Źródła staropolskiego prawa miejskiego i wiejskiego

1. Źródła staropolskiego prawa miejskiego i wiejskiego © Anna Karabowicz

2. Prawo miejskie a prawo ziemskie • w okresie wczesnośredniowiecznym jednolite prawo zwyczajowe • od XIII w. rozwój systemu filialnego – nowozakładane miasta („miasta córki” wzorowały swój ustrój, sądownictwo i prawo sądowe na innym mieście (macierzystym, „miasto matka”) • rodziny miast • rozwijanie prawa miejskiego w stosunku do wzorców • ortyle – wyroki wydawane przez sądy miast macierzystych w sprawach przesłanych przez miasta filialne jako sądy wyższej instancji • wilkierze – ustawodawstwo miejskie wydawane przez rady miejskie jako organy samorządowe • statuty miejskie • Weichbild Saski czyli Magdeburski z pocz. XIV w. – oparty m.in. na Zwierciadle Saskim (Zwierciadło Saskie Sachsenspiegel – z l. 1120-1235, prywatny zbiór prawa zwyczajowego autorstwa Eike von Repkova: 2 części: prawo ziemskie i prawo lenne) • zbiory prawa lubeckiego poł. XIV w. – stosowane w miastach południowego wybrzeża Bałtyku, np. Gdańsk, Elbląg © Anna Karabowicz

3. Prawo wiejskie ? • Brak odrębnego systemu prawnego • Przed XIII w. – prawo polskie zwyczajowe • Wpływ prawa miejskiego, ziemskiego, kanonicznego • Okres kolonizacji na prawie niemieckim – prawo niemieckie tylko dla ludności napływowej, zaś chłopi narodowości polskiej dalej stosowali prawo polskie, przejmowano ustrojowe prawo niemieckie • Od XIV w. prawo wołoskie – kolonizacja wzdłuż Karpat od Rusi po Żywiecczyznę i Morawy • Od XVI w. – pojawienie się prawa stanowionego (wilkierze, ordynacje) © Anna Karabowicz

4. Tworzenie prawa miejskiego w Polsce • od poł. XIII w. kolonizacja na prawie niemieckim – zakładanie miast i wsi • prawo niemieckiej prawem ludności napływowej, z czasem na jego podstawie rozwijało się polskie prawo miejskie • wprowadzanie prawa niemieckiego na ziemie polskie następowało przez: • przywilej lokacyjny monarchy dla feudała • dokument lokacyjny feudała dla osadników na podstawie przywileju © Anna Karabowicz

5. Rodzaje prawa miejskiego - 1 • Prawo magdeburskie • w większości miast małopolskich, wielkopolskich i śląskich • podstawy: • prawo saskie – przetłumaczone na język łaciński przez Konrada z Opola w kon. XIII w., Konrada z Sandomierza w 1359 r., potem Mikołaj Jaskier w 1535 r., na polski w 1581 r. przez Pawła Szczerbicza • Weichbild magdeburski – w redakcji sporządzonej przez Konrada z Opola w pocz. XIV w., uzupełniony i przetłumaczony na łacinę przez Konrada z Sandomierza w 1359 r., potem Mikołaj Jaskier w 1535 r., na polski w 1581 r. przez Pawła Szczerbicza • druk w 1506 r. w Statucie Łaskiego © Anna Karabowicz

6. Rodzaje prawa miejskiego - 2 • Prawo średzkie • pochodziło od Środy Śląskiej – odmiana magdeburskiego • powszechne na Śląsku w XIV w. • podstawy: • Pouczenia z Halle z pocz. XIV w. • Księga prawa średzkiego będąca przeróbką Zwierciadła Saskiego © Anna Karabowicz

7. Rodzaje prawa miejskiego - 3 • Prawo chełmińskie • powszechne na Pomorzu Wschodnim, Prusach, Mazowszu • podstawy: • Przywilej dla Chełmna (1233) – tzw. systematyczne magdebursko-wrocławskie prawo ławnicze, rozwijane przez orzeczenia sądu wyższego w Chełmnie, a od 1458 r. w Toruniu • Prawo starochełmińskie (Das alte Kulm) 1394 r. • 1466 r. Landläuflige Kulmische Recht (prawo sądowe) • od 1476 r. jako obowiązujące wszystkich mieszkańców Prus • brak urzędowego spisu – próby kodyfikacji 1526 (komisja Macieja Śliwnickiego), 1534, 1540, 1542 • 3 rewizje • lidzbardzka 1566 Ius culmense correctum • nowomiejska 1580 Ius culmense emendatum – stosowana w sądzie asesorskim i Trybunale Koronnym dla spraw z Prus Królewskich • toruńska-gdańska 1594 Ius culmense revisum = Danziger Culm) © Anna Karabowicz

8. Rozwój prawa miejskiego • Pouczenia i ortyle • zwracały się po nie do miast macierzystych miasta filialne • pouczenia dla Wrocławia wydane przez Magdeburg 1261 i 1295 r. • odwoływanie się do sądów miast macierzystych jako do sądów wyższej instancji przez sądy miejskie w sprawach skomplikowanych i wątpliwych – charakter precedensów • zbiory ortyli • poł. XIV w. utworzenie sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim i królewskiego sądu komisarskiego sześciu miast, które miały kompetencje wydawania ortyli – próba zapobieżenia praktyki odwoływania się do Magdeburga przez Kazimierza Wielkiego • Wilkierze i statuty cechowe • wilkierze – ustawy regulujące sprawy wewnętrzne miast – wydawał je właściciel miasta: król, szlachcic, duchowny, stopniowo same rady miejskie • statuty cechowe wydawała rada miejska dla cechów • oba rodzaje aktów musiały być potwierdzane przez właściciela miasta • od XVI w. coraz częstsza praktyka ingerencji właścicieli w sprawy miejskie (szczeg. aktywność miast pruskich) • zbiory (Kodeks Baltazara Behema 1505 r.) © Anna Karabowicz

9. Projekt kodyfikacji prawa miejskiego • 1527 r. Sigismundina – Maciej Śliwnicki z inicjatywy Jana Łaskiego za wiedzą Zygmunta Starego – oparty na prawie rzymskim i częściowo kanonicznym, miał zastąpić prawo niemieckie stosowane w miastach i wsiach © Anna Karabowicz

10. Dzieła prawnicze • Jan Cervus Tucholczyk 1531 Farrago actionum juris Magdeburgensis – prawo prywatne, oparty na Statucie Łaskiego • Jan Cerasinus Kirstein 1557 – głównie prawo prywatne i procesowe • Bartłomiej Groicki, podwójci krakowski, pisarz sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim, prawo polskie a nie niemieckie, pisał wyłącznie po polsku, jego dzieła stosowano w miastach i na wsiach • 1558 „Artykuły prawa magdeburskiego” • 1559 „Porządek sądów i praw miejskich” • 1559 „Postępek z praw cesarskich” (Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r.) • 1567 „Tytuły prawa magdeburskiego” • Paweł Szczerbicz, Andrzej Lipski © Anna Karabowicz

11. Księgi sądowe miejskie • Najstarsza dla Krakowa od 1300 r. • Acta consularia – księga radziecka – wpisy aktów normatywnych, administrzcyjnych i sądowych • Acta scabinalia – księga ławnicza – wpisy spraw sądowych spornych i niespornych; czasem wyodrębniono z nich księgi karne (księgi czarne, smolne) • Księgi sądów wyższych prawa niemieckiego i leńskiego • Księgi przyjęć do prawa miejskiego, księgi cechów, księgi urzędników miejskich © Anna Karabowicz

12. Księgi sądowe wiejskie • Sądy wiejskie – złożone z samym chłopów czasem z udziałem urzędników dominialnych, a nawet samego pana wsi • Od XV w., głównie małopolskie • Od poł. XVI w. coraz częściej w języku polskim © Anna Karabowicz