AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

1. AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ Mövzu : Bİtkİ seleksİyasInda başlanğIc materİal Dosent, əməkdar kənd təsərrüfatı işçisi F.H.Qurbanov

2. P L A N: 1. Başlanğıc materialın növləri 2. Başlanğıc materialda dəyişkənliyin qanunauyğunluğu 3. Mədəni bitkilərin mənşə mərkəzləri 4. Seçmə üçün dəyişkənlik mənbələri 5. Bitkilərin əlamət və xüsusiyyətləri

3. Başlanğıc material - hibridləşmə və başqa seleksiya üsulları ilə alınan heyvan cinslərinə və bitki sortlarına, yerli sort, cins və yabanı formalara deyilir. Cins, sort və ştamm - insan tərəfindən süni yolla yaradılan, müəyyən irsi xüsusiyyətlərə malik olan və insanın tələblərini ödəyən bir qrup orqanizmlərə deyilir

4. Seleksiya elminə bitkilərin başlanğıc materialı haqqında təlim və anlayışı ilk dəfə rus alimi N.İ.Vavilov vermişdir. Bura aiddir: 1. Başlanğıc materialda dəyişkənliyin bərabərliyi 2. Mədəni bitkilərin əmələ gəldiyi mərkəzlər 3. Mədəni bitkilərin təsnifatı

5. Yeni sortlar yaratmaq üçün başlanğıc material kimi yabanı və mədəni formalardan istifadə edirlər. Bunlar aşağıdakılardır: • təbii populyasiyalar • hibrid populyasiyalar • öz-özünə tozlanan xətlər • süni mutasiyalar

6. Başlanğıc materialın öyrənilməsi üçün aşağıdakılar çox vacibdir: • seleksiya işi üçün başlanğıc materialın yığılması; • bu materialın hər tərəfli öyrənilməsi; • başlanğıc materialın təsnifatının öyrənilməsi; • aqrar təhsil, tədqiqat və seleksiya institutlarında ondan istifadə.

7. Mədəni bitkilərin ekoloji-coğrafi tədqiqatı zaman aşağıdakılar nəzərdə tutulur: • Vegetasiya müddəti • Bəzi inkişaf fazalarının uzunluğu • Məhsulu müəyyən edən əlamətlərin miqdarı • Vegetativ əlamətlər (gövdənin, buğumların uzunluğu) • Davamlılıq • Çiçəkləmə xüsusiyyəti • Məhsulun biokimyəvi tərkibi

9. Tarla bitkilərinin təsnifatı

10. N.İ.Vavilov ekspedisiyalar zamanı Yer kürəsində olan bütün mədəni bitkilərin mənşələrinin mərkəzlərini müəyyən etmişdir. O, yer kürəsində 8 əsas mərkəz təyin etmişdir: • Çin-Yapon; • Hindistan; • Orta Asiya; • Ön Asiya; • Aralıq dəniz; • Həbəşistan; • Mərkəzi Amerika; • Cənubi Amerika.

11. Akad. P.Jukovski tərəfindən əldə edilmiş yeni materiallar əsasında 4 əlavə mərkəz müəyyən edilmişdir: 1.Avstraliya; 2.Afrika; 3.Şərqi Sibir; 4.Şimali Amerika mərkəzləri. Beləliklə,Akad. P.Jukovskiyə görə mədəni bitkilərin aşağıdakı mənşə mərkəzləri vardır: 1. Çin-Yapon mərkəzi. 2. Hind-Çin və İndoneziya mərkəzi. 3. Avstraliya mərkəzi. 4. Hindistan mərkəzi. 5. Orta Asiya mərkəzi. 6. Ön Asiya mərkəzi. 7. Aralıq dənizi mərkəzi. 8. Afrika mərkəzi. 9. Qərbi-Sibir mərkəzi. 10. Mərkəzi-Amerika mərkəzi. 11. Cənubi Amerika və yaxud And mərkəzi. 12. Şimali Amerika mərkəzi.

12. Yeni heyvan cinsləri, bitki sortları və mikroorqanizm ştammları almaq üçün başlanğıc materialda kombinativ və mutasiya dəyişkənlikləri əsas mənbə təşkil edir. Bitki seleksiyasında başlanğıc material haqqında ilk məlumatı N.İ.Vavilov vermişdir. Bura aşağıdakılar aiddir: 1) Başlanğıc materialda dəyişkənliyin bərabərliyi 2) Mədəni bitkilərin əmələ gəlmə mərkəzləri 3) Mədəni bitkilərin sistematikası

13. Bitkilərin hər bir morfoloji quruluşuna ƏLAMƏTdeyilir. Bitkilərdə əlamət ölçü ilə, çəki ilə və gözə yarı qiymətlə müəyyən olunur. Əlamət-dedikdə bitkilərin hündürlüyü,yarpaqların sayı və ölçüsü, budağın yoğunluğu, buğumarası sayı, sünbülün uzunluğu, kök yumrularının sayı və digər meyvələrin iriliyi və forması, qılçığın olub olmaması, dənin və meyvənin rəngi və s. əlamətlər nəzərdə tutulur

14. Bitkilərdə fizioloji, biokimyəvi və texnoloji göstəricilərə xüsusiyyət deyilir. Fizioloji xüsusiyyət dedikdə bitkilərin quraqlığa, soyuğa, xəstəliklərə, ziyanvericilərə qarşı davamlılığı, yüksək aqrofona, yəni çoxlu su, mineral, üzvi gübrələrə həssaslığı və s. hallar nəzərdə tutulur. Biokimyəvi xüsusiyyət dedikdə bitkilərdə zülalların, karbohidratların, yağların, efir yağlarının (fermentlərin), vitaminlərin və digər üzvi maddələrin kəmiyyət, keyfiyyət göstəriciləri nəzərdə tutulur. Texnoloji xüsusiyyət dedikdə sənayedə istifadə olunan xammalın keyfiyyəti nəzərdə tutulur. Məsələn, pambıq bitkisində lifin uzunluğu, bərkliyi, dəndən un çıxımı, onun çörək bişirmə keyfiyyəti və s.