آشنایی با کتاب معجم رجال الحدیث به راهنمایی: استاد سید حمید حسینی محدثه فراهانی علوم حدیث

2. آشنایی با کتاب معجم رجال الحدیث • به راهنمایی: استاد سید حمید حسینی محدثهفراهانی علوم حدیث نیمسال اول 92ـ 1391

4. کتاب معجم رجال الحدیث جامع ترین و کامل ترین و روشمند ترین کتاب رجالی زمان نگارش: عصر حاضر نویسنده: آیت الله سید ابوالقاسم موسوی خویی (رحمة الله علیه).

5. تألیف: تاریخ شروع به تالیف: نامشخص تاریخ اتمام کتاب: رمضان سال 1389هـ • نویسندگان: چاپ جدید نشان از گروهی نوشته شدن کتاب دارد.

6. مقدمه نسبتا مبسوط متن اصلی • بخش های کتاب بخش تفاصیل راویان انتهای هر جلد

7. بخش اول: مقدمه علت و انگیزه تالیف او در سرآغاز سخن می گوید:"قدما اهتمام بسیار به علم رجال داشته اند، ولکن در عصورمتاخر به این دانش اهمال صورت گرفته است. تا آنجا که گویا اجتهاد و استنباط احکام شرعی ـ که وظیفه مهم فقیهان در عصر غیبت است ـ بر این دانش توقف ندارد. لذا این مسئله باعث شد که من قصد تالیف کتابی نمایم که در این بخش جامع باشد و تمامی زوایای مباحث رجالی را دارا باشد." این مقدمه که در جلد اول کتاب قرار دارد به علت طرح مباحث علمی از بحث های ارزشمند کتاب معجم رجال الحدیث محسوب می شود.

8. مقدمه حاوی شش بحث این مباحث ششگانه عبارت اند از: مقدمه اول: نیاز به علم رجال و رد آرائمنکرین نیاز به علم رجال، رد قطعی بودن صدور روایات کتب اربعه و رد اخبارییون. مقدمه دوم: ملاکهای قابل اعتماد در توثیق و مدح راویان. مقدمه سوم: توثیقات عامه و قواعد رجالی مورد قبول مولف، مثال: وثاقت راویان دراسناد کامل الزیارات و تفسیرعلی بن ابراهیم قمی.

9. ادامه مقدمه: مقدمه چهارم: اشکال بر توثیقاتعامه ای که برخی آنها را موجب توثیق دانسته اند، مثل: اصحاب اجماع و مشایخثقات. مقدمه پنجم: ابطال صحت تمامی روایات کافی و دیگر کتب چهارگانه حدیثی شیعه، ونیاز به بررسی اسناد و روایات این کتابها. مقدمه ششم: بررسی مصادر رجالی قابل اعتماد و بررسی اعتباررجال ابن غضائری.

10. بخش دوم: متن اصلی دراینبخش اسامی رجال و راویان حدیث را به ترتیب الفباییـ شیوۀمعجم نگاری ـ تنظیم کرده است و شرح حال و اطلاعات رجالی مربوط به هر نام را در زیر نام هر راوی آورده است.

11. بررسی خصوصیات بخش های مختلف هر یک از شرح حال ها: 1ـخصوصیات عنوان ها 2ـخصوصیات شرح حال ها(ترجمه ها) 3ـ خصوصیات اطلاعات مربوط به طبقه 4ـ خصوصیات ارجاعات 5ـ خصوصیات منابع کتاب 6ـ خصوصیات "اختلافکتب" و "اختلاف نسخ"

12. 1ـ خصوصیات عنوان ها شیوه تنظیم و چینش عنوان ها و نام های راویان و رجال حدیث: • الف) دامنه: عناوین موجود در کتب رجالی + راویان کتب اربعه علاوه بر عناوین رجال موجود در کتاب های مهم رجالی، نام راویان اسناد جوامع چهارگانه حدیث شیعه یعنی کافی و من لایحضرهالفقیه و تهذیب الاحکام و استبصار نیز در این کتاب وجود دارد.

13. ب) در عنوان ها، همان شکل موجود در مصادر رجالی یا در اسناد روایات رعایت شده است. نکته: اگر از یک راوی در منابع و مصادر مختلف روایی به شکل های مختلف نام برده شده، هر شکل از نام راوی در یک عنوان مستقل قرار گرفته است و بر اساس چینش الفبایی هر یک در جای خود قرار گرفته است؛ درحالی که همه آن ها اسامی یک فرد است. البته نام ها به هم ارجاع داده شده است. مثال: احمد البرقی، احمد بن ابی عبدالله، احمد بن ابی عبدالله البرقی، احمد بن محمد البرقی، احمد بن محمد بن خالد، احمد بن محمد بن خالد البرقی، ابن البرقی، البرقی.

14. ج) در ترتیب و چینش عناوین، ترتیب الفبایی در نام راوی و اوصاف او به صورت کامل رعایت شده است. حتی تعبیرهای "أب" و "إبن" در این ترتیب لحاظ شده اند. مثال: ابراهیم بن ابورافع، بر ابراهیم بن اوسی مقدم شده و ابراهیم بنهاشم نیز بر ابراهیم جزری مقدم شده است

15. 2ـ خصوصیات شرح حال ها (ترجمه ها) این بخش شامل بحث علمی از وثاقت، حسن، و یا ضعیف بودن راوی و رفع تعارض است. • 1- مولف در بین عناوین مختلف نام یک راوی، تنها در یک مورد به شرح حال وی پرداخته و در دیگر عناوین به محل مورد نظر در شرح حال، آدرس داده است.

16. 2- غالبا در عنوان هایی که نجاشی شرح حال آورده، ایشان هم ترجمه آورده است. در شرح حال ها ابتدا عبارت نجاشی، سپس شیخ طوسی و به دنبال آن دیگر رجالیون را در ترجمه شخص مورد نظر نقل کرده در صورت لزوم به تجزیه و تحلیل عبارات ایشان، پرداخته است. از جمله درباره تعارض روایات کشی در مدح و ذم راویان و تعارض کلمات رجالیون به تفصیل بحث کرده است. نجاشی شیخ طوسی دیگر رجالیون

17. 3- بررسی توثیقات عام مرتبط با صاحب شرح حال و نیز استفاده از قراین و شواهد در توثیق و تضعیف، در ترجمه راویان انجام شده است. • 4- عدم نقل توثیقاتمتاخرین با وجود توثیقمتقدمان و آراء منابع اصلی اولیه؛ مگر مواردی که مولف آن ها را قابل اعتماد دانسته است؛ مانند توثیق علامه مجلسی در الوجیزه و پدرش در روضةالمتقین و شیخ حر عاملی در أملالآمل و غیر ایشان، در مواردی نقل شده است.

18. 6- مباحث رجالی ای که مرحوم آیت ا..خویی در ذیل عناوین و خصوصا در هنگام تعارض بیان می کند از علمی ترین و استوارترین مباحث رجالی است که تعداد آن ها کم نیست. می توان برای نمونه به عنوان مفضل بن عمر مراجعه کرد. 5- مولف در ضمن شرح حال افرادی که شیخ صدوق یا شیخ طوسی به آن ها طریق دارند به بررسی طریق شیخ صدوق و طوسی به آن ها توجه داشته است.

19. 3ـ خصوصیات اطلاعات مربوط به طبقه از جمله امتیازات مهم کتاب، تعیین دقیق طبقه راوی با توجه به مروی عنه و راوی از وی است. این شیوه اولین بار توسط آیت الله خویی در جامع الرواة

20. ضوابطی برای تعیین طبقه راوی مورد توجه است : الف) درمعرفی مروی عنه ها : ائمه نام ها بر اساس حروف الفبا القابمرسلاتمضمرات این ترتیب در راویان هم از شخص هم مورد توجه بوده مگر مواردیکه نام راوی در سند ذکر نشده به دلیل ارسال در سند تعلیق وجود نام راوی در مشیخه.

21. ب)مروی عنه و راوی هر شخص باتوجه به عنوان و نامی که در اسناد بوده به ترتیب الفایی معرفی شده اند. ترتیب الفبایی و نیز اختلاف شکلی نام راوی و مروی عنه نیز در چینش نامها رعایت شده است.

22. برای نمونه : هر سه نام یک نفر است اما به دلیل پای بندی به نقل دقیق نام موجوددر روایات و مصادر اصلی به صورت متعدد گزارش شده اند. ابن محبوب حسن بن محبوب حسن بن محبوب صراد

23. بنابراین تعداد نام های موجود در مروی عنهها و درراویها گویای تعداد واقعی اشخاص مروی عنه یا اشخاص راوی نیست.

24. 4ـ خصوصیات ارجاعات نکته : عناوین مختلفی برای یکراوی در کتاب معجم رجال الحدیث ذکر شده است که آشنایی با تمامی اطلاعات درباره یک راوی به مطالعه تمامی آن عناوین در کنار یکدیگر نیاز دارد. برای دستیابی خواننده به اطلاعات جامع درباره راوی مورد نظر، ارتباط بین عناوین با ارجاعات مختلف ایجاد شده است.

25. خصوصیات ارجاعات 1.عناوین ارجاعی از نظر نظم الفبایی به صورت پشت سرهم قرارمی گیرد و در پایان شرح حال هریک از آنها مولف با عبارت "هذامتحدمع من بعده"یا"اقول : هذا مغایر معبعده"حکم به وحدت یا تغایر می دهد. تمامی آن عناوین برای یک نفر است.

26. 2.عناوین ارجاعی از نظر نظم الفبایی،پشت سر هم نباشد.در عنوان نام راوی، ارجاع با علامت ”=” آمده است. وجود تساوی به هیچ عنوان گویای اتحاد بین دو عنوان نیست. "="فقط وجود ارتباط بین عنوانها و لزوم مراجعه به عنوان مورد ارجاع است.

27. 3.اغلب موارد ارجاع به مواردی که شرح حال دارند، انجام شده است.در مواردی که تنها نام راوی از مصادر رجالی ذکرشده است و شرح حال ندارد، ارجاع وجود ندارد.

28. مواردیکه شرح حال دارد انجام شده • ارجاع مواردیکه شرح حال ندارد انجام شده

29. 5ـخصوصیات منابع کتاب منابع رجالی که از مصادر کتاب در بیان شرح حال احوال رجالی راویند: 1.رجال نجاشی 2. رجال طوسی 3.فهرست طوسی 4. رجال برقی 5.اختیارالمعرفهالرجال (رجال کشی) 6. فهرست شیخ منتخب الدین 7. الرجال برقی 8.رجال ابن غضائری 9.خلاصه الاقوال 10.رجال ابن داود 11. ارشاد شیخ مفید 12.الوجیزة محمد باقر مجلسی 13.روضه المتقین محمد تقی مجلسی مولف کوشیده است از خود مصادر عبارات را نقل کند.

30. 6ـ خصوصیات "اختلافکتب" و "اختلاف نسخ" این دو عنوان ها در زیر نام هر راوی در شرح حال ها آمده است. 1- اختلاف کتب: موارد اختلاف کتب چهارگانه حدیث در اسناد و روایات یکسان بیان شده است. در پی ذکر این موارد، تحریف یا سقط یا تضعیف را تذکر داده است. 2-اختلاف نسخ: اختلاف هایی که در نقل از هریک از نسخه های یک کتاب حدیثی رخ داده بیان شده است. مثال:موارد اختلاف وسائل شیعه با الوافی در نقل روایتی از کافی به دلیل اختلاف در نسخه مورد استفاده آنها گزارش شده است.

31. بخش سوم: تفصیل طبقات راویان • این بخش قسمتی مجزا در انتهای هر جلد است. • راوی و مروی عنه های هر شخص در متن کتاب با آدرس روایاتش معرفی شده است: در مواردی که تعداد آن ها کم بوده، آدرس ها در شرح حال همان فرد در متن ذکر شده است. • اما: • در مواردی که طولانی بوده، فهرست آن ها در پایان هر جلد با عنوان "تفصیل طبقات الرواة" ارائه شده است. • آدرس ها به ترتیب مروی عنه مرتب شده و راویان متفاوت در ضمن آن آمده اند. • در این قسمت، آدرس به کتب حدیثی به ترتیب تاریخی یعنی ابتدا کافی، سپس من لایحضرهالفقیه، و تهذیب الاحکام و استبصار ذکر شده است.

32. کتابهایی بر محورمعجم رجال حدیث • فهرستها و نمایه هایی برای استفاده راحت تر از این کتاب فراهم شده است که عبارتند از: 1-دلیل معجم رجال الحدیث ، از محمد سعید طریحی، در رمضان سال 1406 هـ تالیف شدهو اولینفهرست الفبایی نام راویان بر اساس معجم رجال حدیث میباشد. 2-المعین علی معجم رجال الحدیث، که مولفنام رجالی را که در معجم رجال حدیث وجود داشته با مختصری اطلاعات در باره آنها بیان نموده است.

33. 3-المفید من معجم رجال الحدیث، از محمدجواهری، نویسنده خلاصه نظر ایت ا.. خویی(رحمة الله علیه)را درباره هر راوی در یک سطر با ذکر آدرس چاپ های مختلف آورده است.این کتاب برای دستیابی سریع به آخرین نظر مطرح شده در معجم رجال حدیث بسیار مفید است. نام تمام کسانی که در معجم رجال الحدیث ذکر شده آمده است .صفحات این کتاب بصورت جدولی تنظیم شده است. ادامه:کتابهایی بر محورمعجم رجال حدیث 4- عبدالهادی فقهی زاده مقدمه معجم رجال الحدیث را به دلیل اهمیت مباحث رجالی اش به فارسی بر گردانده و با عنوان در آمدی بر علم رجال در سال 1376 چاپ شده است.

35. بَابُصِفَةِالْعُلَمَاءِ عَنْعَنِعَنْقَالَ سَمِعْتُأَبَاعَبْدِاللَّهِ علیه السلاميَقُولُاطْلُبُواالْعِلْمَ وَ تَزَيَّنُوامَعَهُبِالْحِلْمِ وَ الْوَقَارِ وَ تَوَاضَعُوالِمَنْتُعَلِّمُونَهُالْعِلْمَ وَ تَوَاضَعُوالِمَنْطَلَبْتُمْمِنْهُالْعِلْمَ وَ لَا تَكُونُواعُلَمَاءَجَبَّارِينَفَيَذْهَبَبَاطِلُكُمْبِحَقِّكُم‏. کلینی، الکافی، نشر دار الکتبالاسلامیه، 1407 هـ، چاپ چهارم، ج 1، ص 36. ثقة ثقة ثقة ثقة الْحَسَنِبْنِمَحْبُوبٍ أَحْمَدَبْنِمُحَمَّدِبْنِعِيسَى مُحَمَّدُبْنُيَحْيَىالْعَطَّارُ مُعَاوِيَةَبْنِوَهْبٍ

36. باب صفت علماء معاويةبن وهبگويد: شنيدم امام صادق (علیه السلام) مى فرمود: طلب علم كنيد و با حلم و وقار خود را بيارائيد و نسبت به شاگردان خود تواضع كنيد و نسبت به استاد خود هم تواضع كنيد، دانشمندان جبار و قلدر نباشيد تا شيوه باطل شما حق علم شما را از ميان ببرد.

37. محمد بن يحيىالعطار. = محمد بن يحيىأبو جعفر العطار قال النجاشي: محمد بن يحيىأبو جعفر العطارالقمي، شيخأصحابنافي زمانه، ثقة، عين، كثيرالحديث،له كتب،منهاكتابمقتلالحسين، و كتابالنوادر، أخبرنيعدة من أصحابنا، عن ابنهأحمد، عن أبيه، بكتبه. و قال الشيخفيمن لم يروعنهم ع: محمد بن يحيىالعطارروىعنهالكليني، قمي، كثيرالرواية. روى عن حمدان بن سليمانالنيسابوري و روىعنه محمد بن قولويه و محمد بن يعقوبالكليني،كاملالزيارات: الباب (10) في ثواب زيارةأميرالمؤمنين ع، الحديث (1). أقول: و تأتي له رواياتبعنوان محمد بن يحيىالعطار. معجم‏رجال‏الحديث ج 18 ص 31 شماره 11982

38. أحمد بن محمد بن عيسى 896 - أحمد بن محمد بن عيسى روى: عن جعفر بن محمد ع، روى: أحمد بن محمد بن أبي نصر، عن الحسن بن محمد الهاشمي، عن أبيه، عنه. روضةالكافي: الموعظةالنافعةللنبي ص، الحديث 270. 897 - أحمد بن محمد بن عيسىالأشعري = أحمد بن محمد أبو جعفر. = أحمد بن محمد بن عيسىالأشعريالقمي. روى: عن الحسين بن سعيدالأهوازي، و روىعنه: محمد بن يحيىالعطار. الكافي: الجزء 1، كتابالتوحيد 3، باب الإرادةأنها. أقول: هو متحد مع ما بعده. 898 - أحمد بن محمد بن عيسىالأشعريالقمي. = أحمد بن محمد بن عيسىالأشعري. = أحمد بن محمد بن عيسى بن عبد الله الأشعري. ثقة، له كتب،ذكرهالشيخفي رجاله: فيأصحابالرضا ع. هو أول من سكن قم. معجم‏رجال‏الحديث ج2 ص296 شماره های 896 ـ 897 ـ 898

39. الحسن بن محبوب روى عن أبان و روىعنهأحمد بن محمد بن عيسى. كاملالزيارات: الباب 2 في ثواب زيارة رسول الله ص الحديث 1. و قال الشيخ: الحسن بن محبوب السراد و يقال له الزراد، يكنىأباعلي، مولىبجيلةكوفي، ثقة، روى عن أبيالحسنالرضا ع و روى عن ستينرجلا من أصحابأبي عبد الله ع و كانجليلالقدر، يعدفيالأركانالأربعةفيعصره و له كتبكثيرة. معجم‏رجال‏الحديث ج5 ص 89 شماره 3070

40. معاوية بن وهب 12465 ـ معاوية بن وهب وقع بهذاالعنوانفيأسنادكثير من الروايات، تبلغمائتين و سبعة و أربعينموردا. فقد روى عن أبي جعفر و أبي عبد الله ع. و عن أبيبصير و أبيحمزة و أبيسعيدالمكاري و ... و روىعنهأبوإسماعيلالسراج و أبو ثابت و أبو عبد الله المؤمن و ابن أبيحمزة و ابن أبيعمير و ابن أبينجران و ابن عون و ابن فضال و ابن محبوب و ابن معاوية بن شريح و إبراهيم بن عقبة و أحمد بن الحسن و أحمد بن الحسنالميثمي و أحمدالميثمي و الحسنابنه، و الحسن بن راشد و الحسن بن محبوب و ...

41. أقول: هذا متحد مع من بعده. 12466 - معاوية بن وهبالبجلي: قال النجاشي: معاوية بن وهبالبجليأبوالحسن،عربي، صميم، ثقة، حسن الطريقة،روى عن أبي عبد الله و أبيالحسن ع له كتبمنها، كتاب فضائل الحج. و روىعنهالحسن بن محبوب. التهذيب: الجزء 6، باب فضل زيارته (أبي عبد الله الحسين بن علي ع) الحديث 118. معجم‏رجال‏الحديث ج 18 ص 220ـ 225 شماره 12465 و 12466

42. با توجه به این که همه راویان این حدیث ثقة می باشند این حدیث صحیح است.

43. منبع کتاب آشنایی با کتب رجالی شیعه محمد کاظم رحمان ستایش

44. با تشکر از توجه تان