Problematyka leksykografii terminologicznej

1. Problematyka leksykografii terminologicznej Joanna Król Marta Kompała

2. Przedmiot, cele i zadania leksykografii terminologicznej

3. Uwagi wstępne • Inaczej zwana terminografią • Dział leksykografii teoretycznej i praktycznej obejmujący teorię i praktyką sporządzania słowników specjalistycznych, czyli terminologicznych • Typy słowników, ich zasoby leksykalne oraz struktura hasła słownikowego • Wypracowanie zasad klasyfikacji, typologii słowników terminologicznych, uzasadnionych reguł doboru leksyki specjalistycznej, ustanowienie jednolitych zasad organizacji i dopływu jednostek terminologicznych w słownikach specjalistycznych w celu optymalnego ich wykorzystania

4. Uwagi wstępne- c.d. • Brak odpowiedniej ilości instytucji podejmujących pracę nad terminologia specjalistyczną i leksykografią terminologiczną • Nazwy ustalane przez przypadek • Niedocenienie przez instytucje wydawnicze wagi unifikacji terminologii • KONSEKWENCJE: rozbieżności, zamęt pojęciowy, duża liczba wyrazów sprzecznych z duchem danego języka

5. Nomenklatura • „słownik wyrazów”/ „słownik rzeczy” • Wyraz określany w leksykografii dwojako: „hasło główne” lub „artykuł hasłowy słownika”

6. Typologia słowników terminologicznych Najogólniejszy podział • Słowniki normatywne- słownictwo z danej dziedziny wiedzy, techniki lub działalności zawodowej człowieka wraz z ustaleniem poprawności tego słownictwa na podstawie norm terminologicznych, ustanawianych przez narodowe komitety normalizacyjne • Słowniki rejestracyjne- opracowane dla celów informacyjnych słownictwo funkcjonujące w określonym zakresie

7. Typologia słowników terminologicznych • Słowniki naukowe- porządkują i aktualizują terminologię określonej dyscypliny, definiują terminy przy pomocy odpowiednich instytucji naukowych lub autorytetów • Słowniki jednojęzyczne (leksykony)- układ alfabetyczny lub systematyczny • Słowniki dwujęzyczne- alfabetyczne lub systematyczne • Słowniki szerokotematyczne • Słowniki branżowe • Słowniki wąskotematyczne • Słowniki równoległe- systematyczne i alfabetyczna jednocześnie

8. Definicja w słowniku terminologicznym • Terminy są najczęściej polisemiczne, stąd definicja, może być zastąpiona komentarzem lub objaśnieniem • Definicja ma sens lingwistyczny i logiczny. Wyraża w postaci zdania ustalony przez myśl związek między znakiem wyrazu a podaną rzeczywistością lub pojęciem • Definicja powinna być adresowana jest do tego, kto będzie z niej korzystał • pojęcie normatywności słownika

9. Forma rzeczownikowa haseł słownikowych • Rzeczownik- zasadnicza językowa forma słowników terminologicznych, gdyż jest podstawowym elementem albo wyrazem rzeczywistości opisywanej przez słownik • Nawet procesy produkcyjne, które implikują działanie wyrażane są w postaci formy rzeczownikowej

10. Kryteria doboru korpusu • Dzieła podstawowe- książki traktujące o danej dziedzinie • Normy pojęciowe- logicznie powiązany zbiór jednoznacznie zdefiniowanych pojęć • Kilkujęzyczne definicyjne słowniki encyklopedyczne o układzie rzeczowym haseł • Dzieła o charakterze prekursorskim • Wydawnictwa naukowo-badawcze • Istniejące już encyklopedie fachowe i słowniki terminologiczne • Neologizmy ukute przez praktykę i stosowane w dokumentacji naukowo- technicznej

11. Żaden słownik nie jest nigdy kompletny ani ostateczny, każdy słownik zawiera definicje przestarzałe, żaden słownik nie rejestruje wszystkich wyrazów i wyrażeń, będących już od dawna w użyciu

12. Problem ekwiwalencji terminów • W trosce o symplifikację opisu i wygodę tłumaczy dwujęzyczne słowniki terminologiczne przyjmują zasadę ekwiwalencji terminów: termin języka A odpowiada temu terminowi w języku B, tymczasem rzadko mamy do czynienia z doskonałymi odpowiednikami • Dopóki słowniki dwujęzyczne nie będą zaopatrywane w precyzyjne definicje terminów przynajmniej w jednym z dwóch języków słownika, dopóty nie może być mowy o ekwiwalencji terminów, a raczej o bardziej lub mniej zbliżonej ich adaptacji • Stosowanie automatycznej ekwiwalencji terminów prowadzi do błędów i rozczarowań

13. Różnorodność funkcji słowników terminologicznych • W słownikach terminologicznych należy przede wszystkim odróżnić zbiory słownictwa właściwego dla danej specjalności naukowej od zbiorów czysto technologicznych- niejednokrotnie bywa to bardzo trudne • Słowniki encyklopedyczne- informacja o rzeczywistości (encyklopedie zwykłe, słowniki encyklopedyczne) • Słowniki terminologiczne • określanie elementów pewnej rzeczywistości • potrzeba normalizacji o charakterze pragmatycznym lub ideologicznym • przeznaczenie czysto dokumentacyjne

14. Uwagi końcowe • Stosunek między znakiem i oznaczanym przedmiotem jest bardzo zróżnicowany i równie złożony jak ten, który łączy wyraz ze zbiorem jednostek mowy • Słowniki, choć są narzędziem nieodzownym, to jednak nie wystarczają do dokonania poprawnego przekładu

15. Problematyka leksykografii prawniczej- Uwagi • Brak dobrych, względnie kompletnych słowników terminologicznych w zakresie prawa • Nieprzekładalność pojęć i terminów • Bogactwo wyrażeń i terminów archaicznych, idiomatycznych, skostniałych • IDEAŁ LEKSYKOGRAFII PRAWNICZEJ: ZNAJOMOŚĆ DANEJ GAŁĘZI PRAWA + WIEDZA Z ZAKRESU JĘZYKOZNAWSTWA (repertorium terminów wraz z ich kontekstami i sugestiami odnośnie przekładu) • Słownik powinien zawierać definicje, które pozwolą na wyjaśnienie znaczeń, a nie tylko na ich określenie • Zasadnicza odmienność systemów prawnych uniemożliwia zestawienie terminologii

16. Bank terminów – zinformatyzowany zbiór katalogowych kart terminologicznych, zorganizowanych w kartoteki i udostępnianych za pośrednictwem terminalu. Banki terminów są produktem pochodnym dwóch współczesnych zjawisk: z jednej strony ogromnej proliferacji terminów, a z drugiej – rozwoju informatyki.

17. Banki danych leksykograficznych maja następujące cechy wspólne: • stawiają za główny cel gromadzenie haseł słownikowych dla ułatwienia produkcji i uaktualnienia prac leksykograficznych z zakresu słownictwa języka ogólnego i specjalistycznego; • pozostając do dyspozycji leksykografów, nie są dostępne, przynajmniej obecnie, szerszemu ogółowi potencjalnych odbiorców; • liczba pól semantycznych na karcie jest bardzo niewielka; • porządek alfabetyczny haseł jest jedynym sposobem ich klasyfikacji, oznakowania oraz wyszukiwania.

18. Bank danych – zawarty w pamięci komputera zbiór danych wraz z odpowiednim oprogramowaniem umożliwiającym ich przetwarzanie wedle z góry określonych zasad. • Banki danych terminologicznych – zautomatyzowany systematyczny słownik, pozwalający na odnalezienie bądź w czasie bardzo krótkim poszukiwanej odpowiedzi, bądź w czasie nieco dłuższym - całych zestawów terminologicznych, dotyczących danej dziedziny nauki i techniki. Niestety takie pojmowanie banków danych terminologicznych implikowało istnienie pośrednika co powodowało brak zainteresowania wielu tłumaczy bankiem terminów oraz powrót do tradycyjnych metod pracy.

19. Nowe tendencje w dziedzinie banków danych terminologicznych: • coraz bardzie powszechny dostęp do urządzeń informatycznych • bardziej „inteligentne” urządzenia informatyczno-komputerowe umożliwiające rzeczywisty dialog między użytkownikiem i bankiem terminów • milczenie banku jest bardziej złagodzone

20. Użytkownicy banków terminów • redaktorzy, protokolanci, redaktorzy streszczeń, dziennikarze, tłumacze tekstowi i konferencyjni • dokumentaliści • specjaliści pracujący w zakresie normalizacji terminologii • specjaliści w zakresie lingwistyki stosowanej • leksykografowie • terminolodzy

21. Każdy bak terminów składa się z trzech zbiorów, pełniących trzy różne funkcje, a mianowicie: z danych wyjściowych, z danych zmagazynowanych i z danych wyjściowych. 1. Danej wejściowe obejmują trzy etapy: obróbkę terminologiczną (umieszczenie na ogólnej karcie dokumentacji terminologicznej przygotowanej dla każdego terminu), różne czynności kontrolne (wykonywanie ręcznie przed umieszczeniem kart na nośniku danych oraz wykonywane przez komputer po umieszczeniu karty na nośniku danych) oraz przetwarzanie informatyczne (obejmuje różne weryfikacje automatyczne, przekład danych, klasyfikację danych oraz zmagazynowanie tych danych w pamięci komputerów). Źródła danych wejściowych: • praca i rezultaty ekipy terminologów • terminy pochodzące z zewnątrz • terminy pochodzące od użytkowników banków

22. Gromadzenie danych • Przestrzeń zarezerwowana na karcie do gromadzenia danych podzielona jest na dwie części: cześć pośrednią i część główną, co tworzy z kolei trzy kartoteki: roboczą (zawierającą karty terminologiczne niepełen, których jakość nie została zweryfikowana), pośrednią przejściową oraz główną (zawierająca kompletne dane terminologiczne w zakresie określonym przez bank).

23. Dane wyjściowe Odpowiedzi, które spodziewa się uzyskać klient banku terminów, mogą dzielić się na dwie grupy: • odpowiedź na pytanie dotyczące danego terminu lub terminów • odpowiedź na pytanie tematyczne

24. Rodzaje kart będące w użyciu w pracach terminologicznych • karta robocza – towarzyszy terminologowi przez cały czas jego poszukiwań terminologicznych, stanowi pomoc na pierwszym etapie obróbki terminologiczne, może być redagowana ręcznie • karta przedmaszynowa – środek przeniesienia informacji terminologicznej od terminologa do banku terminów • karta leksykograficzna- przeznaczona do kartotek podręcznych

25. Problemy wymiany terminów między bankami • uruchomienie banku terminów wymaga nakładów finansowych • każdy bank ma swoje własne cele i zadania, własne kryteria wyboru danych do przetworzenia, własne metody gromadzenia, magazynowania, przetwarzania rozpowszechniania danych terminologicznych • rzeczywistość terminologiczna jest zawsze taka sama jednakże, każdy bank terminów preferuje taki lub inny aspekt tej rzeczywistości w zależności od potrzebpotencjalnej klienteli.

26. Zespól Roboczy 4 Komitetu Technicznego 37 ISO wypracował dokument (ISO 6156) określający pola zapisu danych terminologicznych na nośniku przystosowanym do komputera. Bank terminów będą dysponowały wtedy programem, umożliwiającym nie tylko przyjmowanie terminologii pochodzących z innych banków, ale również ich przekazywanie. • Jednakże opracowanie tej normy okazało się niewystarczające dla rozwiązania międzybankowej wymiany terminów. W tym właśnie celu INFOTERM zaproponował stworzenie międzynarodowej sieci wszystkich instytucji narodowych i międzynarodowych opracowujących terminy lub zainteresowanych ich poszukiwaniem lub normalizacją.

27. 31 stycznia 1969 – pierwszy Bank Terminologii przy Uniwersytecie w Montrealu • Pierwsze banki terminów nie spotkały się ze zbyt entuzjastycznym przyjęciem ze strony klienteli. W dzisiejszym świecie sieci banków terminologicznych maja przed sobą wielką przyszłość.