Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti

1. Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti Azərbaycan Tarixi fəlsəfə və hüquq kafedrası B.\M.-Abdullayev M.Z Azərbaycan Tarixi fənni üzrə interaktiv Mühazirələr... (Bakalavrlar üçün) Gəncə 2009

2. Azərbaycan Səfəvi DövlətiPLAN -Qızılbaşlar hərəkatı.Səfəvi Dövlətininyaranmasındaonunrolu. -I Şah Ismayılın Azərbaycantorpaqlarının birləşdirilməsi. -Səfəvi DövlətininDaxilivaXaricisiyasətininbaşlicaistiqamətləri.

3. Sefevi Dovlatinin yaranmasi sertlari -XV əsrin 2-ci yarısında Az-nın siyasi cəhətdən birləşdirmək zərurəti -Feodal Dağiniqliği,təsərrufat əlaqələrinin zeiflədiyi ve məhsuldar qüvvələrin ləng inkisafı -Ağqoyunlu Yaqub padsahın ölümündən sonra taxt uğrunda 8 nəfərin 10 il bir-biri ilə mübarizəsi -Oturaq əhali ilə hərbi-koçəri əyanlar arasinda ziddiyyətlərin dahada kəskinləşməsi -Tez-tez baş verən ara muharibələri və feodal hakimlərin özbasınalığının qüvvətlənməsi -K/təsərrüfatı və sənətkarlığın tənəzzülə uğraması, Şəhər və kənd zəhmətkeşlərinin vəziyyətin ağırlaşması

4. XV əsrin 2-ci yarısında ağır zülmə qarşıantifeodal hərəkatı Bu obyektiv hərəkat Ara muharibələrinə və Mərkəzləşmiş qüvvətli feodalların özbaşınalığına Dövlət yaratmaq son qoymaq

6. Mərkəzləşmiş Dövlətin yaranması hansı ehtiyacdan irəli gəlirdi Feodal dağınıqlığını ləğv etməsi Qüvvətli Dövlət yaratmaq Xarici təhlükədən mudafiə olunmaq Xaricə təhlükə Osmanlı imperiyasının qüvvətlənməsi Bu sahədə Səfəvilərin muvaqiyyətinə səbəb Ərdəbil Şeyxlərinin başçılıq etdiyi hərəkatın ölkənin oturaq əhalinin tələbini ifada etmasi

7. Ərdəbil hakimi Şeyx Səfiəddin Ishaqdan sonra Səfəvilərin gorkəmli başçıları 1)Şeyx Səfiəddin Musa-1334-1392 2)Şeyx XacəƏli-1292-1427 3)Şeyxşah adı ilə məşhur olan Şeyx Ibrahim- 1427-1447 4)Şeyx Cüneyd-1447-1460 5)Şeyx Heydər-1460-1488 onun əsgərləri 12 imam Şerəfinə başlarına 12 qırmızı zolağı olan çalma bağlayırdılar.Ona görədə Səfəvilərin tərəfdarlarını qızılbaş adlandırmışlar

8. I.P.Petrusevski Sefevilarin tarixini 4 dovra bolur: 1-ci dövr: XIII əsrin sonlarından 1447-ci ilədək Səfəvilər şiyeliyi yayir Hakimiyyəti Ərdəbil mahalından kənara çıxmır Xalq kütlələrinin antifeodal hərakatına başçılıq etməyəçalışır

9. 2-ci dövr: 1447-1501-ci illər Özlərini müstəqil ruhani feodalları kimi təqvim edir Azərbaycanın siyasi həyatındamühüm rol oynayır 3-cu dövr: 1501-1587-ci illər Səfəvilərin hakimiyyəti yaranır,möhkəmlənir Az-nın siyasi həyatında mühüm rol oynayır

10. 4-cu dovr: 1587-1736-ci illari ahata edir Bu dovrda Sefevi Dovlatinin markazi Tebrizdan Isfahana köcürülür Bu bölgüəsasında belə nəticəyə gəlirik Bütün Az-da hakimiyyət dövrü isə1736-ci ilə qədər Səfəvilərin Ərdəbil hakimiyyəti dövrü1501-ci ilə qədər Səfəvilərin ərdəbil hakimiyyəti mərkəz+miş Az-an Dövlətinin yaradılmasında baza olmusdur. Şeyx Cüneyd,Şeyx Heydər tarix səhnəsinə ruhani başçısı kimi yox siyasi xadim kimi çıxıs edirlər

11. Azerbaycan Sefevilar dovlatinin yaradilmasinda onlara komak edan Azerbaycan tayfalari Usaclı,şamlı,rumlu,əfsar,qacar,təkəli,zülqədər, vassaq,bayat,qaramanlı,baharlı,alpout,ərəsli və qazaxlı Bu tayfalar birlikdə Sahsevanlər adlanırlar

12. I Şah Ismayıl (1501-1524) Şirvanşahlar uzərində qələbə Serur ətrafında qələbə Bu müddətdəŞirvan,Qarabağ,Naxçıvan ve C.Az-an torpaqlarınıöz hakimiyyəti altında birləşdirir. 1503-cü ilda.Ağqoyunluların varlığına son qoydu. (Almaqulağı döyüşündə) 1507/08-ci illərdə Bağdad şəhəri daxil olmaqla kiçik Asiyanın bir sira vilayətlərini fəth etdi. 1509-cu ildəŞirvana yürüs etmiş.Dərbəndə daxil olmuş (12 yerdən bağını atıb) lələ bəyi Şirvana hakim təyin edib. Serqda 1510-cu ilda Şeybani xanın qoşununu teslim etdi. Herat, Merv,Belx şəhərləri daxil olmaqla Xorasanıələ keçirdi Amu-Dəryadan tutmuş Fərat çayına kimi genışərazi 1510-cu ildə Ismayılın hakimiyyəti altına düşdü.

13. Osmanlı munasibətləri.Çaldıran Döyüşü Döyüşün səbəbi Sultan Səlimin hakimiy- Sünnü-Şiyə təriqəti yətə gəlməyi munasibəti- arasında münasibətlər. lə qonaqlar içərisinda qı- Səfəviləri Osmanlı sulta- zılbaşların olmaması ni müsəlman dininin düşməni elan etmiş və öz yürüsünü “islamın mudafiəsi” bayrağı altında aparmışdir

14. Səfəvilərin mağlubiyyətinin nəticəsində. 1515-ci ildə Osmanlılar Səfəvilər Dövləti ilə sülh bağladılar.Azərbaycani,Gürcüstani ve Ermənistanıəsarətə almaq niyyətindən əl çəkməmişdi. 1514-ci ildə muharibə qurtardıqdan sonra Ismayıl Şirvana 2 dəfə yürüs etdi. 1517-ci ilda Gurcustani talan edib oz hakimiyyatini qurdular.

15. 1524-ci ildə I Sah Ismayıl vəfat etdi. Taxta oğlu I Təhmasib(1524-1576)çıxdı. 1538-ci ilda Şirvan-qardaşıƏlqas Mirzəni Bəylər- bəyi təyin etdi. 1540-ci ildə Bakını zəbt etdi 1541-ci ildə Qarabağdan keçən Gürcüstana-Tbili- sini doyus almis 1546-ci ildə Kartli səltəmətini Darmadağın etmişdir

16. XVI asrin 30-50-ci illarinda Osmanli basqinlari I Suleyman Qanuni(1520-1565) 1534-ci idə Təbrizi tutsada möhkəmlənə bilmədi 1535-ci ildə yenə Təbrizi tutsada acliq Osmanlını geri çəkilməyə məcbur etdi. Səbəb Şirvanşah II Xəlullahın yerinə oğlu Şəhrux taxta çıxdı. Şirvanda 1537-ci ildə usyan qalxdı. Bundan istifadə edən Təhmasib qardaşıƏlqas Mirzəni bəylərbəyi təyin etdi. 1548-ci ildəŞirvanda Burhan Mirzə qiyam qaldıranda yürüş etdi.Təbrizi tutdu uğur qazanmayan Osmanlılar ölkəni tərk etdilər.Əlqas Mirzə Qahqaha qalasına salindi ve 1548 orada oldü. 1554-cu ildə Naxçıvandan geri qayitmaya məcbur oldu. 1555-ci ildə 28 mayda Amasya sülhü bağlandı. Sülhə görə Van ətrafi və Qərbi Gürcüstan Osmanlılara,Şərqi isə Səfəvilərə qaldi

17. Səfəvi-Osmanli muharibələri 1576-ci ildə Təhmasibin ölümündən sonra II Ismayıl taxta çixsada, 1577-ci ilda o, sui-qəsd nəticəsindəöldürüldü. taxta çixan Məhəmməd Xudabəndinin hakimiyyəti dövründə (1578-1587)Səfəvi dövləti zəiflədi. Zəifləmə səbəbi Qızılbaş tayfa başçilari mərkəzi hakimiyyətlə barişmir Dövlət xəzinəsi tamamilə boşalmışdi

18. Nəticədə: 1578-avqustun 9-da Çildir döyüşündə Səfəvilər məğlub oldu. 1578-Sentyabrin 9-da Alaran çayi sahilinda Qizilbaşlarin qələbəsi. 1578-ci ildə noyabrda Ağsu çayi sahilində. Mollahəsənlidə Osmanlilarin muttafiqi Krim xanin 12 minlik qoşunu Səfəvilər tərəfindən darmadağin edildi. 1583-cü ildəŞirvan ərazisində Niyarabadda Səfəvilər qələbəçalsada həmin il Samur çayi sahilində tarixdə “Masal savaşı” adlanan döyüsdə Osmanli qosunu qalib gəldi. 1585-ci ilda sentyabrda Sufiyan döyüsündə qalib gələn Osmanlilar Təbrizi tutdular. 1586-1589-cu ilda butun Az. ala kecirdi. 1590-ci ilda baglanmis Istanbul sulhuna gora Xalxal,Ardabil,Qaradag va Talisi cixmaqla qalan Azerbaycan arazisi Osmanli imperiyasina qayidildi.

19. I Şah Abbas islahatlar (1587-1629) Səfəvilərin itirilmişərazilərini geri qaytarmaq va Dövlatin sarsilmiş qüdrətini bərpa etmək Silah gəzdirməyin yalniz qizilbaslara maxsus olmasini va tayfa basciliginda irsiliyi legv etdi Diger xalqlarin numayandalari da orduya xitmata goturula bilar Herbi-inzibati islahat kecirdi Qosunun komplasdirilmasinda tayfa muxtalifliyi prinsupi tetbiq etdi ve muxtelif qosun novlarini yaratdi Qizilbaslar sayi-200 min suvarilar,doyusa 60 min gedirdi Qulamlar 15 min,islami qebul edan xristian ganclardan xususi qvardiya Tufangcilar 12 min,ahalinin asagi tebaqelardan. Topcular orduda 500 top var idi

20. Sah Abbas 1598-ci ilda paytaxti qazvindan Isfahana kocurdu XVI asrin sonunda I Abbasin xarici siyasetinin 3 esas vezifasi var idi. 1.Iran korfezinda Portuqallarin hegomonluguna son qoyub,Hind okeanina cixis alda etmak. 2.Simal-Serqda Seybanilari azib,Xorasani geri almaq.1599-cu ilda 1-ci vazifani yerina yetirarek Xorasani geri qaytardi 3.1578-1590-ci illarda Osmanlilarin tutdugu arazilari geri qaytarmaq. 2-ci vazifanin yerina yetirilmasinda Almaniya,Ispaniya,Rusiya va diger avropa olkalari da maraqli idilar.

21. Sefavi-Osmanli muharibalarinin yeni marhalasi -1603-cu ilda-oktyabrin 21-da Tebriz geri alindi -1603-cu ilda Canubi Az-ni azd edan sah Ordubadi, Culfani,Naxcivani(1603) va Irevan(1604) Osman-lilardan geri alindi -Sah Abbas tutdugu arazilarda“yandirilmis tirpaq” taktikasi tetbiq etdi va “boyuk surgun” siyasetini hayata kecirdi -1605-ci ilda Safavi va gurcu birlasmis quvvalari Sirvanin cox hissasini azad edib,A.verdi xanin basciligi altinda Van seharina hucum teskil etdilar. Osmanlilar maglub oldular. -1606-da Gancani,1607-da Samaxini tutdu.1607-ci il yanvarinda Baki va Derband ahalisi Osmanlilara qarsi usyan etdi.

22. 1603-1607-ci illərdə keçirilən hərbi əməliyyatlarda Az-an torpaqlari Osmanlilardan azad edildi. 1612-də oktyabr ayinin 17-də Serab sülhü bağlandi və 1555-ci il Amasya sülhünün sərtləri bərpa edildi -1613-cu ildəŞah Abbas Az-nin Şimal vilayətlərin-də va Gürcüstanla apardiği əməliyyatlara cavab olaraq Serab sülhünü pozaraq 1618 Mərənd sülhünü imzaladilar. XVII asrin 20-ci illərində Osmanli Dovlətinin Daxilində başlayan çekişmədən istifada edən Şah Abbas Mərənd sülhünü pozaraq 1622-1623-ci illərda Bağdad,Kərbəla,Nəcəf,Kərkuk va basqa şəhərləri tutdu 1625-ci ilda Gurcustanda da usyan bas verdi.S.Abbas həmin il Əlkitçay döyüşündəüsyançilari darmadağin etdi Sah Abbas navasi I Sah Safinin hakimiyyati dovrunda (1629-1642).1638-da Bagdad itirildi. 1639-cu ilda (17 may) Qesri-Sirin sulhunu baglamaga mecbur oldu.

23. Səfəvilərdə Dövlət quruluşu Dövlətin başinda q-məhdud hakimiyyətə malik sah durur Yaninda ən nufuzlu qizilbaşəmirlə- rindən ibarət maslahatci Ali Meclis fealiyyat gosterir Vəkil 2-ci şexs-dini va dünyəvi işlər üzrə muavin- sadr-dini idarələr-Qari Şəriət mahkamasina Vəzir-mülki işlərə-madaxil,mazakir Qizibas turk tayfasindan hərbi dasta-Çarik adlanan qosun Qorcubasaya tabe idi.

24. Dövlətin ərazisi Bəylərbəyliklərə Qızılbaş əyanlardan təyin olunurdu Mahallara-Naiblər Kəndlərə-Kəndxudalara Səhərlərə-Səhər polisinə Kələntərlər-Başçılıq edən darga XVI əsrdə əhali 35 növ vergi və mükəlləfiyyət yerinə yetirdi.