Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti

1. Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti • Aqronomluq ixtisası üzrə II kurs tələbələri üçün Mühazirə 3. Bakteriyalar, viruslar və digər mikroorqanizlər bitkilərin xəstəlik törədiciləridir Kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor əvəzi Cəfərov İ.H. Gəncə, 2011-ci il

2. P L A N: 3.1 Bakteriyalar və onların törətdiyi xəstəliklər 3.2 Bakteriyaların biologiyası və bitkilərin bakteriozlardan mühafizəsi 3.3 Aktinomisetlər və fitoplazmalar haqqında anlayış 3.4 Viruslar və onların törətdiyi xəstəliklər 3.5 Virusların biologiyası və bitkilərin virus xəstəliklərindən mühafizəsi

3. ƏDƏBİYYAT • 1.Cəfərov İ.H. Ümumi fitopatologiya. Bakı: «Elm», 2007, 388 s. • 2.Cəfərov İ.H. Fitopatologiya (fənnin öyrənilməsinə dair metodik vəsait). Bakı: • «Elm», 2008, 181 s. • 3.M.Timur Döken, ErkolDemirçi, HüseynZenginFitopatoloji. Erzurum: 2010, • 256 s. • 4.Попкова К.В. Общая фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 398 с. • 5.Семенкова И.Г., Соколова Э.С. Фитопатология. М.: Изд. Академия, 2003, • 496 с. • 6. Чикин Ю.А. Общая фитопатология (часть 1). Учебное пособие -Томск: • ТГУ, 2001, 170 с. • www. google.ru • www.dic.academic.ru

4. ERWİNİA PSEUDOMONAS • MONİLİA • PRUNUS NECROTİK RİNG-SPOT VİRUS • XANTHOMONAS CLASTEROSPORİUM VERTİCİLLUM

6. Sonrakıtədqiqatlardatibbimikrobiologiyanıninkişafı Robert Kokaməxsusdur, o xəstəliktörədicinintəyininümumiprinsiplərinimüəyyənetmiş, 1905-ci ildəvərəmintədqiqinəgörə Nobel mükafatınalayiqgörülmüşdür. BakteriyalarıntəbiətdərolununöyrənilməsiM.B.BeyernikvəS.N.Vinoqragskiyəməxsusdur. Bakteriyanınhüceyrəviquruluşununöyrənilməsielektronmikroskopunistifadəyəverilməsiiləəlaqədardır. 1937-ci ildəE.Çattontəklifetdiki, bütünorqanizmlərihüceyrəviquruluşuntiplərinəgörəprokariotvəeukariotlaraayrılsınvə 1961-ci ildəSteyniervə Van Hilbuməsələyəsonuncunöqtəniqoydular. Molekulyarbiologiyanıninkişafı 1927-ci ildəK.Vezeniabeləbirkəşfəsövqetdiki, prokariotlarınözlərininarasında (bakteriyavəarxeyalar) köklüfərqlərvar

7. 3.1. Bakteriyalar və onların törətdiyi xəstəliklər Bakteriyaların təsiri altında bitki toxumala-rında patoloji dəyişikliklər haqqında ilk fikirlər 1866-cı ildə M.S.Voronin tərəfindən söylənil-mişdir. Onların bitkilərdə xəstəlik törətmə xüsusiyyəti haqqında mükalimələr uzun müddət davam et-miş, fikirlər daim haçalanmışdır. Lakin hələ 1899-cu ildə A.Fişer hesab edirdi ki, bakteriya bitkiyə yalnız yara yerindən daxil ola bilər.

8. FitopatogenbakteriyalarınəsasnövlərivəonlarıntörətdiklərixəstəliklərFitopatogenbakteriyalarınəsasnövlərivəonlarıntörətdiklərixəstəliklər

10. Bibər meyvələrində bakterial xərçəng Corynebacterium michiganense pv. michiganense Yemiş meyvələrində bakterial çürümə Erwinia carotovara pv. carotovara

11. Yarpaqda və meyvəcikdə yanıq- Erwiniaamylovora

12. Ləpədə çəhrayı çürümə Trichothecium roseum Meyvədə bakterialı eksudat Erwiniaamylovora

13. Noxudunbakterialyanığı Pseudomonas syringaepv. pisi (Sackett) Young et. Al PomidorunbakterialxərçəngiCorynebacteriummichiganenzepv. michiganenze (Smith) Iensen.

14. Azərbaycan Respublikasının Şəki-Zaqatala bölgəsində qərzəkli meyvə bitkilərində bakterioz tipli xəstəliklərin öy-rənilməsinə dair tədqiqatlar prof. H.İbrahimova məxsusdur. Qeyd olunduğu kimi, bitkilərə böyük iqtisadi zərər vuran bakteriyaların arealı daim genişlənir. Belə ki, kartofda qara ayaq, həlqəvi çürümə tipli bakteriozların təsirindən saxlan-ma zamanı yumruların 40-50%-i məhv olur (K.V.Popkova, 1989). Yeni fitopatogen bakteriyalar, o cümlədən məlum olma-yan bakterioz tipləri son zamanlar daim pisləşən ekoloji şəraitin təsiri altında formalaşır və yayılma areallarını geniş-ləndirirlər.

15. Toxumvəəkinmaterialı- ilkininfeksiyanınəsas mənbəyidir Toplanmamışbitkiqalıqlarıpatogenbakteriyalarıntorpaqdacəmləşməsinəimkanverir İNFEKSİYAMƏNBƏYİ Xəstəbitkilər Həşəratlarla, quşlarla, əməkalətləriilə, xəstəbitkilərinorqanlarıilə, havacərəyanınındəyişməsilə; Erwiniacinsibakteriyasınınseliklibiokütləsininküləklədaşınması Bakteriozlarlayoluxmazamanıinfeksiyamənbələri

16. Bitkinindüzgünqidalanmasının pozulması Patogenüçünəlverişlineytralvəyaqələvimühitreaksiyası • Havanınoptimaltemperaturu • 25-300C • Bitkininsəthindədamcısuyunyığılması Bitkilərarasıəlaqənəticəsində Yoluxmayayardımçıolanşərait Patogeninpektolitikferment-lərininbitkiyətəsiri, misalüçün, Erwiniachrysanthemi. Patogentoksinlərininbitkiyədüşməsizamanı – koronatinPseudomonassyringaepv. coronafaciens. Toksinlərinbitkiyətəsirininəlamətləri- yulafdayarpaqyanıqları, tütünyarpaqlarındaxloroz Çiçəkvasitəsilə İnfeksiyanınbitkiyədaxilolmayolları Bitkininsəthindəyaralar (patogeninbitkiyəpassivdüşməsi) misalüçün, Erwinia chrysanthemi arılarladaşınır, onlarisəbitkisəthindəyaralaraçırlar Bitkitoxumalarındatəbiiyollar: Ağızcıq: PomidordaqarabakterialləkəlikxəstəliyiXanthomonasvesicatoria; Hidatodlar: kələmdədamarbakteriozuxəstəliyiXanthomonascampestris; Mərcilər: meyvəağaclarınınköklərində, qaraxərçəngxəstəliyinintörədicisiRhizobiumradiobacter; Mərciləryumrularda: kartofyumrularındaadidəmgilxəstəliyinintörədicisiStreptomycesscabies; Gözcükləryum-rularda: KartofyumrularındayaşçürüməxəstəliyinintörədicisiPectobacteriumcarotovorumsubsp. carotovorum Bitkilərinyoluxmasıyollarıvəqaydaları

17. Xanthomonasvesicatoria – ağızcıqdan daxil olur

18. Xanthomonascampestris – hitatodlardan daxil olur

19. Rhizobiumradiobacter – mərcilərdən daxil olur

20. Streptomycesscabies - mərcilərdən daxil olur

21. Pectobacteriumcarotovorumsubsp. carotovorum – gözcüklərdən daxil olur

22. Bitkidə infeksiyanın sistem yayılması- eyni zamanda damar sistemi və ona yaxın toxumalar-da yerləşmə. Toxumlar. Buza-mandamarsistemininbakteri-yalarlayoluxmasıhərzamanbaşvermir, onlaryalnızdamarlarva-sitəsiləyarpaq, gövdəvəmey-vələrədoğruhərəkətedirlər. Nü-munəkimibakteriozlarınsistemsimptomları: soluxma, xloroz Hüceyrəarası boşluq Ötürücütoxumalar Bitkidə fitopatogen bakteriyaların çoxalma yerləri

23. Yarpaqlardaləkəlilik Qarışıqyoluxmatipi: birbitkidəbir-neçətipyoluxma Bakteriyanındamartopasındanparenximtoxumayadaxilolmasızamanıgövdəninsəthindəyaralar Bitkilərdəçırtdanlılıq Bitkilərinbakteriyalarlayoluxmasınınsimptomları Yarpaqlarınsoluxması Yerüstüvəyeraltıtoxumalardaşişlər, fırlar (xərçəng, vərəm) Yanıq- ayrı-ayrıorqanvətoxumalarıntezbirzamandaqaralmasıvəməhvi Xloroz -xlorofillərin dağılması nəticəsində bitki toxumalarının saralması Nekroz- toxumanınməhvolması Bitkisəthindəbakterialseliyintoplanmasıməsələn, xiyardabakteriozzamanı (Ps. syrindaepv. lachrymans) buğdadaqarabakteriozzamanı (Xanthomonastanslucens) Mikroskopaltındabitkitoxumlarınınxarakterikstrukturu: suilədolmuşgörkəmalır, yağlıtəhərgörünür Bitkilərin bakteriyalarla yoluxmasının simptomları

24. 3.2 Bakteriyaların biologiyası və bitkilərin bakteriozlardan mühafizəsi • Bakteriyalar birhüceyrəli orqanizmlərdir. Bakteriya hüceyrəsi-nin uzunluğu 1-3 mkm və eni 0,3-0,6 mkm-dir. Demək olar ki, bü-tün fitopatogen bakteriyalar çubuqşəkilli olub, qamçılı olduqlarına görə hərəkətlidirlər. Hərəkətsiz formaların sayı azdır. Bakteriyalar xlorofildən məhrum orqanizmlərdir. Onların əksəriyyəti hazır üzvi maddələrlə qidalanan, heterotrof orqanizmlərdir.

26. Xəstəbitkiiləişlərinaparılmasınınardıcıllığıaşağıdakıkimidir: 1)xəstəliyinsimptomlarınındəqiqtəsviri; 2) bitkininyoluxmuştoxumasındabakteriyanınmüşahidəedilməsi: onunmikroskoplatədqiqi, lazımolduqdabakterialhüceyəninvəsahibbitkinintoxumalarınınqramagörərənglənməsi (analizyalnıztəzəmate-riallarlaaparılır). 3) törədicininbitkininyoluxmuşhissəsindəntəmizkulturayaçıxarıl-ması; 4) bakterialkulturanınpatogenliyinintəyinolunması, bitkilərisüniyoluxmayauğratmaqlapatogenlikqabiliyyətininaşkaredilməsi. BuzamanR.Koxunaşağıdakıardıcılqaydalarıgözlənilməlidir: törədicisninayrılmasıonunlabitkininyoluxdurulması təkrarəntörədicininayrılmasıvəilkinayrılmıştörədiciyəidentikolmasınınsübutedilməsi. 5) kulturanınidentifikasiyası; 6) fitopatogenbakteriyalarıninfeksiontsikllərininöyrənilməsi; 7) bitkiləribakteriozlardanqorumaqüçünmüvafiqüsulunseçilməsi.

27. PSEUDOMONAS RHİZOBIUM XANTHOMONAS BAKTERİYA CİNSLƏRİ CLAVİBACTER AGROBAC-TERİUM ERWİNİA

28. Pseudomonas corrugata

29. Rhizobium sp.

30. Agrobacteriumtumefaciens

31. Erwiniaamylovora

32. Clavibactermichiganensis subsp. michiganensis.

33. Xanthomonas sp.

34. Bitki mühafizəsində bakteriozlarla mübarizədə əsas istiqamət profilaktik tədbirlərin həyata keçirilməsidir. Ilkin infeksiya mənbəyi əsasən toxumlar olduğu üçün onlarin zərərsizləşdirilməsi və dezinfek-siyasi öndə durur. Buna kimyəvi mübarizə və toxumlarin müəyyən temperaturda saxlanmasi ilə nail olmaq olur. Fitopatogen bakteriyaların mikrob- antoqonistlərinin torpaqda yığıl-ması üçün şərait aqrotexniki tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə səciyyə-lənir: üzvi gübrələrin (peyin, kompost, siderat), mineral gübrələrin düz-gün nisbətdə verilməsi; əhəngləmə; növbəli əkinə əməl edilməsi. Mə-sələn, düzgün növbəli əkinə əməl edilməsi və üzvi gübrələrin verilməsi, lobya bitkisinin kök çürüməsi xəstəliyi ilə yoluxmasını aşağı salır.

35. Antibiotik maddələr iki əsas xüsusiyyətlə xarakterizə olunurlar: 1) onlar hətta aşağı kəsafəililikdə yüksək səmərəlidirlər; 2) onlar üçün seçicilik təsiri xarakterikdir, yəni hər antibiotik müəyyən orqanizmlərə münasibətdə səmərəlidir və başqalarına isə tamamilə təsirsizdir. Bitki mühafizəsində tətbiq olunan antibiotiklərə əsas tələblər aşağıdakılardır: 1) xəstəliyin törədicisinə qarşı fəal olmalı, bu fəallığı saxla-malıdır; 2) bitki toxumasına asanlıqla daxil olmalıdır; 3) onların müalicə dozaları bitkilər üçün təhlükəsiz olmalıdırlar.

36. Genmühəndisüsullarındanistifadəzamanıbitkiningenomunundəyişməsinəistiqamətlənənişlər (transgenbitkilər). Bubitkidəistənilənxəstəliyəqarşıdavamlılıqgenlərinidəyişməyəimkanverir. Bitkiyəmünasibətdəpatogenivirulentlikdənməhrumedənbakteriyaarasıgenköçürmənintətbiqi Toxumlarınkimyəviüsullazərərsizləşdirilməsi Xaricdənvəbaşqarayonlardansəpinvəəkinmaterialınındaşınmasızamanıkarantintədbirləri Fizikiüsullarlatoxumlarınzərərsizləşdirilməsi (qaynarsudanistifadə) BİTKİ BAKTERİOZLARI Qammaşüalarlatorpağındezinfeksiyası Toxumlarınzərərsizləşdirilməsininbiolojiüsulu (antibiotiklərləişləmə). Bitkilərinantibiotiklərləçilənməsi Qammaşüalarlatorpağındezinfeksiyası Torpağagübrələrin, ocümlədənmikrogübrələrinverilməsi (mineralgüb-rələrinyüksəkdozasıbitkilərinxəstəliklərəqarşıdavamlılığınıaşağısalır) Fitopatogenbakteriyalarınantoqonistləriolanmikroorqanizmlərlətorpağınzənginləşdirilməsi, onlarıntoplanmasıüçünəlverişlişəraitinyaradılması Bitki bakteriozları ilə mübarizə qaydaları

37. 3.3 Aktinomisetlər və fitoplazmalar haqqında anlayış Fitopatogen aktinomisetlər içərisində bitki-lərdə dəmgil xəstəliyi əmələ gətirən Streptomy-ces cinsi növləri maraq kəsb edir. Kartofda dəmgil xəstəliyini Streptomyces scabies törədir. Xəstəlik kartofun vegetasiya dövrü yumrularında inkişaf edir. Yoluxma ye-rində çatlar əmələ gəlir, sirayətlənmiş toxuma-nın mantarlaşması baş verir, yaralar formala-şırlar. Güclü yoluxma zamanı yaralar qovuşur və yumru bütövlükdə qıtmıqla örtülür. Yum-rularda adi dəmgil xəstəliyini törədən aktino-miset torpaqda toplanır, sirayətlənmiş yumru-larda, yara və çatlarda saxlanılır.

38. Fitoplazmalar. Bitkilərin xəstəliklərinin törədiciləri kimi fitop-lazmalar yalnız 1967-ci ildə kəşf edilmişdir. Fitoplazmanı ilk dəfə yapon alimləri cırtdanlılıq xəstəliyi ilə yoluxmuş çəkil ağacının floema borularını tədqiq edərkən, elektron mikroskopunun köməyi ilə müşahidə etmişlər. Hazırda 59 fəsiləyə mənsub olan 200-dən artıq bitki növü fitoplazmalarla yoluxurlar (Campbell R.N., 2001). Hətta litva kimi məhdud bir ərazidə 40-a qədər bitkidə fitoplazma mənşəli xəstəliklərin olduğu aşkar edilmişdir (V.I.Bilay və başqaları, 1988). Təəsüflər olsun ki, Azərbaycan şəraitində bu və ya digər bit-kinin fitoplazma mənşəli patogenlərlə yoluxması haqqında ədəbiy-yatlarda heç bir məlumat yoxdur.

39. Streptomyces scabies

40. Streptomyces scabies

41. Pomidorda stolbur

42. Mollicutes sinfi Mycoplasmatales sırası Acholeplasmatales sırası Mycoplasmataceae fəsiləsi Spiroplasmataceae fəsiləsi

43. 3.4 Viruslar və onların törətdiyi xəstəliklər Viruslar çox kiçik (submikroskopik) orqa-nizmlər olmaqla insan, heyvan və bitkilərin xəs-təlik törədicilərdirlər. Onlar hüceyrəvi quruluşa malik deyillər. Süni qida mühitlərində becəril-mirlər. Yalnız sahib bitkinin canlı hüceyrələ-rində çoxalırlar. Virusologiyanın inkişaf tarixi XIX əsrin sonlarından başlayır. Holland alimi M.Beyernik 1899-cu ildə «virus» terminini işlətmişdir.

44. Cavan pomidor meyvələrində strik və yarpaqda mozaika Cucumis virus 1 Smith.

45. Soğan bitkilərində sarı cırtdantlılıq virus xəstəliyi Peronospora destructor Kartofun zolaqlı mozaikası Solanum virus 2 Smith.

46. 3.5 Virusların biologiyası və bitkilərin virus xəstəliklərindənmühafizəsi Virusların daşıyıcıları olan həşəratlar: A – şaftalı mənənəsi (Myzodes persicae Sulz.) (qanadsız və qanadlıformalar); B – tarla bağacığı (Lygus pratensish.) (sağda – yetkin fərd,solda IV yaşlı süfrə); C -sisəklər; a-sarmaşıq (Hyalentus absoletus Sryn.),b-yonca (Aphrodes licintus Curt.), c- altınöqtəli (Macrosteles sexnotatus Fall.)

47. Virus xəstəliklərininsimptomları Virus xəstəliklərinin simptomları çox müxtə-lifdir. Əmələ gəlmə xarakterinə görə 5 tip fərq-ləndirilir: 1) böyümənin gecikməsi; 2) müxtəlif orqanların rənglərinin dəyiş-məsi; 3) orqanların deformasiyası; 4) nekrozlar; 5) reproduktiv funksiyaların pozulması (sterillik, toxumsuzluq, yumurtalıq və çiçəklərin tökülməsi).

48. Böyüməningecikməsi Orqanların deformasiyası Müxtəlif orqanların rənglərinin dəyişməsi Virus xəstəliklərini xarakterizə edən simptomlar Nekrozlar Reproduktiv funksiyaların pozulması

50. Özünü yoxlama üçün mövzuya aid test sualları • 1.Bakteriya mənşəli xəstəliklərdə ilkin infeksiya mənbəyi nədir? • a) yoluxmuş toxumlar, əmək alətləri • b) sirayərlənmiş əkin materialı • c) xəstə calaqaltılar, əmək alətləri, xəstə bitkilər • d) yoluxmuş toxum və əkin materialları, xəstə bitkilər, toplanmamış bitki qalıqları • e) sirayətlənmiş bitki qalıqları