UMIEJĘTNOŚCI KOMUNIKACYJNE DZIECKA W ASPEKCIE PRZYGOTOWANIA DO NAUKI SZKOLNEJ

1. UMIEJĘTNOŚCI KOMUNIKACYJNE DZIECKA W ASPEKCIE PRZYGOTOWANIA DO NAUKI SZKOLNEJ mgr Jolanta Szczepocka neurologopeda ŁCRE Łomża

2. Plan wystąpienia • Kultura żywego słowa • Rozwój mowy dziecka • Wady wymowy u dzieci • Przesiewowe badania logopedyczne • Rola nauczyciela w kształtowaniu umiejętności językowych dziecka

3. Posługiwanie się mową i językiem jest cechą ludzką i tylko ludzką Dzięki mowie: • poznajemy otaczający świat • wyrażamy swoje uczucia • nadajemy komunikaty

4. Współczesny język cechują: • ubóstwo • bylejakość • niedbała wymowa • moda na szybkie, skrótowe porozumiewanie się

5. Na szczególną uwagę zasługuje rozwijanie i kształtowanie mowy i języka w czasie przygotowania dzieci do podjęcia nauki w szkole.

6. Kultura żywego słowa To nauka o wygłaszaniu utworów literackich w sposób artystyczny, a także o artystycznym mówieniu w życiu codziennym • starannie • z wyraźną artykulacją • z odpowiednimi akcentami wyrazowymi i zdaniowymi • z odpowiednią intonacją • poprawnie • sugestywnie • wykorzystując odpowiednie środki ekspresji: frazowanie, akcent logiczny, siła i wysokość głosu

7. „Artykulacji trzeba się uczyć od początku, podobnie jak dzieci – wychowania, gdyż artykulacja jest grzecznością aktorów, podobnie jak punktualność jest grzecznością królów i należy ją pielęgnować przez całe życie. (…) Zwracając się do publiczności wypada być rozumianym, a więc wymawiać wyraźnie.” C. Coquelin

8. Co powinien nauczyciel? • Znać podstawy kultury żywego słowa od strony teoretycznej i praktycznej • Świadomie wpływać na rozwój mowy dziecka • Pamiętać, że „podejmując pracę nad rozwojem, doskonaleniem i korygowaniem mowy dziecka, trzeba przede wszystkim samemu mówić poprawnie” • Stale doskonalić swoją wymowę

9. Czym jest według Peipera sztuka żywego słowa? „Jest to ćwiczenie głosu i ćwiczenie gardła dla wydobycia z nich wszystkiego, co najlepsi poprzednicy już z nich wydobyć zdołali i jeszcze tego, co wydobyć możemy my. Jest wynikiem wnikania w brzmienie słów – dla odkrycia nowych możliwości wyrażania człowieka; jest to kształtowanie mowy w brzmienia potrzebne naszej epoce, potrzebne do wypowiadania człowieka nowoczesnego”

10. Do najczęstszych wad czytania, mówienia, recytacji należą: • zbyt szybkie tempo • zbyt długie frazy (za mało pauz, pauzy zbyt krótkie) • brak modulacji wysokości głosu (głos monotonny) • nie wyróżnianie wyrazów mających zasadnicze znaczenie (brak akcentów logicznych)

11. Wyrobienie sprawności i precyzji ruchów oddechowych, fonacyjnych, artykulacyjnych można osiągnąć poprzez świadome, uważne, systematyczne ćwiczenia: • oddechowe • głosowe • narządów mowy • ćwiczenia dykcji (wyrazista wymowa samogłosek i spółgłosek, odpowiednie tempo mowy)

12. Ćwiczenia oddechowe • Prawidłowe oddychanie to podstawa dobrej wymowy, a przede wszystkim silnego, dobrze postawionego głosu • Zwiększają pojemność płuc • Uczą ekonomicznego zużywania powietrza podczas mówienia • Wzmacniają mięśnie biorące udział w oddychaniu

13. Rozładowują napięcie emocjonalne i psychiczne • Działają uspokajająco po dużym wysiłku fizycznym i psychicznym • Są pomocne w korekcji wad wymowy, zaburzeń komunikacji (np.: jąkanie, opóźniony rozwój mowy, wady słuchu) • Kształtują umiejętność synchronizowania pauz oddechowych (tzn: wdechu) z treścią wypowiedzi • Są istotnym elementem ćwiczeń logorytmicznych (muzyczno-ruchowych) prowadzonych np.: w ramach profilaktyki logopedycznej, które uwrażliwiają dzieci na zjawiska wspólne dla muzyki, ruchu i mowy (na rytm, tempo, wysokość dźwięku, jego melodię, akcentowanie i wymowę

14. Ćwiczenia głosowe Cel ćwiczeń głosowych: • ustalenie wysokości głosu właściwej dla danej osoby tzn: takiej z jaką mówi najłatwiej, w sposób najbardziej swobodny, z najmniejszym wysiłkiem • wyrobienie miękkiego ataku (nastawienia głosu), kiedy wiązadła głosowe zaczynają drgać jednocześnie zbliżając się do siebie, tzn: wcześniej niż nastąpi ich zwarcie

15. ustawienie głosu czyli wyrobienie umiejętności kierowania głosu „na maskę” tzn. na sklepienie podniebienia twardego. Tak kierowany głos ma pełniejszą barwę, jest mocny i wydobywany bez wysiłku • wyrobienie umiejętności modulowania siły głosu (szept, półgłos, głos pełny, krzyk) • wyrobienie umiejętności modulowania wysokości głosu, za pomocą której wyrażamy nasze uczucia Nie powinny trwać zbyt długo, aby nie powodowały zmęczenia krtani.

16. Ćwiczenia narządów mowy • Sprawne funkcjonowanie narządów mowy, to warunek prawidłowego wymawiania wszystkich głosek • Doskonalą sprawność mięśni, od której zależą ruchy narządów mowy i poprawność wymowy • Sprzyjają usuwaniu wielu wad wymowy

17. Ćwiczenia dykcji • Ćwiczenia wyrazistej artykulacji samogłosek i spółgłosek(staranna artykulacja powoduje zwolnienie tempa mowy) • Tempo mowy(zbyt szybkie tempo zmniejsza wyrazistość artykulacji. Dokładna artykulacja powoduje zwolnienie tempa mowy)

18. R. Steiner pisze, że: „…samogłoski związane są z życiem intymnym, wewnętrznym człowieka, z przeżyciami duchowymi, uczuciami, sympatiami i antypatiami…” W ćwiczeniach musimy odwoływać się do wyobraźni, nadawać im odczucia ludzkie, cechy osobiste. Są więc samogłoski ponure i wesołe, głupkowate i uśmiechnięte, zrozpaczone i przekorne, oburzone i agresywne, potulne, surowe, łagodne, melancholijne i bezczelne. Jak ludzie.

19. „Pojawia się cały tłum a-dziewczyn. Siadają… Rozpoczyna się rozmowa: • a-znudzona: a-a-a-a-a(ch!) • a-melancholijna:aa-aa-aa(chch) • a-cierpiąca:a…a…a…a…(cha…cha…) • a-zaskoczona:aa!...a…a…a!... • a-niechętna: aaaaa aaaaa • a-poirytowana: a! a! aa! • a-zmieniająca barwę (co ty sobie wyobrażasz?):aaaaaaaaaaaaaa • a-witająca radośnie: a! aa! a! aa!

20. a-podejrzliwa: aaaaaa • a-ukłuta nagle szpilką: a!! a!! Wszystkie atakują dźwięki miękko, co nie jest łatwe, i zmieniają barwę”. Żarcik: MYSZ RYŻ ŻRE MAKAKA MA KAMA ŻRE MYSZ RYŻ DAMA KAMA KAKADU MA RYŻ MYSZ ŻRE DUMA DAMA – MAKU KAKADU JEŻ ŻRE TEŻ MAKAKA MAKU KAKADU DA

21. Pamiętaj, nie uczysz się jeździć na rowerze , czytając instrukcję. Musisz po prostu to zrobić. Sama wiedza nie wystarczy. Podobnie jest z komunikacją. Zaangażuj się więc i …ćwicz. Powodzenia!

22. ROZWÓJ MOWY DZIECKA Nie przebiega identycznie u wszystkich dzieci. Jest on uwarunkowany genetycznie i uzależniony od wpływu środowiska oraz od psychofizycznego rozwoju dziecka. Według Leona Kaczmarka w rozwoju mowy wyróżnia się cztery okresy: • okres melodii (0 – 1 rok życia) • okres wyrazu (1 – 2 rok życia) • okres zdania (2 – 3 rok życia) • okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 rok życia)

23. OKRES MELODII (0 - 1 rok życia) • Krzyk nieuświadomiony – w ten sposób dziecko komunikuje się ze światem, gdy jest np.: głodne lub coś je boli, • Krzyk celowy, świadomy – powoduje, że pojawia się bliska dla dziecka osoba • Głużenie (2-3 miesiąc) – wydawanie różnego rodzaju dźwięków nieartykułowanych, dzięki nim dziecko ćwiczy narządy artykulacyjne. Głos matki wyraźnie budzi zainteresowanie malucha

24. Gaworzenie (6-7 miesiąc) – powtarza dźwięki zasłyszane z otoczenia np. pa pa, ba ba, ma ma. To trening słuchu, uwagi i woli. Dziecko wchodzi w dialog wokalny z bliskimi • Aktywne reagowanie na mowę (7-8 miesiąc) – dziecko zaczyna poznawać różne przedmioty i zaczyna reagować na ich nazwy • Około 1 roku życia dziecko rozumie już dużo, często mówi w swoim języku stosując prawidłową modulację głosu. Potrafi świetnie pokazywać „jaki duży urosnę” podnosząc wysoko rączki, wchodzić w zabawy typu dźwiękonaśladowczego. Świadomie przyciąga uwagę dorosłych poprzez używanie gestów, rzucanie zabawek, pokazywanie i modulację głosu

25. OKRES WYRAZU (1 - 2 rok życia) • Poprawne używanie prawie wszystkich samogłosek z wyjątkiem nosowych (ą, ę) • Wymawianie spółgłosek takich jak: p, pi, b, m t, d, n, k, j ś, ź, ć dź. Pozostałe głoski są zastępowane innymi o zbliżonym miejscu artykulacji • Mowa dziecka charakteryzuje się jednowyrazowymi wypowiedziami

26. OKRES ZDANIA (2 – 3 rok życia) W tym czasie mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wypowiadać głoski : • Wargowe: p, b, m oraz zmiękczone: pi, bi, mi • Wargowo-zębowe: f, w, fi, wi • Środkowojęzykowe: ś, ż, ć, dź, ń, ki, gi • Tylnojęzykowe: k, g, ch

27. Przedniojęzykowo-zębowe: t, d, n • Przedniojęzykowo-dziąsłowe: l Pod koniec tego okresu mogą pojawiać się głoski s, z, c, dz, a niekiedy sz, ż, cz, dż. Jednak w związku z małą sprawnością narządów mowy, bywają zastępowane łatwiejszymi głoskami.

28. OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (3 – 7 rok życia) • Zasób słownictwa dziecka jest wciąż bogacony, • Rozwijają się umiejętności budowania zdań złożonych, • Dalszy rozwój artykulacji – pojawiają się kolejno głoski syczące, szumiące oraz „r”

29. DZIECKO 6-letnie Wypowiedzi dziecka sześcioletniego najczęściej przyjmują formę realizacji wielozdaniowych. Dziecko potrafi już: • uwzględnić kolejność zdarzeń i łączące je zależności przyczynowo-skutkowe, • stosuje prawidłowo formy gramatyczne, • używa dość bogatego i zróżnicowanego słownictwa,

30. zasób słów i ton głosu odpowiadający danej sytuacji, pozwalają dziecku w sposób satysfakcjonujący wyrażać swoje opinie i pragnienia, • opowiadając o obrazku dziecko nie ogranicza się tylko do wymienienia przedstawionych na nim osób i przedmiotów, ale tworzy dłuższe wypowiedzi, • rozumienie kierowanych do sześciolatka treści, wiadomości, poleceń czy opowiadań, nie powinno stanowić dla niego żadnego problemu, • realizacja wszystkich dźwięków języka polskiego powinna być prawidłowa.

31. Do siódmego roku życia: • dzieci doskonalą struktury słowne i gramatyczne języka • potrafią ocenić i skorygować swoje błędy • rozumieją żarty, przenośnie i wyczuwają sarkazm • potrafią słuchać i opowiadać co usłyszały • rosną kompetencje językowe

32. MOWA DZIECKA IDĄCEGO DO SZKOŁY POWINNA BYĆ KOMUNIKATYWNA, WYRAŹNA I PŁYNNA, WTEDY ZDECYDOWANIE GWARANTUJE DOBRY START SZKOLNY.

33. Posłuchaj, jak mówię KLAUDIA – wiek 6,2 • „Tutaj wszyscy siadają do stołu. Babcia i dziadek siedzą na fotelu. Mała dziewczynka bawi się takim żółwikiem. (yyy) Mama (yyy) nosi jakieś tam filiżanki. Chłopiec chce jakiś chlebek. Babcia chyba coś tutaj maluje. Dziadek trzyma kotka. (yyy) Piesek patrzy na dziewczynkę, która się bawi żółwikiem. I jest (yyy) włączony (yyy) telewizor. Jest zapalone światło.” • „Jechał szybko na rowerze. Się przewrócił i bardzo płakał, a rower był wtedy taki pognieciony, zepsuty. Poszedł do mamy i mama mu dała plasterki.” KUBA – wiek 5,11 • „Tate, mame, chłopake, pies, dzidziuś, samochód, kot, bacia. Dzidziuś tyma kota. Dziecyna je, a mama ma (eee) dzanet. Pies patsy dzidziusia. Tu idać samochód. Bacia ziu je. Tata im daje jedzenie. Jest obiad.” • „Jezza, pat, boli, mama klei”.

34. MATEUSZ – wiek 5,6 • „Jedno dziecko się bawi. Drugi pieszek patrzy na niego. A w telewizorze jest klaun. Kotek jest na ksieś… fotelu. Oblaz wisi na ścianie. Mama niesie dzbanek. Na stole są kwiatki w wazonie. Babcia siedzi na kseśle. Tata tsyma chleby. Na dzieci świeci lampa. Są poukładane ksiąski na półce, a na naiwyssej półce stoi kwiatek.” • „Chłopiec jeździ na lowelu. Chłopiec na kamień najechał i się przewrócił. Wstał i miał lanę na nogach. I poszedli lazem do doktora. I pani doktor zakleiła mu plaster. PIOTREK – wiek 5,10 • „Tata ma bułkę. Siadek trzyma kota. Małe siesko się bawi. Chłopsyk siedzi przy sztole. Mama niesie herbatę. Babsia siesi na fotelu. Włączony jest telewizor. Piesz sztoi. Jeszt zapalone światło. Siesą przy sztole i szoś jeszą i piją.” • „Jechał szybko chłopczyk. Później się przewalił. Później płakał i poszedł do domu. Bolało go kolano. Mama zakleiła ślady po tym wypadku.”

35. Najczęściej występujące wady wymowy u dzieci Istotną sprawą jest zwrócenie uwagi na to, jak dziecko wymawia określone głoski. Czym innym jest fizjologiczny proces nauki poszczególnych dźwięków mowy (który może być opóźniony), a czym innym zniekształcenie dźwięków mowy, (które trzeba jak najszybciej korygować). Nie wolno zatem mylić wad wymowy z jej niedojrzałymi, rozwojowymi formami, jak też dopatrywać się ich w regionalizmach, które stanowią lokalną normę językową.

36. Innym źródłem nieporozumień jest utożsamianie normy mowy mówionej z normami mowy pisanej. Nie należy wymagać wymawiania głosek tak jak się je pisze, np.: • nie wymagamy wymowy ę przed ł, np.: wzięła ( ma być wzieła), piętnaście ma być pietnaście • nie uczymy wymowy doliterowej: jabłko ma być japko • pamiętamy o zasadach zanikania dźwięczności: zamiast staw ma być staf, książka (poprawna wymowa to ksiąszka)

37. Dyslalia to nieprawidłowości związane z wymawianiem jednej lub wielu głosek, przez co mowa dziecka jest zniekształcona lub mało zrozumiała. W grupie tej przede wszystkim wyróżniamy: • seplenienie - nieprawidłowa wymowa głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ż, ć dź. Najczęściej powstaje w okresie kształtowania się mowy. Przyczyny powodujące seplenienie to: nieprawidłowa budowa narządów mowy, upośledzony słuch, naśladownictwo, nieprawidłowy zgryz, obniżona sprawność języka i warg, a także niektóre stany chorobowe górnych dróg oddechowych

38. rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski r. Bezpośrednią przyczyną jest niedostateczna sprawność ruchowa języka • nieprawidłowa wymowa głosek k, g, które są wynikiem niewłaściwej pracy języka • mowa bezdźwięczna (ubezdźwięcznianie). Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle zaburzenie słuchu fonematycznego np.: szaba zamiast żaba, cieci zamiast dzieci. Przy bezdźwięczności z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego, wargi i policzki są wiotkie, głos zwykle cichy, monotonny, bezbarwny • dyslalia całkowita (bełkot), gdy wszystkie lub prawie wszystkie głoski są zniekształcone lubnieprawidłowo realizowane, wskutek czego mowa jest niezrozumiała lub rozumiana tylko przez najbliższe otoczenie

39. Dziecko z wadą wymowy: • ma problemy zróżnicowaniem elementów mowy, • ma problemy z dokonywaniem analizy i syntezy dźwiękowych form wyrazów w tym zakresie, • trudności pojawiające się w pisowni dzieci wadliwie mówiących są bardzo często takie same jak ich wady wymowy, • u tych dzieci często występują zaburzenia słuchu fonemowego i kinestezji artykulacyjnej. Dziecko nie jest w stanie odróżnić słuchem głosek mało kontrastowych, • największe trudności sprawia rozróżnianie głosek stanowiących opozycje: - dźwięczna – bezdźwięczna (p-b, f-w, t-d) - ustna – nosowa (o:ą, e:ę) - szereg głosek dentalizowanych (s:sz:ś, z:ź:ż)

40. Nieprawidłowa wymowa stanowi zarówno przyczynę niepowodzeń w nauce, jak też może mieć wpływ na kształtowanie osobowości dziecka, które może stawać się nieśmiałe, wycofane oraz niechętne do brania udziału w życiu klasy i szkoły.

41. Najważniejsze przyczyny wad wymowy: 1. Zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego: • nieprawidłowa budowa języka, • nieprawidłowa budowa podniebienia • wady zgryzu • rozrost trzeciego migdałka • rozszczepy warg i podniebienia • polipy • skrzywienia przegrody nosowej 2. Nieprawidłowe funkcjonowanie narządów artykulacyjnych: • niska sprawność języka, warg, żuchwy, • zakłócona praca mięśni napinających i przywodzących wiązadła głosowe • trudności koordynacji pracy wiązadeł głosowych z pracą nasady

42. 3. Nieprawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego: • zaburzenia analizy i syntezy słuchowej • zaburzenia słuchu fonemowego, które powodują trudności w różnicowaniu dźwięków mowy • zaburzenia kinestezji artykulacyjnej (czucie pozycji i ruchów narządów mowy względem siebie, właściwych głoskom). 4. Nie zwracanie uwagi na własną wymowę, dziecko nieświadomie w różny sposób wymawia te same wyrazy. Gdy nikt nie zwraca na to uwagi, to ta błędna artykulacja jest realizowana. 5. Obniżony poziom inteligencji dziecka.

43. Przesiewowebadania logopedyczne Badanie przesiewowe pozwala nam ocenić poziom rozumienia, słownictwa, gramatyki, wymowy, stan głosu i płynność mówienia. • Kiedy przeprowadzamy badanie? • W jaki sposób?

44. Badania przesiewowe prowadzimy na początku roku szkolnego. • Są to badania indywidualne, w takim pomieszczeniu, gdzie nie ma obawy, że ktoś zakłóci przebieg badania. • W czasie jego przebiegu dziecko siedzi przy stole, naprzeciw badającego. • Badanie prowadzimy w dobrym tempie. Staramy się przeprowadzić wszystkie próby w czasie jednego spotkania. • Badanie przerywamy, gdy dziecko objawia zniechęcenie lub zmęczenie. Można je dokończyć w innym czasie.

45. Możemy wykorzystać następujące metody: • obserwację • wywiad • próby niewystandaryzowane (karty mowy) • testy językowe np.: PTL (Przesiewowy Test Logopedyczny)

46. Obserwacja • Jest stosowana samodzielnie lub stanowi uzupełnienie innej metody. Należy obserwować wypowiedzi dziecka w różnych sytuacjach komunikacyjnych. Im więcej takich sytuacji, tym pełniejsza obserwacja. Jest ona zawężona, jeśli jest prowadzona jedynie w gabinecie logopedy. Wyniki rejestrujemy. Wywiad • Obserwacja jest zazwyczaj uzupełniana wywiadem z rodzicami/opiekunami, nauczycielami. W czasie wywiadu gromadzimy dane biograficzne, dotyczące ważnych dla rozwoju mowy wydarzeń w przeszłości oraz dane aktualne.

47. Karta rozwoju mowy dziecka • Jest ważnym uzupełnieniem Testu Językowego. Karta i test stanowią rozdzielną całość, co znaczy, że można je stosować łącznie lub niezależnie od siebie. Karta ułatwia zapisanie i podsumowanie informacji uzyskanych w czasie wywiadu, obserwacji i rozmowy z dzieckiem. Testy Językowe • Można je podzielić na przesiewowe (selekcyjne, odsiewające) i zasadnicze (pełne). Testy przesiewowe służą do szybkiego wyselekcjonowania dzieci podejrzanych o zaburzenia mowy.

48. Wynikiem badania przesiewowego jest podział dzieci na kategorie: • Kategoria I obejmuje dzieci, u których nie stwierdza się odchyleń od normy. Jest to z reguły grupa najbardziej liczna. Dzieci te powinny korzystać z systematycznych zajęć ortofonicznych, które mają na celu pobudzać rozwój mowy, chronić od wypaczeń, usprawniać narządy artykulacyjne • Kategoria II to dzieci zagrożone wadami wymowy (np.: mowa szybka, niepewna, cicha, wady zgryzu). Tu zalecana jest czujna obserwacja, nasilenie działań profilaktycznych. Czasami powinniśmy skierować na dokładniejsze badania np.: ortodonta, laryngolog

49. Kategoria III to dzieci, u których wymowa nie jest jeszcze do końca utrwalona, ale wciąż mieści się w normie rozwojowej. Czasami wystarczą tutaj ćwiczenia profilaktyki logopedycznej, czujna obserwacja oraz dobra współpraca między nauczycielem i rodzicem. W przypadku przedłużających się trudności z wymową, dziecko jest kierowane na terapię logopedyczną • Kategoria IV to dzieci z wadami wymowy i zaburzeniami komunikacji, które wymagają specjalistycznej terapii logopedycznej

50. Badania przesiewowe wytyczają nam kierunki dalszych działań, określają zakres współpracy (nauczyciel – rodzic – terapeuta) oraz pomagają odpowiedzieć na pytania: • czy należy podejmować terapię? • jeśli nie, to dlaczego? • jeśli tak, to kiedy? • jaką formę pomocy należy zastosować (porada, profilaktyka logopedyczna, terapia) • czy dziecko wymaga pomocy specjalistycznej? • kogo należy w to zaangażować?