Wiedza o społeczeństwie

1. Wiedza o społeczeństwie Temat: Geneza i istota demokracji

2. Pojęcie i historyczne formy demokracji Demokracja (gr. demos – lud, kratos – władza, siła, władza ludu, czyli dosłownie ludowładztwo) jest formą ustroju państwa, w której jego obywatele (naród, lud) sprawują władzę bezpośrednio lub za pośrednictwem wybranych przedstawicieli. Demokracja antyczna Demokracja kształtowała się od końca VI wieku w niektórych polis (miastach – państwach) starożytnej Grecji. Najbardziej znana jest demokracja ateńska. W Atenach suwerenna władza należała do ludu. Prawa polityczne posiadali wolni mężczyźni powyżej 20 roku życia, rdzenni obywatele Aten. Demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej. Najważniejsze decyzje podejmowało Zgromadzenie Ludowe, w którym mogli uczestniczyć wszyscy obywatele. Ostrakon egipski z inskrypcją demotyczną. Ostrakon – skorupa naczynia ceramicznego lub odłamek kamienny, służące jako materiał piśmienniczy, głównie w starożytnym Egipcie i Grecji.

3. Pojęcie i historyczne formy demokracji Do uprawnień Zgromadzenia Ludowego należało m.in. uchwalanie ustaw i wybieranie urzędników. Zgromadzenie posiadało także uprawnienia sądowe. Władza wykonawcza należała do Rady Pięciuset, którą wybierało Zgromadzenie przez losowanie. Urzędnicy byli wybierani na rok i podlegali nadzorowi ze strony Zgromadzenia i Rady. Dużą rolę odgrywał Trybunał Ludowy, który stał na straży praw obywateli. Ustrój demokratyczny istniał również w republice rzymskiej (509 – 27 roku p.n.e.), jednak rzymska demokracja miała charakter ograniczony. Kluczową rolę w państwie odgrywali przedstawiciele arystokracji, którzy obsadzali główne stanowiska i wchodzili w skład Senatu będącego najważniejszym organem w państwie. W republice rzymskiej istniały aż trzy rodzaje zgromadzeń ludowych, jednak ich rola ograniczała się do rozpatrywania propozycji Senatu lud urzędników. Ostrakon grecki z imieniem Kimona

4. Pojęcie i historyczne formy demokracji Reasumując za ojczyznę demokracji uważa się Ateny, starożytną grecką polis położoną w Attyce. Pierwszy kodeks prawa karnego i cywilnego zawdzięczają Ateńczycy Drakonowi. To właśnie on wprowadził między innymi rozróżnienie zabójstwa na nieumyślne oraz morderstwa. Państwo wtedy nie posiadało prawa ścigania sądowego ani prawa łaski. Natomiast same rozstrzygnięcia wpłynęły na powstanie nowego określenia na szczególnie surowe lub okrutne prawa - na takie prawa mówimy dziś "prawa drakońskie". W rezultacie ciągłych reorganizacji, począwszy od Drakona poprzez Solona a skończywszy na Klejstenesie, została ustanowiona tzw. Demokracja Ateńska. Oprócz całego mnóstwa drobniejszych zmian, opierała się ona głównie na możliwości udziału w zarządzaniu państwem wszystkich pełnoprawnych obywateli, którzy ukończyli 20 rok życia. W historii świata nigdy nie było idealnego ustroju politycznego tzn. takiego, który by gwarantował interesy wszystkich obywateli, był niemożliwy do skorumpowania lub przeciwstawiał się zwykłej głupocie. W starożytnej Grecji demokracja była pochodną ludzkiego geniuszu, czy poetycko to ujmując darem niebios. Solon

5. Pojęcie i historyczne formy demokracji Chrześcijańskie tradycje demokratyczne Z doktryny chrześcijańskiej, zwłaszcza z Dekalogu, wywodzi się wiele zasad i wartości demokratycznych. Idea równości wszystkich ludzi i praw człowieka wywodzi się z biblijnego obrazu stworzenia człowieka przez Boga. W chrześcijaństwie od początku istniało przekonanie o równej godności kobiet i mężczyzn. W gminach wczesnochrześcijańskich istniały procedury demokratyczne. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa diakoni i biskupi byli wybierani w wyborach bezpośrednich przez wszystkich członków wspólnoty. W kręgu myślicieli chrześcijańskich narodziło się prawo oporu wobec tyrańskiej władzy. Święty Tomasz z Akwinu przyznawał poddanym prawo oporu wobec władzy, który zdobył władzę w sposób nielegalny, nakazuje czynić coś, co jest sprzeczne z celem państwa (np. nakłania do grzechu), lub przekracza granice swojej władzy (np. nakłada niesłuszne podatki). św. Tomasz z Akwinu

6. Pojęcie i historyczne formy demokracji Demokracja szlachecka Typ demokracji szlacheckiej ukształtował się w Polsce w II połowie XV wieku, a szczyt rozwoju osiągnęła w wieku XVI. Pełnię praw obywatelskich i politycznych posiadał tylko jeden stan – szlachta. Jego przedstawiciele posiadali wyłączne prawo udziału w sejmikach, zasiadania w sejmie i sprawowania urzędów. Konstytucja z 1505 roku (Nihil novi) precyzowała, że bez zgody sejmu i senatu nie mogły być uchwalone żadne prawa. W ten sposób znacznie została ograniczona rola króla. Reasumując, najważniejszym organem władzy państwowej był sejm, którego członków wybierała szlachta na sejmikach. Sejm decydował o wojnie i pokoju, współdecydował o polityce wewnętrznej. Polski sejm za panowania Zygmunta III Wazy

7. Pojęcie i historyczne formy demokracji Na czele państwa stał elekcyjny król. Każdy szlachcic miał prawo udziału w wyborze króla. Szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi, jeśli naruszył on prawo i przywileje stanu szlacheckiego. Ważnym elementem demokracji szlacheckiej była tolerancja religijna. Rządy szlachty trwały w naszym państwie aż do 1795 r., czyli do III rozbioru Polski. Były związane z szeregiem przywilejów, nadanych przez królów stanowi szlacheckiemu. Należy wspomnieć, iż ustrój ten był związany z trwająca od końca XIV wieku unią polsko-litewską. Zygmunt III Wazaz Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki, a także dziedziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów1566-1632

8. Narodziny współczesnej demokracji • Współczesna demokracja zaczęła się kształtować w wyniku zwycięskich rewolucji burżuazyjnych: • angielskiej w XVII wieku • francuskiej XVIII wieku. • Skutkiem rewolucji angielskiej było przyznanie parlamentowi znacznych uprawnień do reprezentowania społeczeństwa. Ogromny wkład w rozwój demokracji wnieśli filozofowie oświecenia. Charles Louis Montesquieu (Monteskiusz) stworzył zasadę trójpodziału władzy, a Jean Jacques Rousseau fundamentalną dla demokracji zasadę suwerenności ludu. W 1787 roku w Stanach Zjednoczonych uchwalono pierwszą na świecie konstytucję. Przewidywała ona podział władzy między prezydenta (władzę ustawodawczą) i Kongres (władzę wykonawczą). Jan Jakub Rousseau

9. Narodziny współczesnej demokracji W 1789 roku rozpoczęła się Wielka Rewolucja Francuska. Uchwalono wówczas Powszechną Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która zawierała gwarancje podstawowych praw i wolności obywatela, takich jak wolność słowa, zgromadzeń, sumienia. Początki powstania partii politycznych sięgają czasów rewolucji angielskiej. Poszerzenie kręgu obywateli posiadających prawa wyborcze nastąpiło w XIX wieku. Kluczowe znaczenie miało zniesienie cenzusu majątkowego, który uzależniał posiadanie praw wyborczych od wartości majątku. Drugim cenzusem znacznie ograniczającym krąg wyborców był cenzus płci, który dyskryminował kobiety. Pierwszym państwem, które przyznało prawa wyborcze kobietom, była Nowa Zelandia (1893). W Polsce nastąpiło to w 1919 roku.

10. Zasady demokracji demokracja bezpośrednia • referendum • inicjatywa ludowa • weto ludowe demokracja pośrednia • wybory Zasada suwerenności narodu władza ustawodawcza Zasada podziału i równowagi władz władza wykonawcza władza sądownicza

11. Zasady demokracji pluralizm polityczny Zasada pluralizmu pluralizm ideowy Zasada praworządności państwo prawa pluralizm ekonomiczny pluralizm społeczny

12. Zasady demokracji Zasada suwerenności ludu Suwerenność (fr. souverain – panujący, niepodległy) oznacza niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek władzy. Suwerenność oznacza, że władza narodu jest najwyższa i ostateczna. Zasada suwerenności narodu we współczesnym państwie jest realizowana za pomocą demokracji bezpośredniej i pośredniej – zatem naród, który jest suwerenem, uczestniczy w sprawowaniu władzy lub oddziałuje na nią. Do form demokracji bezpośredniej należy referendum, inicjatywa ludowa i weto ludowe. Demokracja pośrednia jest realizowana poprzez sprawowanie władzy przez przedstawicieli wybranych w wyborach i nazywa jest również demokracją przedstawicielską. W drodze wyborów wyłaniane są organy przedstawicielskie, głowa państwa i organy samorządu terytorialnego. Głosowanie jest ważną częścią demokracji.

13. Zasady demokracji Uczestnicząc w wyborach, naród powołuje swoich przedstawicieli, którym przekazuje swoje suwerenne prawa władcze. Do istotnych zasad demokratycznej procedury głosowania należą zasady jednomyślności lub większości. • Zgodnie z regułą jednomyślności głosowania, zostaje wybrana ta opcja za którą opowiadają się wszyscy członkowie danego społeczeństwa. Zasada większości ma trzy odmiany: • zasada większości względnej (zwykłej) – aby decyzja była ważna, za przyjęciem danego projektu musi głosować więcej osób niż za każdym innym, • zasada większości bezwzględnej (absolutnej) – aby decyzja była ważna, za jej przyjęciem musi głosować ponad połowa osób biorących udział w głosowaniu, • zasada większości kwalifikowanej – aby decyzja była ważna, wymagana jest określona ułamkowo lub procentowo ogólna liczba głosów.

14. Zasady demokracji Zasada podziału i równowagi władz Struktura organów we współczesnym państwie jest określana przez zasadę podziału i równowagi władz. Istotą tej zasady jest podział władzy na ustawodawczą (sprawowaną przez parlamenty), wykonawczą (głowa państwa i rządy) i sądowniczą (sądy i trybunały). Współcześnie tę zasadę rozumie się nie tylko jako podział władzy na wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą, lecz także podział władzy między organy centralne i lokalne oraz stworzenie warunków dla działalności niezależnych mediów i opozycji. Zasada ta wyraża się również poprzez istnienie tzw. czwartej władzy, czyli mass mediów, które są wyrazicielem opinii publicznej.

15. Zasady demokracji Zasada praworządności Aby państwo można było uznać za demokratyczne, musi ono być państwem prawa. Oznacza to, że obywatele mogą czynić wszystko co nie jest zabronione przez prawo, organy państwa zaś tylko to, co prawo im nakazuje lub na co im zezwala. Najważniejszym źródłem prawa w państwie demokratycznym jest konstytucja, czyli ustawa zasadnicza. Jest to akt prawny, który reguluje zasady funkcjonowania państwa, określa kompetencje i sposób powoływania organów państwowych oraz zakres praw i wolności obywateli. Konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do wszystkich innych, co oznacza, że nie mogą one być z nią sprzeczne.

16. Zasady demokracji • Konstytucja spełnia w państwie demokratycznym kilka funkcji: • Prawna – zapisy konstytucji regulują porządek prawny w państwie. • Polityczna – konstytucja zawiera zasady, które określają ustrój państwa. • Organizacyjna – określa zasady i formy funkcjonowania społeczeństwa i państwa. • Prognostyczna – dzięki zapisom konstytucji można przewidzieć, w jakim kierunku pójdzie państwo i obywatele, kierując się obowiązującym porządkiem prawnym. • Gwarancyjna – zapisy konstytucji gwarantują istnienie państwa. • Wychowawcza – zadaniem konstytucji jest wychowywanie obywateli w różnych sferach.

17. Zasady demokracji • Zasada pluralizmu • Pluralizm oznacza możliwość istnienia i poszanowania różnych poglądów, form życia politycznego, społecznego i gospodarczego, idei i światopoglądów funkcjonujących w społeczeństwie. • Wyróżnia się pluralizm: • polityczny, który zakłada możliwość wypowiadania swoich poglądów, • ideowy, który zakłada wielość konkurencyjnych ze sobą idei, • ekonomiczny, który zakłada istnienie mechanizmów rynkowych, • społeczny, który zakłada istnienie wielu zróżnicowanych grup społecznych. • W państwie demokratycznym istotna jest swoboda działalności opozycji, czyli partii, które nie uczestniczą w sprawowaniu władzy, a ich rolą jest krytyka i kontrola rządu.

18. Wartości demokratyczne • Wolność • Wolność jest pojęciem wieloznacznym. Potocznie jest rozumiana jako prawo jednostki do postępowania zgodnie ze swoją wolą. W tym znaczeniu wolność występuje najczęściej w połączeniu z innymi określeniami i tworzy wraz z nimi katalog podstawowych wolności demokratycznych, takich jak: • wolność słowa, • wolność prasy, • wolność zgromadzeń, • wolność gospodarcza, • Wolność wyznania. • Sprawiedliwość • W państwach demokratycznych sprawiedliwość jest rozpatrywana w odniesieniu do: • spraw ekonomicznych – jest pojmowana przede wszystkim jako właściwa dystrybucja dóbr, • prawa – oznacza bezstronne traktowanie oskarżonych i sądzenie za popełnione czyny. „Państwo bez sprawiedliwości są bandami rozbójników” św. Augustyn

19. Wartości demokratyczne • Równość • Pojęcie równości oznacza identyczność obywateli w pewnych aspektach życia. W demokracji równość jest pojmowana jako: • równość naturalna – wszyscy ludzie z natury są równi, bez względu na rasę, płeć czy pochodzenie, • równość wobec prawa – wszyscy obywatele mają takie same uprawnienia i powinni być tak samo traktowani, np. w sądzie wymiar kary nie może być uzależniony od pochodzenia czy stanu majątku, • równość szans – stworzenie wszystkim obywatelom podobnych szans na samorealizację i dostęp do dóbr materialnych. W tym znaczeniu równość jest praktycznie niemożliwa do zrealizowania i trudna do pogodzenia z wolnością.

20. Cechy państwa demokratycznego

21. Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.