„Að nota máttinn rétt í hrapsins hæðum“ Orka og hagvöxtur á 20. öld

1. „Að nota máttinn rétt í hrapsins hæðum“Orka og hagvöxtur á 20. öld Sveinn Agnarsson Hagfræðistofnun Háskóla Íslands Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

2. Rafmagnsnotkun á Íslandi um 1900: • Thomas A. Edison finnur upp ljósaperuna 1879 • Heimssýningin í París 1881 – galdrar rafmagnsins. • Í Noregi fara fossakaupmenn af stað rétt fyrir aldamótin og upp úr 1905 kemst stóriðja á laggirnar þar í landi. • Á Íslandi eru steinolíu- og grútarlampar notaðir til að lýsa upp híbýli og hús. • Frímann B. Arngrímsson flytur fyrirlestur 10. nóvember 1894 í Fjalakettinum og mælir með virkjun Skorarhylsfoss í Elliðaánum. „Vilja menn nokkuð til vinna? Eða á þessi og aðrir fossar á Íslandi aldrei neitt að starfa.“ • Orð Frímanns falla fyrir daufum eyrum en áhugi á rafmagni fer þó vaxandi á næstu árum. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

3. Rafmagn á Íslandi um aldamótin 1900: • Fyrsta rafmagnsljósið kveikt í Reykjavík árið 1899. • Rafstöð reist við Hamarskotslæk í Hafnarfirði árið 1904. • Rafmagn fyrst og fremst notað til lýsingar. • Nokkrar verksmiðjur reistar í Reykjavík með gufuknúnar vélar; klæðaverksmiðjan Iðunn, Trésmiðjan Völundur og Prentsmiðjan Gutenberg. • Litlar rafstöðvar víða notaðar, óöruggar og varahugaverðar, dýrt viðhald. • Gasstöð tekur til starfa í Reykjavík árið 1910. • Árið 1915 starfrækja fyrirtæki í Reykjavík um 40 vélar, þar af fimm gufuvélar, 15 gasvélar og afgangurinn gékk fyrir steinolíu. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

4. Rafmagn á Íslandi um aldamótin 1900: • Einar Benediktsson og félagar hafa stórar áætlanir á prjónunum. Vilja reisa stórar virkjanir í Þjórsá og nýta rafmagnið fyrir stóriðju. Í Noregi voru virkjanir yfirleitt nálægt iðjuverunum til að lágmarka raforkutapið. Á Íslandi var ekki hægt að koma við höfnum á Suðurlandi, helst rætt um Skerjafjörð eða Þorlákshöfn, og svo járnbraut austur yfir heiðar. • Íslenskur iðnaður enn að mestu leyti handverk, þjónustuiðnaður þó vaxandi. • Rafmagn notað til lýsingar og atvinnustarfsemi. • Elliðaár virkjaðar 1918-1921. Afli virkjunarinnar er þrefalt meira en samanlagt afla allra virkjana í landinu. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

5. Orka og hagvöxtur: • Hvernig skilar orkunotkun sér í hagvexti? • Er rétt að einblína nær eingöngu á stóriðju? • - Eða - • Skiptir ekki einnig máli hvernig orka nýtist í öðrum atvinnugreinum? • - Og - • Skiptir ekki einnig máli hvaða áhrif orkunotkun hefur á störf inn á heimilunum? Rafmagnstæki létta verkin og fólk getur farið að gera annað, t.d. taka að sér launuð störf. • Áhrif á byggðaþróun. • Allir þessir þættir hafa áhrif á hagvöxt. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

6. 1. mynd. Orkunotkun og verg landsfram-leiðsla (VLF) á íbúa árin 1953-12003 Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

7. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

8. Lítum fyrst á stóriðjuna. • Virkjun Sogsins og Laxár á 4. áratugnum skapaði grundvöll fyrir vernduðum iðnaði. • Áburðarverksmiðjan í Gufunesi 1954 og Sementsverksmiðjan á Akranesi 1958. • Álverið í Straumsvík 1989 og Norðurál í Hvalfirði 1998. Járnblendiverksmiðjan hóf starsemi 1979. • Stóriðja aldrei notuð sem liður í byggðastefnu fyrr en með Fjarðaáli. • Lítil úrvinnsla – útflutningur hráefnis. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

9. 2. mynd. Hverju skilar stóriðja? • Framlag áls- og kísiljárns til vergra þáttatekna. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

10. 3. mynd. Hverju skilar stóriðja? • Fjöldi starfa í ál- og kísiljárnframleiðslu sem hlutfall af heild. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

11. 4. mynd. Hverju skilar stóriðja? • Fjárfestingar sem hlutfall af heild og hagvöxtur. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

12. Páll Harðarson: Mat á þjóðhagslegum áhrifum stóriðjum á Íslandi 1966-1997. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

13. 5. mynd. Hverju skilar stóriðja? • Útflutningur vöru og þjónustu. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

14. Hvað með aðra þætti? • Á árunum 1940-1970 vélvæddust íslensk heimili. Eldavélar, þvottavélar, ísskápar, frystikistur og uppþvottavélar auðvelduðu heimilisstörfin. Þeir sem áður unnu þessi störf – sem einkum voru konur – fengu betri tíma til að sinna öðrum verkum. Atvinnuþátttaka íslenskra kvenna með því mesta í heimi, er nú um 75%. Þátttaka giftra kvenna vex úr 7% 1940, í 19% 1960, í 42% 1971 og í 64% 1981. • Rafmagn er ómissandi. Aðgangur að góðu og öruggu rafmagni forsenda fyrir atvinnuþróun og hagvexti. Rafvæðing landsins upp úr miðri öld og lagning byggðalínu. Hringnum lokað 1984. • Rafmagn léttir fólki störfin í sveitum og auðveldar flutning á mölina. • Rafvæðing sveitanna á eftir rafvæðingu annarra landshluta. Betri lífsgæði ýta undir flutning úr sveitinni. • Flutningar úr sveit í bæ færa fólk úr framleiðslugrein þar sem of mikið fólk var fyrir til greina þar sem framleiðni er meiri. Eykur hagvöxt. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

15. 6. mynd. Rafvæðing landsins Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004

16. Framtíðarsýn • Á næstu árum mun framleiðslugeta álvera landsins fjórfaldast og fara úr um 270 þúsund tonnum og í 1040 þúsund tonn á ári. • Áhrif álframleiðslu og annarrar stóriðju á landsframleiðslu munu vaxa mjög. Hlutdeild í vergum þáttatekjum fara úr 1% í 4% og hlutdeild í vöruútflutningi úr fimmtungi í helming. • Hagkerfið verður viðkvæmara fyrir sveiflum í afkomu áliðnaðarins. • Komast úrvinnslugreinar á legg? • Ekki fleiri stór orkuver á borð við Kárahnjúka? • Vöxtur annarra greina verður svipaður. Afmælisráðstefna Fjármálatíðinda 18. og 19. nóvember 2004