dolegliwości potencjalnych stanów (względnie procesów), a przede wszystkim w oparciu o ocenę moralną dokonanie ich gradacji. • Diagnoza problemów społecznych – co nie jest oczywiste dla przedstawicieli „zrutynizowanych instytucji” w Polsce – rozpoczyna realizację konkretnych „socjalnych” przedsięwzięć, a nie legitymizuje podjęte wcześniej kroki. • „Dobra” diagnoza w praktyce funkcjonowania instytucji musi dotyczyć najbliższego otoczenia terytorialnego instytucji; • „Dobra” diagnoza ma wreszcie to do siebie, że potrzebuje weryfikacji w postaci kolejnej diagnozy, ponieważ problemy nie stoją w miejscu.

9. Wnioski z „Diagnozy sytuacji społeczno-zawodowej kobiet wiejskich w Polsce”Z analizowanych diagnoz wynikają następujące problemy… • Instytucje na poziomie gminy, powiatu, województwa budują często działania w oparciu o diagnozy realizowane na tym samym poziomie szczegółowości. Szczególnie dotyczy to poziomu gminy i posługiwania się ogólnymi diagnozami (rozpoznanie na poziomie powiatu); • Brak gradacji problemów we wnioskach z dokonanych diagnoz; • Jeśli nawet są wskazane priorytety, to brak jest często przełożenia wniosków z diagnoz na projekty adresowane do akcentowanych w diagnozach grup; • Podmioty instytucjonalne posługują się często nieaktualnymi diagnozami, nie prowadzi się okresowej „kontroli” problemów społecznych, adekwatności, skuteczności i zasadności własnych i cudzych działań (np. doroczne zaangażowanie podmiotów w inicjatywy na rzecz grup, które same mogłyby realizować konkretne cele);

10. Co jest ważne w budowaniu strategii? Poprzez inspiracje teorią organizacji i zarządzania uwzględnianie w niej: • długoterminowych celów i misji instytucji, które będą realizować strategię; • wzorców decyzji, które wyrażają pozycję i tożsamość tych, którzy będą strategię realizować; • planu oczekiwań i wyzwań otoczenia; • zintegrowania mocnych stron, wskazania i w konsekwencji wykorzystania potencjału dostępnych podmiotów; • Czytelnej prezentacji czterech czynników: 1/ zasięgu; 2/ zasobów podlegających dystrybucji; 3/ kompetencji; 4/ ustanowienia instytucjonalnego dopełnienia i zależności;

11. Wnioski z „Diagnozy sytuacji społeczno-zawodowej kobiet wiejskich w Polsce”Z analizowanych strategii wynikają następujące problemy… • Niepokojąca jest schematyczność strategii, czyli: • brak nacisku na odpowiedzialność konkretnych podmiotów, • często banalne zapisy o kierunkach aktywności, • brak umiejętnego rozłożenia akcentów między diagnozą a planem działania (strategie na poziomie gminy często nie różnią się od zapisów strategii na poziomie województwa) lub kompletny brak planów działania; • brak charakterystyki potencjału i tożsamości podmiotów, które mają realizować strategię; • brak spójności między celami działań a samymi kierunkami inicjatyw; • brak zapisów, które stanowiłyby podstawę do współpracy ponadinstytucjonalnej; • Brak sprawozdawczości z wdrażania strategii, co oznacza, że nikt nas z niej nie rozlicza…

12. Co jest ważne w sferze realizacji konkretnych projektów? • stabilność finansowa inicjatywy; • oparcie programu na ponadinstytucjonalnej współpracy; • promocja – zainteresowanie projektem; • kreowanie płaszczyzn współpracy z beneficjentami ostatecznymi; • szczegółowej charakterystyki projektu, który powinien być: realistyczny, konkretny, jasno sformułowany, oparty na profesjonalnej diagnozie problemów, długofalowy, elastyczny i stale poddawany kontroli; • umiarkowany „przepływ” realizatorów – otwarcie na nowe spojrzenia, ale przede wszystkim stabilność; • obecność lidera - mentora przedsięwzięcia; • oddanie sprawie przez realizatorów; • kompetencje wykonawców oraz zaangażowanie w sukces przedsięwzięcia; • oparcie w realnych działaniach a nie maskowaniu inicjatyw; (w oparciu o tekst: Agnieszka Rymsza, Przyczyny porażek i sukcesów inicjatyw obywatelskich w Polsce (2002) [praca zbiorowa pod redakcją Józefiny Hrynkiewicz]).

13. Wnioski z „Diagnozy sytuacji społeczno-zawodowej kobiet wiejskich w Polsce”Z analizowanych sprawozdań ze zrealizowanych projektów wynikają następujące problemy… • Potrzeba większego zainteresowania lokalnej władzy konkretnymi projektami realizowanymi na poziomie gminy, powiatu, województwa (przez podmioty różnych sektorów – także tym, co robią podmioty III sektora!!!); • Przerost biurokracji wyrażana sprawozdawczością z tej samej inicjatywy wyrażoną w wielu dokumentach; • Dysproporcje w realizacji projektów między obszarem miejskim a wiejskim; • Definiowanie „efektywności” projektów jedynie w odniesieniu do „zatrudnienia” beneficjentów ostatecznych po zrealizowanym projekcie; • Brak informacji o problemach, barierach i sposobach ich niwelowania w ramach realizacji projektu;

14. A zatem… • Powyżej nakreśliłem tylko wybrane problemy związane z diagnozą, strategiami i programami a jednocześnie deficyty ujawniane w toku realizowanych badań naukowych; • Dzisiejsze spotkanie ma być wskazywaniem teoretycznych i praktycznych doświadczeń oraz sygnalizacją kluczowych problemów praktyki polityki społecznej; • Jest to wyzwanie dla podmiotów ekonomii społecznej w drodze do skutecznej realizacji zakładanych celów poprzez wartościowe diagnozy, strategie oraz projekty.

15. Rozwijanie dyskusji nad praktyką diagnozowania, budowania i wykorzystywania strategii i realizacji projektów może nas uchronić od sytuacji, kiedy zakres i dobrodziejstwo płynące z naszych działań będą jedynie pozorne…