Spisy powszechne ludności a pytania etniczne (metodologiczne i techniczne problemy)

1. Spisy powszechne ludności a pytania etniczne (metodologiczne i techniczne problemy) Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12 sala 401 wykład nr 2

2. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 1. Wstęp – spisy powszechne ludności jako źródło wiedzy socjologicznej: • spis powszechny ludności („enumeracja populacji”, „spis statystyczny”); • historia spisów ludności: • pochodzenie słowa; • 3800 p.n.e. w Chinach i Babilonii, 2500 p.n.e. w Egipcie, spisy w starożytnej Grecji i Rzymie (państwo Inków), spis powszechny w Biblii; • spisy nowożytne: Kanada (1666 r.), USA (1790 r.),Szwecja (1800), Wielka Brytania (1801), Francja (1831), Rosja (1897); • powszechność spisów ludności od połowy XIX wieku. • spis powinien charakteryzować się następującymi cechami - być: • powszechny (konieczność odpowiedzi); • jednoczesny; • imienny (każda osoba z imienia i nazwiska zostaje objęta spisem), • bezpośredni (odpowiedzi spisowej udziela bezpośrednio osoba spisywana, wyjątkowo tylko najbliżsi domownicy), • periodyczny (odbywać się systematycznie ze stałym interwałem czasowym).

3. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 2. Metodologia i techniki spisu powszechnego ludności: • spisy powszechne ludności to najbardziej pogłębione i porównawcze źródło informacji na temat społeczeństwa (populacji), w tym też rozmiarów i struktury grup etnicznych, językowych lub religijnych; • etapy spisowe: • przygotowanie i planowanie spisu (metody zbierania danych!); • przebieg spisu (potrzeba nagłośnienia spisu i wysokich umiejętności zbierania danych); • publikacja wyników, ocena wiarygodności danych spisowych. • techniki spisowe: • spisy imienne, rejestry urzędowe ludności, badanie reprezentacyjne, specjalne badania sondażowe, ankiety internetowe. • inne dane zbierane przez urzędy statystyczne. • wiedza statystyczna o strukturze etnicznej społeczeństwa: • spisy powszechne ludności (population census); • rejestry ludności (population register, civil register); • socjologiczne badania reprezentacyjnych (sondażowych);

4. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 3. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludności: • pytania o: • przynależność (identyfikację) etniczną, narodową, język ojczysty, język domowy, wyznanie religijne, obywatelstwo; • analiza nie tylko wyników liczebnych, ale metodologii, przebiegu i skutków społecznych • dlaczego badamy?: • zróżnicowanie wymiarów „etniczności” jednostki i brak powszechnie przyjętej definicji (jej kryteriów); • Rogers Brubaker „jest złudzeniem [...] iż można dojść do obiektywnie <poprawnych> liczebności. Narodowość nie jest stałą, daną, nie wymazywalną, obiektywnie stwierdzalną właściwością i nawet subiektywna, podmiotowo zidentyfikowana narodowość może się zmieniać zależnie od czasu i kontekstu, w jakim jest określana, i nie jest przez to mierzalna w taki sposób, jak gdyby była trwałym faktem wymagającym jedynie rejestracji” (Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie, przeł. Jan Łuczyński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Kraków 1998, s.72, przypis 1);

5. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 4. Badania społeczne nad spisami powszechnymi ludności: • problematyka klasyfikacji, kategoryzacji i definiowania określonych kategorii społecznych oraz władza w określaniu tych tożsamości: • spis powszechny ludności oraz jego etniczne kategoryzacje jako sytuacja społeczna, w której należy określić swoją tożsamość - spis to nie tylko statystyczna procedura policzenia populacji, lecz środek „<obiektywnego> szacunku przez państwo <subiektywnych> tożsamości”. •  literatura: • David J. Kartzer, Dominique Arel, Census, identity formation, and the struggle for political power, w: David J. Kartzer, Dominique Arel (eds.), Census and identity: the politics of race, ethnicty and language in national censuses, Cambridge University Press, Cambrigde 2002; • Rogers Brubaker, Mara Loveman, Petre Stamatov, Ethnicty as cognition, “Theory and Society” 2004, nr 33; • Edwin W. Ardener, Tożsamość i utożsamianie, w: Zdzisław Mach, A. K. Paluch (red.), Sytuacja mniejszościowa i tożsamość, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Socjologiczne, t. XXIX, zeszyt 15, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1992.

6. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 5. Co to znaczy „narodowość” jednostki (etniczność itp.) w spisie powszechnym ?: • pytanie o przynależność narodową (autoidentyfikację etniczną) winno mieć charakter subiektywny (samozaliczeniowy, oparty na własnym wyborze osoby spisywanej); • rekomenduje ono, aby pytanie to było otwarte, aby odpowiedź miało formę swobodnej samodeklaracji lub samozaliczenia spisywanej osoby (winno być zadawane oddzielenie od pytania o język lub wyznanie religijne); •  paradoksy podejścia subiektywistycznego („jestem tym, za kogo się uważam”): • domaganie się uznania najbardziej skrajnych indywidualnych samokategoryzacji za odrębną grupę etniczną lub narodową; • problemy, co składa się na przynależność jednostki do danej grupy etnicznej?; • osoby spisywane mogą bowiem odwoływać się także do innego niż subiektywne poczucie, która może opierać się na: • obiektywnym rozumieniu swojej identyfikacji etnicznej; • opiniach zewnętrznych, pochodzących tak ze swojego otoczenia społecznego lub administracji państwowej; • akceptacja kultury i wartości danej grupy etnicznej, której nie towarzyszy identyfikacja etniczna z tą właśnie społecznością; • przywoływaniu różnego typu grup etnicznych – od narodowych (narodu, narodowości), rasowych, etnicznych, etnoregionalnych do lokalnych itp.

7. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 6. Spory dotyczące pytań etnicznych w spisach powszechnych ludności: • „za” i „przeciw” pytaniom etnicznym w spisach powszechnych ludności: • ochrona „prywatności” jednostki i zachowanie poufności danych osobowych: • znaczenie uregulowań dotyczących wolności deklaracji swojej narodowości i ochrony danych osobowych; • obawy przed wykorzystaniem danych spisowych o pochodzeniu etnicznym.; • ochrona „prywatności” jednostki i zachowanie poufności danych osobowych; • regulacje międzynarodowych chroniące prywatność i dane osobowe jednostki (w tym informacje o jej pochodzeniu/ tożsamości etnicznej): • Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) art. 12: • Nie wolno ingerować samowolnie  czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencję, ani też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaczaniu. • Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966) art. 17. ust. 1, Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950; art. 8), Konwencja Nr 108 Rady Europy z dnia 28 stycznia 1981 r. o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych oraz dyrektywa z dnia 24 października 1995 r. o ochronie osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych oraz swobodnego przepływu tych danych.

8. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 7. Z drugiej strony, potrzeba spisowych danych etnicznych: mimo obowiązywania prawnych zakazów zbierania danych etnicznych niektóre instytucje rządowe zbierają tego typu informacje dla własnych celów (służby imigracyjne i policja); państwa, które mają zróżnicowaną strukturę etniczną lub znaczące mniejszości przeprowadzają spisy, gdyż potrzebują tych danych dla celów prowadzenie polityki wobec mniejszości i tworzenie odpowiednich programów pomocy; dane etniczne przeciwdziałają praktyce marginalizowania kwestii etnicznych przez administrację państwową i stanowią podstawą rozwoju polityki przeciwdziałania dyskryminacji osób należących do grup mniejszościowych; polityczna ważność tych danych wynika z możliwości tworzenia przez przedstawicieli grup mniejszościowych różnych form autonomii, samorządu i reprezentacji w administracji publicznej, a także rozwiązań dopuszczających publiczny udział języka mniejszości.

9. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 8. Wiarygodność danych etnicznych uzyskiwanych ze spisów ludności: • wiarygodność uzyskanych danych: • na ile odpowiedzi osób spisywanych są zgodne z ich indywidualnymi i utrwalonymi przekonaniami dotyczącymi ich narodowości, języka lub wyznania; • ograniczenia wiarygodności: • obraz ideologiczny państwa i społeczeństwa; • nie uznawanie niektórych ważnych „realnych” wymiarów zróżnicowania kulturowego społeczeństwa itp. • sposób przeprowadzenia spisu i klimat społeczny który mu towarzyszy: • zaufanie przedstawicieli spisywanych grup do rachmistrzów spisowych i generalnie do organów państwa; • publikacja uzyskanych wyników nie zamyka spisu, gdyż po ich upowszechnieniu następuje faza intensywnych dyskusji publicznych na temat ich wiarygodności oraz znaczenia społecznego. • kompletność badania spisowego (stopień „pokrycia” spisywanej zbiorowości): • odsetek pominiętych „obiektów” spisowych, kilkakrotne ich policzenie, błędne zaklasyfikowanie itp.), powoduje to niedoszacowanie lub przeszacowanie niektórych kategorii ludności oraz ich wskaźników społeczno-demograficznych.

10. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 9. Problemy z „pytaniami etnicznymi” w spisach powszechnych: • polityka państwa w zakresie mniejszości (narodowości) i spisów: • łączenie odrębnych kategorii etnicznych (”Czechosłowacy” w Czechosłowacji lub „Serbochorwaci” w Jugosławii); • dzielenie (różnicowanie) kategorii spisowych („Ukraińcy” i „Rusini/Łemkowie”); • tworzenie nowych kategorii tożsamości („Jugosłowianie” w Jugosławii); • nie uwzględnianie danych kategorii. • poziom jednostki: • pytania (kryteria), które mają stanowić wskaźniki własnej narodowości; • instrukcje spisowe (w jaki sposób zapisywać, uwzględniać dane narodowości – kogo zapisywać, jak zaliczać pewne deklaracje); • oficjalne definicje mniejszości; • poczucie subiektywne; • dobrowolne ukrywanie swojej tożsamości z różnych przyczyn; • kategorie „niedefiniowalne” (nie definiowalne etnicznie tożsamości; podawanie tożsamości nieustalonych); • brak wiarygodnych danych na temat liczebności mniejszości, co rodzi tendencje do spekulowania na temat liczebności.

11. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 10. Pytania etniczne w spisach powszechnych ludności na świecie (runda „2000”): • w wymiarze globalnym na 147 spisów ludności, w 95 przypadkach (65%) zostało zadane jedno lub więcej pytanie etniczne: • najwięcej w Ameryce Południowej (82%) - w 9 spisach powszechnych na 11 oraz w państwach Oceanii (79%) – w 15 spisach na 19; • w Europie w 19 (53%) z nich na 36 razem znalazły się zagadnienia etniczne; • formy pytanie o przynależność do grupy narodowej/etnicznej: • przynależność do grupy etnicznej (pytanie najczęściej brzmiało, do jakiej grupy należy osoba spisywana); • pochodzenie etniczne (ethnic origin) lub przodków (ancestry); • przynależność do określonej rasy; • przynależność do określonej narodowości (nationality); • przynależność do określonej grupy/ ludu autochtonicznego; • przynależność do określonej kasty, bądź plemienia. • najważniejsze problemy: • precyzyjne określenie „grupy etnicznej”; • wyraźne zdefiniowanie różnicy między grupą a etniczną a narodową; • potrzeba analizy uwzględniających przynależność etniczną z językiem, religią oraz pochodzeniem etnicznym.

12. Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 2 11. Pytania o język i wyznanie religijne (runda „2000”): • pytanie o językzostało postawione w 35 spisach na 46 (czyli 76%): • w 21 z nich zadano pytanie o „język ojczysty” (mother tongue); • w 3 o „główny używany język” (main language); • w 11 o „najbardziej używany język” (the most spoken language), a w 19 jeszcze o znajomość tego języka (kompetencje w tym języku); • niektóre spisy uwzględniły pytania o „język mniejszości” (Wielka Brytania, Irlandia) lub użycie „języka większości” USA). • pytanie o wyznanie religijne w 24 spisach na 46 (52%; w spisach w krajach imigranckich oraz niektórych państwach Środkowej i Zachodniej Europy): • forma tych pytań bardzo się różniła: • w 6 spisach pytano o formalne członkostwo w kościele lub danej społeczności wyznaniowej; • w 9 zaś pytano o swoje wyznanie (przekonania) religijne (religious belief); • w 9 zadano pytanie o identyfikację z daną społecznością religijną lub określonym wyznaniem.