آشنایی با مبانی «تحلیل محتوا» و کاربردهای آن در پژوهش

1. آشنایی با مبانی «تحلیل محتوا» و کاربردهای آن در پژوهش دکتر یزدان منصوریان، استادیار دانشگاه تربیت معلم تهران کارگاه آموزشی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، 3/آذر/1390

2. سرفصل کارگاه • کلیات و تعاریف اساسی در تحلیل محتوا • رویکردهای اصلی در بررسی داده‌ها (تحلیل کمّی، کیفی، قیاسی و استقرایی) • معرفی انواع تحلیل از منظرهای مختلف نظیر: تحلیل توصیفی و استنباطی • آشنایی با گام‌های اصلی در فرایند تحلیل محتوا • بحث و بررسی درباره امتیازها و کاستی‌های روش تحلیل محتوا • کاربرد تحلیل محتوا در مطالعات کتابداری و اطلاع‌رسانی همراه با مثال • بررسی مراحل اجرا و یافته‌های تعدادی از مطالعات اخیر در این زمینه

3. کلیات و مقدمات • تحلیل محتوا یکی از روشهای سودمند و پرکاربرد در علوم انسانی است. • تحلیل محتوا روشی است که در آن محققان به بررسی دقیق، عمیق و منظم متون مختلف چاپی و الکترونیکی- اعم از کتاب، مقاله، اسناد تاریخی، اخبار رسانه‌ها، متن مصاحبه‌ها و ... - می‌پردازند. • هدف آنان از این بررسی شناسایی مفاهیم و مقوله‌های پیدا و پنهان در متون و منابع مورد مطالعه است.

4. تحلیل محتوا چیست؟ • محققانی که از این روش در پژوهش خود استفاده می‌کنند توصیف دقیق و منظمی از محتوای متون مورد بررسی ارائه می‌دهند تا تصویری روشن از مفاهیم، معانی و پیامهای موجود در این متون ترسیم شود. • تحلیل محتوا تکنیکی پژوهشی است برای استنباطِ تکرارپذیر و معتبر از داده ها در مورد متن آنها. (کریپندروف، 25 :1386) • هدف تحلیل محتوا ارائه توصیفی عینی، منظم، قابل تکرار و معمولاً کمّیاز محتوای آشکار پیام است.

5. کاربردهای تحلیل محتوا • تحلیل محتوا ابزاری سودمند برای ارائه توصیف، تبیین، مقایسه و تفسیر پیام پدیدآور یا پدیدآورندگان یک فرایند ارتباطی است. • تحلیل محتوا راهکاری برای ترسیم تصویری دقیق از متون مورد بررسی است. • روشی توانمند برای یافتن ارتباط میان مفاهیم و متون مختلف است. • ابزاری برای ترسیم روندها و انگاره‌ها به شمار می آید. • در این روش تاحدودی می‌توان چگونگی تاثیر ساختار هر اثر و بافتی که در آن شکل گرفته را بر معنای پیام‌های موجود در آن نشان داد.

6. مثالهایی از کاربرد تحلیل محتوا در علوم مختلف • علم ارتباطات • کتابداری و اطلاع رسانی • تجارت و بازرگانی • روانشناسی • مطالعات فرهنگی • زبانشناسی • تحلیل رسانه ها و اخبار • نمایه سازی دستی و خودکار • تحلیل انواع تبلیغات • ارزیابی ویژگیهای شخصیتی • مطالعه آداب و رسوم • بررسی روند تحولات زبانی

7. چند تعریف کلاسیک … • Content analysis is "a research technique for the objective, systematic, and quantitative description of manifest content of communications" (Berelson, 1971: 74). • A research tool focused on the actual content and internal features of media … to determine the presence of certain words, concepts, themes, phrases, characters, or sentences within texts or sets of texts and to quantify this presence in an objective manner.

8. منظور از «متن» در تحلیل محتوا • متن در تحلیل محتوا شامل کتاب‌ها، فصول کتاب‌ها، مقاله‌ها، متن مصاحبه‌ها، بحث و گفتگوها، اخبار و مقالات روزنامه‌ها، اسناد تاریخی، سخنرانی‌ها، تبلیغات، گفتگوهای غیر رسمی، فیلم‌نامه‌ها، یا هر شکلی از ارتباطات در زبان ارتباطی انسان‌ها. • Texts can be defined broadly as books, book chapters, essays, interviews, discussions, newspaper headlines and articles, historical documents, speeches, conversations, advertising, theatre, informal conversation, or really any occurrence of communicative language.

9. واژگان پرتکرار در تحلیل محتوا Comprehensiveness of Coverage Textual Analysis Explicit Rules of Coding Examining Trends and Patterns Authenticity Manifest and Latent Content Conceptual Analysis Multiple Meanings Systematic and Replicable Unit of Analysis Word Frequency Determining Authorship Characteristics of Messages Categorization

10. عناصر و مولفه های اساسی در تحلیل محتوا • نشانه و نماد • سند و مدرک • متن و محتوا • معنا و مفهوم • پیام • واحد تحلیل • Symbol and Sign • Document • Text and Content • Meaning and Concept • Message • Unit of Analysis

11. اهمیت متن در تحلیل محتوا • بسیاری از پیام‌های ارتباطی (نظیر مصاحبه) قابل تبدیل به متن است. • متن مبتنی بر واژگان است و معانی آشکار واژگان نیز قابل بررسی است. • ارتباطات نوشتاری یکی از انواع اصلی ارتباطات انسانی محسوب میشود. • امکان ارزیابی و شمارش کلمات متن به سادگی و با کمک رایانه میسر است. • چند محقق می توانند یک متن یکسان را ارزیابی کنند و از بررسی شباهت‌ها و تفاوت‌های نتایج تحلیل‌های خود نسبت به میزان روایی و پایایی این تحلیل‌ها قضاوت کنند.

12. انواع تحلیل محتوا • تقسیم‌بندی بر اساس سطح توصیف • تحلیل محتوای توصیفی • تحلیل محتوای استنباطی • تحلیل محتوای ارتباطی • تقسیم‌بندی بر اساس رویکرد اصلی • تحلیل محتوای کمی • تحلیل محتوای کیفی • تقسیم‌بندی بر اساس نوع استنباط و استنتاج • تحلیل محتوای قیاسی • تحلیل محتوای استقرایی

13. امتیازهای تحلیل محتوا • کاربرد آن میان‌رشته‌ای است و به حوزه مشخصی محدود نمی‌شود. • به دو شکل کمّی و کیفی و با دو رویکرد قیاسی و استقرایی میسر است. • معمولاً درجاتی از تحلیل محتوا در اغلب روشهای کیفی وجود دارد. • با تحلیل محتوای متون تاریخی تصویری روشن از گذشته ترسیم میشود. • تحلیل محتوا معمولاً زمینه ساز فعالیتهای فنی و تکنیکی است. • این روش فرصتی برای تعمیق در فرایند ارتباطات اجتماعی فراهم می آورد.

14. کاستی‌ها و دشواری‌های تحلیل محتوا • تحلیل محتوا اگر فقط در حد کمّی بماند چیزی جز شمارش کلمات نیست. • تاثیر بافت پژوهش بر متن مورد بررسی به سادگی قابل بررسی نیست. • تحلیل متن به دانش و توانایی پژوهشگر در حوزه موضوع آن بستگی دارد. • ممکن است تفسیر نهایی پژوهشگر متاثر از نظرات شخصی وی باشد. • نتایج تحلیل محتوا می‌تواند همراه با خطا و اشتباه باشد. • تحلیل محتوا معمولاً روشی وقتگیر و پرهزینه است.

15. گامهای ششگانه مقدماتی در تحلیل محتوا • Which data are analyzed? • How are they defined? • What is the population from which they are drawn? • What is the context relative to which the data are analyzed? • What are the boundaries of the analysis? • What is the target of the inferences? Krippendorff (1980)

16. شش پرسش اصلی قبل از شروع تحلیل محتوا • قرار است چه داده‌هایی تحلیل شوند؟ • این داده‌ها چگونه تعریف میشوند؟ • داده ها از چه منبعی استخراج خواهند شد؟ • بافت مرتبط به داده‌ها چه ویژگی‌هایی دارد؟ •  محدوده و عمق تحلیل داده‌ها چیست؟ • مخاطب تحلیل داده‌ها چه کسانی هستند؟ • شناخت نوع داده‌ها • چگونگی تعریف داده‌ها • منبع انتخاب داده‌ها • بررسی بافت مربوطه • تعیین محدوده و عمق • شناخت مخاطب

17. سه شرط اساسی در تحلیل محتوا • شرط عینیت: تمام مراحل تحلیل باید بر اساس اصول و قواعد مشخص و یکسانی انجام شود. به این ترتیب تحلیل نهایی عینی و قابل تکرار خواهد بود و در نتیجه دو پژوهشگر از تحلیل یک متن واحد به نتایج یکسان یا مشابه خواهند رسید. • شرط انتظام: دایره شمول یا طرد محتوا و هر یک از مقوله ها بر اساس قواعد مشخصی انجام شود. • شرط عمومیت: پژوهشگر باید میان مفاهیم مورد بررسی در محتوا در جستجوی نوعی ارتباط نظری و مبتنی بر بافت باشد.

18. Mayring, P. (2000). Qualitative Content Analysis. Qualitative Social Research, 1(2), http://www.qualitative-research.net/index.php/fqs/article/view/1089

19. هشت گام پیشنهادی در تحلیل محتوا • Decide the level of analysis, • Decide how many concepts to code for, • Decide whether to code for existence or frequency of a concept, • Decide on how you will distinguish among concepts, • Develop rules for coding your texts, • Decide what to do with "irrelevant" information, • Code the texts, • Analyze your results. Busch et al. (2005). Content Analysis. Colorado State University Department of English. http://writing.colostate.edu/guides/research/content/.

20. تبیین هشت گام پیشنهادی در تحلیل محتوا • انتخاب دامنه و عمق تحلیل • تعیین نوع و تعداد مفاهیم مورد نظر • گزینش میان تحلیل کمّی یا کیفی • تدوین مراحل لازم در چگونگی تعریف مفاهیم • تنظیم قواعد لازم در رمزگذاری داده‌ها • انتخاب روش حذف داده‌های نامرتبط • رمزگذاری متن (کدگذاری و شناسایی مفاهیم و مقوله‌ها) • تحلیل نهایی و تفسیر یافته‌ها

21. نمونه عناوین مقالات در این زمینه • Qualitative content analysis in nursing research: concepts, procedures and measures to achieve trustworthiness  • Content analysis in empirical social research  • The librarian's role in institutional repositories: A content analysis of the literature • Affective issues in library and information science systems work: A content analysis • Trends in information behaviour research, 1999–2008: A content analysis  

22. تشریح محتوا، روش انجام تحقیق و نتایج یکی از مقالات به عنوان مثال

23. جستجو در سایت «سیج» با کلید واژه تحلیل محتوا

25. منابعی برای مطالعه بیشتر • کریپندورف، کلوس (1386) تحلیل محتوا: مبانی روش‌شناسی. ترجمه هوشنگ نایبی، تهران: نشر نی. • هولستی، اُل، آر (1380) تحلیل محتوا در علوم اجتماعی و انسانی، ترجمه نادر سالارزاده، تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی. • Berelson, B. (1971). Content analysis in communication research. New York: Hafner Publishing Company. • Busch, C. et al. (2005). Content Analysis. Colorado State University Department of English. http://writing.colostate.edu/guides/research/content/. • Krippendorff, K (2004) Content analysis an introduction to its methodology, 2nd Ed. Thousands Oaks, Sage Publications. • Krippendorff, K. and Bock, M. (2008) The Content Analysis Reader. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

26. ادامه منابعی برای مطالعه بیشتر • Mayring, P. (2000). Qualitative Content Analysis. Qualitative Social Research, 1(2), http://www.qualitative-research.net/index.php/fqs/article/view/1089 • Neuendorf, K. A. (2002) The Content Analysis Guidebook Thousand Oaks, CA: Sage Publications. • Solomon, M. (1993). Content analysis: a potent tool in the searcher's arsenal. Database, 16(2), 62-67. • Weber, R. P. (1990) Basic Content Analysis, 2d ed. Newbury Park, CA: Sage Publications.