4. Kafli: Vefir

1. 4. Kafli: Vefir Líffæra og lífeðlisfræði 103 Guðrún Narfadóttir

2. Vefur / líkamsvefur (tissue) • Vefur er hópur svipaðra frumna, oftast af sama stofni, sem starfa saman • Til vefjarins tilheyrir líka millifrumuefnið (matrix) • Meginvefjaflokkar líkamans eru: • Þekjuvefur (epithelial tissue) • Stoðvefur (connective tissue) • Vöðvavefur (muscle tissue) • Taugavefur (nervous tissue)

3. Þekjuvefur (epithelium) • Undirflokkar þekjuvefjar: • yfirborðsþekja (covering and lining epithelium) • Hefur alltaf frítt yfirborð • kirtilþekja (glandular epithelium) • Innkirtlar og útkirtlar

4. Einkenni þekjuvefjar • Frumur þétt saman, lítið millifrumuefni • Myndar þekju úr einu eða fleiri frumulögum • Grunnhimna (basement membrane) tengir vefinn við undirliggjandi bandvef • Hefur ekkert blóðflæði • Er taugatengdur (has nerve supply) • Hefur mikla endurnýjunarhæfni

5. Yfirborðsþekja Flokkun yfirborðsþekju byggir á: • Lögun frumna • Flögulaga (squamose) • Teningslaga (cuboidal) • Stuðlalaga (columnar) • Uppröðun frumna • Eitt lag (simple) • Mörg lög (stratified) • Fölsk marglaga þekja (pseudostratified) Dæmi: • einföld flöguþekja í lungnablöðrum og háræðum • marglaga flöguþekja í húð • einföld stuðlaþekja í þörmum

6. Kirtilþekja (glandular epithelium) • Kirtill er ein fruma eða frumuhópur sem myndar og seytir efnum • Innkirtlar (endocrine glands) (table 4.1J) • kallast líka lokaðir kirtlar • eru án kirtilrása • seyta hormónum út í blóðið • Útkirtlar (exocrine glands) (table 4.1K) • kallast líka opnir kirtlar • hafa kirtilrásir • seyta efnum út um húð eða út í meltingarveg

7. Stoðvefur (connective tissue) • Algengasta vefjagerðin • Gerður úr frumum og millifrumuefni (matrix) • Millifrumuefnið • er úr grunnefni (ground substance) og þráðum (fibers) • hlutfallslega mikið millifrumuefni miðað við frumur • Hefur ríkulegt blóðflæði • nema brjósk, sinar og liðbönd sem eru án blóðflæðis • Hefur taugatengingu • brjósk er þó undantekning

8. Frumur í stoðvef • Frumur eru breytilegar eftir vefjagerð • t.d. blóðkorn í blóði og beinfrumur í beinvef • Algengar frumugerðir í stoðvef • Fibroblastar (þráðmyndunarfrumur) • Macrophagar (átfrumur) • Mastfrumur (mynda histamín) • Fitufrumur

9. Millifrumuefni (matrix) í stoðvef • Milli frumna er grunnefni með próteinþráðum • Þræðirnir eru þrenns konar: • Stífir kollagenþræðir • t.d. í beinum og sinum • Teygjuþræðir • t.d. í húð, æðum og lungum • Netjuþræðir • t.d. milli fitufrumna og í eitlum

10. Flokkun stoðvefjar • Laus bandvefur (loose connective tissue) • Þéttur bandvefur (dense connective tissue) • Bein (bone tissue) • Brjósk (cartilage) • Blóð (blood tissue) • Vessi (lymph)

11. Flokkun á lausum bandvef • Laus almennur bandvefur (areolar connective tissue) • Fituvefur (adipose tissue) • Netjubandvefur (reticular connective tissue) Í lausum bandvef er hlutfallslega meira af grunnefni en þráðum

12. Laus almennur bandvefur (table 4.2A) • Margar frumugerðir • Milli frumna er mjúkt grunnefni með kollagenþráðum, teygjuþráðum og netjuþráðum • Vefurinn er mjúkur og teygjanlegur • Finnst víða í líkamanum, m.a. í undirhúð og slímhimnum • Myndar fylliefni milli líffæra

13. Fituvefur (table 4.2B) • Fitufrumur (adipocytar) • mynda mestan hluta vefjarins • stór fitudropi fyllir frumuna að mestu • Fituvefur er m.a. í undirhúð, milli líffæra og í gulum beinmerg • Hlutverk fituvefjar er forðanæring, einangrun og stuðningur

14. Netjubandvefur (table 4.2C) • Í netjubandvef eru netjufrumur (reticulocytar) • Milli frumnanna eru netjuþræðir • Vefurinn er í líffærum ónæmiskerfisins svo sem í lifur, eitlum og milta

15. Þéttur bandvefur Flokkun: • Þéttur reglulegur bandvefur (4.2D) • Þéttur óreglulegur bandvefur (4.2E) • Teygjanlegur bandvefur (4.2F) Í þéttum bandvef er hlutfallslega meira af þráðum en grunnefni. Þræðirnir auka styrk

16. Brjóskvefur • Í brjóski er brjóskfrumur (chondrocytar) sem liggja í lónum (lagunae) stakar eða fleiri saman • Í millifrumuefninu eru ýmist kollagen- eða teygjuþræðir • Brjóskvefur hefur hvorki blóðflæði né taugatengingu

17. Flokkun brjóskvefjar • Glærbrjósk (hyaline cartilage) (table 4.2G) • milli frumna eru fínlegir kollagenþræðir • algengasta brjóskgerðin • Trefjabrjósk (fibrocartilage) (table 4.2H) • milli frumna eru stífir kollagenþræðir • er t.d. í brjóskþófum milli hryggjarliða • Gulbrjósk (elastic cartilage) (table 4.2I) • milli frumna eru teygjuþræðir • er t.d. í eyrum

18. Beinvefur Flokkun: • Þétt bein (compact bone) • Gert úr hringlaga einingum sem kallast Havers kerfi • Frauðbein (spongy bone) • Gert úr beinbjálkun • Aðsetur rauða beinmergsins Nánari umfjöllun um beinvef í 6. kafla

19. Fljótandi stoðvefur • Blóð • Blóðvökvi (plasma) u.þ.b.55% • Blóðkorn u.þ.b.45% • rauð blóðkorn (erythrocytar) flytja súrefni • hvít blóðkorn (leucocytar) sjá um varnir líkamans • blóðflögur (thrombocytar) sjá um stöðvun blæðinga • Vessi • tær vökvi, staðsettur í vessaæðum • líkist blóðvökva, en hefur minna próteininnihald • hefur nokkrar frumugerðir Nánari umfjöllun um blóð og vessa í LOL203 (kaflar 14 og 17)

20. Vöðvavefur • Frumur vöðvavefjar eru sérhæfðar til samdráttar • Við vöðvasamdrátt er efnaorku (ATP) breytt í hreyfiorku • Vöðvavefur er flokkaður í: • Beinagrindarvöðva (skeletal muscle) • Slétta vöðva (smooth muscle) • Hjartavöðva (cardiac muscle) Nánari umfjöllun um vöðvavef í 8. kafla

21. Taugavefur • Taugavefur • tekur á móti áreiti (stimuli) og breytir því í taugaboð • flytur boðið áfram til annarra taugafrumna, vöðvafrumna eða kirtla • Frumur í taugavef: • Taugafrumur (neurones) eru sérhæfðar boðfrumur • Taugatróð (neuroglia) flytur ekki boð en sér um ýmsa aðra starfsemi taugavefjarins Nánari umfjöllun um taugavef í 9. kafla

22. Himnur líkamans • Líkaminn er þakinn og fóðraður af himnum • Himnurnar eru gerðar úr þekjuvef og undirliggjandi bandvef • Himnunum má skipta í flokka: • Slímhimnur (mucosa) • Klæða holrými sem opnast út á yfirborð, t.d. meltingarveg • Háluhimnur (serosa) • Klæða líffæri að utan og líkamshol (brjósthol og kviðarhol) að innan • Húð (cutis) • Klæðir líkamann að utan • Liðhimnur • Hafa ekki þekjuvef • Klæða liðhol að innan og mynda liðvökva