Zawód w ujęciu socjologicznym: pojęcie, klasyfikacje, funkcje, prestiż, edukacja...

1. Zawód w ujęciu socjologicznym: pojęcie, klasyfikacje, funkcje, prestiż, edukacja... 1 1 Anna Maria Poleska

2. Dlaczego o zawodzie... Pozycje zawodowe i związane z nimi role to w społeczeństwie nowoczesnym podstawowy czynnik sytuujący ludzi w układzie nierówności społecznych; Badania wykazują, że przedstawiciele różnych zawodów różnią się poglądami i cechami osobowościowymi. Dlatego zawody uważa się za dobry (syntetyczny) wskaźnik warstw stratyfikacyjnych jako kategorii empirycznych.

3. Określenie zawodu – podejście analityczne • Słowo „zawód” kojarzone jest z gospodarką rynkową i znaczącym podziałem pracy (specjalizacją), co zauważył m.in. Durkheim. • „zawód w tym znaczeniu to rola społeczna dorosłego członka społeczeństwa, polegająca na wykorzystywaniu specjalistycznej wiedzy i umiejętności, warunkująca status społeczny jednostki” /Encyklopedia socjologii/ • W gospodarkach przedrynkowych „zawód” oznaczał przede wszystkim „status społeczny” • Zawody są konsekwencją rozwoju technologii i vice versa 3 3

4. Określenie zawodu – podejście analityczne - przypomnienie • „Słowo zawód na ogół bywa używane na oznaczenie określonego, wyodrębnionego w wyniku społecznego podziału pracy zespołu czynności, których spełnianie wymaga odpowiedniego przygotowania; czynności te wykonywane są przez daną osobę dla zapewnienia środków utrzymania” /J. Sztumski, Zawód i jego wybór w świetle socjologii/ 4 4

5. Określenie zawodu • Zawód to zatem czynności(wg definicji z „Nomenklatury zawodów – specjalności” z 1966 r.): • trwale wykonywane; • wymagające określonego przygotowania i umiejętności; • będące świadczeniami na rzecz innych osób; • przynoszące dochody będące podstawą utrzymania /B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii/ 5 5

6. A propos podziału pracy i przydatności dla innych… • Julian Tuwim, „Wszyscy dla wszystkich”Murarz domy buduje,Krawiec szyje ubrania,Ale gdzieżby co uszył,Gdyby nie miał mieszkania?A i murarz by przecieNa robotę nie ruszył,Gdyby krawiec mu spodniI fartucha nie uszył. Piekarz musi mieć buty,Więc do szewca iść trzeba,No , a gdyby nie piekarz,Toby szewc nie miał chleba.Tak dla wspólnej korzyściI dla dobra wspólnegoWszyscy muszą pracować,Mój maleńki kolego. 6

7. Czynności zawodowe • Odwracając zależność „zawód to czynności” powiemy, że z socjologicznego p. widzenia czynności są zawodowe, jeśli: • wynikają ze społecznych podziałów pracy • powodują szczególne zaangażowanie psychofizyczne danej osoby • określają jej standard i styl życia • określają jej funkcję i pozycję społeczną • określają jej wygląd zewnętrzny i sposób zachowania 7 7

8. Zawód a wygląd zewnętrzny i sposób zachowania człowieka • Zob. goście Tomasza Lisa • politycy i... • artyści • Określenia kojarzone z zawodami: • lokajska grzeczność • świętoszkowata skromność duchownego • urzędnicza rzetelność 8 8

9. Określenie zawodu – podejście folk concepts – ujęcie przedmiotowe... • Zawód rozumiany jako społecznie postrzegana całość (często stereotypowo): • praca fizyczna (robotnicy/robole – R. Kapuściński) • praca urzędniczo-biurowa (urzędasy) • praca profesjonalistów (czasem, dziś już chyba niesłusznie, kojarzona z wolnymi zawodami...) • praca kierownicza • praca w usługach, w rolnictwie, w przemyśle, gospodyń domowych (ze względu na miejsce/„gałąź gospodarki) • praca naruszająca reguły prawne (przestępczość) 9 9

10. Kategoria zawodowa • Obowiązki i uprawnienia wynikające z pełnienia przez jednostki określonego zawodu stanowią podstawę do wyodrębnienia w praktyce życia społecznego zbiorów ludzi określanych mianem „kategorii zawodowych” /J. Sztumski, dz. cyt./ • Mamy tu podmiotowe ujęcie koncepcji „folk” 10 10

11. Kategoria zawodowa a inne kategorie społeczne • Funkcja i pozycja społeczna (moralne i prawne obowiązki oraz uprawnienia) wynikające z przynależności do takiej czy innej kategorii zawodowej są modyfikowane: • płcią • wiekiem • wykształceniem • stażem pracy • Funkcje i pozycje są też zmienne historycznie • Mariusz Szczygieł, Gottland, wyd. „Czarne” (ostatnio wznowiona) 11 11

12. Zawód a standard życia • Wykonywanie zawodu oznacza określone pobory (dochody), a te decydują o tym: • co na siebie wkładamy (ubiór) • co spożywamy (jak się odżywiamy) • w jakich warunkach mieszkamy • jak spędzamy czas wolny • jakie dobra kulturalne konsumujemy • Standard to poziom w sensie kwantytatywnym, swego rodzaju objaw, wskaźnik ilościowy 12 12

13. Zawód a styl życia • „Styl życia to całokształt cech charakterystycznych dla zachowania się jednostki lub zbiorowości , ujawniający się zwłaszcza w życiu codziennym (w postawach np. wobec pracy, w sposobach spędzania czasu wolnego, konsumpcji, stroju, stosunkach międzyludzkich...)” /Socjologia. Przewodnik encyklopedyczny/ • Styl życia obejmuje też motywacje oraz wartości i tym zwłaszcza różni się od standardu życia • Styl to forma, poziom w sensie kwalitatywnym 13 13

14. Stereotypy zawodowe i związane z zawodami społeczne wzory zachowań • Stereotypy są pochodną związków między wyglądem zewnętrznym i zachowaniami człowieka a wykonywanym przez niego zawodem (postrzeganie); • Wzory społeczne zaś określają wygląd zewnętrzny, standard życia i zachowanie przedstawicieli zawodu; mają - w odróżnieniu od stereotypów - charakter normatywny, ich naruszenie skutkuje sankcjami społ.: dezaprobatą, ostracyzmem itp. reakcjami (oczekiwanie) • Por. studenci filozofii a studenci prawa UW 14 14

15. H. Domański, Z. Sawiński, K. Słomczyński Klasyfikacje i skale zawodów • Ze względu na mnogość rzeczywistych zawodów i potrzebę ogarnięcia ich swoistego chaosu – tworzy się (socjologowie czynią to również) klasyfikacje i skale zawodów. • O ile klasyfikowanie jest przydzielaniem czegoś/kogoś do określonej grupy obiektów, segregowaniem, jest nadawaniem rang poszczególnymo tyle skalowanie grupom i obejmowanym przez nie obiektom. 15

16. Skale zawodów tworzy się wedle kryteriów: • złożoności pracy (złożoności substancjalnej i organizacyjnej); • prestiżu (fr. prestige = znaczenie, poważanie, wpływ, jakim ktoś lub coś się cieszy w swoim otoczeniu); • pozycji społeczno-ekonomicznej (miejsca zajmowanego w społeczeństwie, wyróżnionego z uwagi na czynniki okołoekonomiczne). • Zbieżność bądź rozbieżność usytuowania na poszczególnych skalach skłania do pytań o społeczne przyczyny i skutki zbieżności i rozbieżności cech położenia społecznego (zob. slajd „Prestiż zawodów a...”) 16

17. Złożoność pracy • Złożoność substancjalna dotyczy relacji między człowiekiem a przedmiotem jego pracy; jej opis polega na wyróżnieniu tzw. aspektów pracy: czynności polegających na pracy z ludźmi, z ideami, z przedmiotami... • Złożoność organizacyjna oznacza „stosunki podległości i nadzoru w miejscu pracy oraz stopień swobody decyzyjnej w toku wykonywanej pracy” /Encyklopedia socjologii, t. 3/

18. Nowa klasyfikacja Zawodów i Specjalności • Nowa, ubiegłoroczna wersja polskiej Klasyfikacji Zawodów i Specjalności uwzględnia łącznie 2360 zawodów i specjalności. W stosunku do poprzedniej, z 2004-2007 r., obejmuje liczbę zawodów i specjalności większą o 564 (było 1770). • W ramach dotychczas istniejących zawodów wyodrębniono 110 dodatkowych specjalności • Profesje podzielono na grupy wyszczególnione wg poziomu wykształcenia i wg branż 18 18

19. KZiS – grupy zawodów • Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy • Specjaliści • Technicy i inny średni personel • Pracownicy biurowi • Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy • Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy • Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy • Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń • Pracownicy przy pracach prostych • Siły zbrojne 19 19

20. KZiS – czym jest i dlaczego jest potrzebna • Każda nowelizacja KZiSzmierzaw kierunku zwiększenia liczby zawodów i specjalności. • W szczególności dotyczy to obszarów zawodów rozwojowych, takich jak: • rekreacja i ochrona zdrowia, • zarządzanie i marketing, • informatyka i telekomunikacja • usługi i nowe technologie 20 20

21. KZiS – przykładowe zawody *egzaminator on-line, *koordynator projektów unijnych, *analityk trendów rynkowych (cool hunter), *opiekun marki (brand manager), *tester oprogramowania komputerowego, *broker informacji (researcher), *specjalista ds. uzależnień od mediów cyfrowych, *technik urządzeń i systemów energii odnawialnej 21

22. KZiS – czym jest i dlaczego jest potrzebna *instruktor hipoterapii, *pracownik centrum elektronicznej obsługi klienta, *pracownik pozycjonowania stron internetowych, *barista (?), *sommelier (?), *producent zdrowej żywności, *termoizoler 22

23. KZiS uzmysławia, że: • systematycznie przybywa zawodów związanych z gospodarką opartą na wiedzy, z nowymi technologiami i usługami • zanikają i znikają z KZiS niektóre tradycyjne profesje: nie tyle nikt ich już nie wykonuje, ile nikt nie szuka nowych wykonawców; pracodawcy nie zgłaszają dla nich żadnych ofert pracy • zanikają też tradycyjne zawody na rzecz ról zawodowych - pełnionych okresowo, na potrzeby danego projektu (zawody szerokoprofilowe; działacz zawodowy) 23

24. KZiS – czym jest i dlaczego jest potrzebna • Funkcją KZiS jest przygotowywanie na jej podstawie analiz rynku pracy. • Zazwyczaj sprowadzają się do wskazania zawodów deficytowych i nadwyżkowych oraz prac prowadzonych w ramach obserwatoriów rynku pracy i zatrudnienia. • Wszystkie dane, które stanowią źródło takich opracowań, kodowane są zgodnie z KZiS (wyniki wskazujące, które zawody, grupy czy też obszary zawodowe będą się rozwijać lub zanikać, podawane są wg nomenklatury stosowanej w KZiS) 24

25. KZiS – czym jest i dlaczego jest potrzebna • Takie informacje są chętnie czytane przez przedstawicieli przedsiębiorstw i koncernów podejmujących decyzje lokalizacyjne nowych inwestycji (przykładem: Podkarpacie...) • Okazuje się więc, że KZiSi sposób korzystania z niej może mieć realny wpływ na rynek pracy. • Ten sam mechanizm wpływa na procesy uruchamiania nowych kierunków kształcenia (w szczególności zawodowego). 25

26. KZiS – czym jest i dlaczego jest potrzebna • Potencjalnym problemem dla zgodności analiz ze stanem faktycznym jest rzetelność informacji o: bezrobotnych, wynagrodzeniach, ofertach pracy, zwolnieniach, absolwentach, stanie zatrudnienia, itp. kodowanych zgodnie z KZiS. • W polskiej praktyce przyporządkowywanie zawodów do kodów z KZiS nie zawsze przebiega prawidłowo (niewiedza pracowników służb zatrudnienia; brak opisów zawodów) 26

27. Wybór zawodu - przesłanki • Dowolne motywy • Naukowe wskazania 27 27

28. Wybór zawodu - motywy • Można wskazać następujące: • zdrowy rozsądek (zob. kierunki zamawiane: stypendia, popyt na specjalistów w danym zawodzie) • prestiż zawodu/aspiracje(zob. prof. uniwersytetu) • moda (wyboru kierunku studiów: psychologii, architektury, zdrowia publ., bezpieczeństwa wewn.!) • tradycje rodzinne (zawody prawnicze, lekarze, mundurowi) • zamiłowania (bo zawód po prostu się podoba) 28 28

29. Wybór zawodu – argumenty naukowe • „Sens” wykonywania danego zawodu można łączyć z potrzebami indywidualnymi, jak również społecznymi. • Argumenty naukowe wyboru zawodu to: • wyniki badań indywidualnych prowadzonych w ramach preorientacji zawodowej (zdolności, skłonności kandydata do zawodu, cechy osobowości, charakteru... – zob. śledczy, żołnierz) • sytuacja i tendencje na rynku pracy (popyt dziś, jutro) 29 29

30. Prestiż zawodu • Wg Jacka Wasilewskiego, w skład oceny prestiżu zawodowego wchodzą takie elementy, jak: • wymagany poziom kwalifikacji i wykształcenia, • zajmowane stanowisko, • ponoszona odpowiedzialność, • zakres podejmowanych decyzji, • uciążliwość pracy, • społeczne znaczenie zawodu (względy gospod., ustrojowe, kulturowe w węższym znaczeniu: rel., aksjonormatywne), • stałość i pewność pracy, • możliwość uzyskania dodatkowego wykształcenia 30

31. Prestiż zawodu - determinanty • W nowoczesnych społeczeństwach ludzie postrzegani są przez pryzmat stereotypowo ujmowanej pozycji zawodowej i związanej z nią roli, a nie jako osoby (jako osoby odbierane są w gronie rodzinnym, przyjacielskim). • Liczy się więc nie to, jakim kto jest, lecz kim jest!!! • Dziś wykształcenie nie odgrywa już takiej roli, jak jeszcze 20 lat temu, gdy na 1000 mieszkańców było 10 studentów; dziś jest to 4-5 razy więcej [GUS] 31

32. Prestiż zawodów - determinanty • Główne znaczenie ma podaż pracowników; np. mniejsza podaż absolwentów szkół zawodowych, otworzenie się rynków zachodnich dla polskich „złotych rączek” spowodowały wzrost prestiżu tych zawodów • Społeczno-kulturowa ranga zawodów, sentymenty, etap rozwoju społeczeństwa (ksiądz, robotnik...) • Globalizacja: 4/5 pracowników z 27 krajów świata, także Polski, jest skłonnych rozważyć przeprowadzkę w celach zawodowych; co trzeci z tych 4/5 mógłby się przenieść do dowolnego miejsca w świecie [Manpower 2008] • /Kingsley Davis, Wilbert Moore, O niektórych zasadach uwarstwienia/ 32

33. Odsetek Polaków darzących wybrane zawody dużym lub bardzo dużym poważaniem w styczniu 2009 r./CBOS 33 33

34. Prestiż zawodów – anomalia/CBOS • Najniżej w hierarchii prestiżu ulokowane są zawody związane ze sprawowaniem władzy politycznej, a zatem: burmistrz, starosta, minister, radca gminny, poseł na sejm czy działacz partii politycznej. • Nieco wyżej oceniani są wojewodowie, których dużym lub bardzo dużym poważaniem darzy niemal 50% polskiego społeczeństwa. Tego typu sytuacji nie obserwuje się obecnie w żadnym innym kraju europejskim. 34

35. Prestiż zawodów – anomalia/CBOS 2008 • Niski prestiż nie zawsze dotyczył uczestników polskiej sceny politycznej. W latach 70. XX w. minister należał do najbardziej cenionych zawodów - średnia ocena prestiżu (na skali od 1 do 100) przekraczała 85 pkt. W 2008 r. spadła do 54. • Wg prof. Henryka Domańskiego, winą za ten fakt można obarczyć samą demokrację (niemal każdy może zostać politykiem niezależnie od miejsca zamieszkania czy wykształcenia) oraz niechlubne zachowania polityków. • Nie bez znaczenia pozostają również skandale korupcyjne obserwowane na polskiej scenie politycznej niemal od początku transformacji ustrojowej. 35

36. Prestiż zawodów a sprawowanie władzy • Sprawowanie władzy - niezależnie od jej rodzaju - nie wzbudza szacunku Polaków. • Ksiądz i dziennikarz to przedstawiciele zawodów, których nie darzymy dużym poważaniem. W latach 1975-1999 średnia ocena prestiżu tych zawodów permanentnie malała. • Od początku XXI w.sytuacja powoli zdaje się zmieniać, o czym świadczy poprawa średniej oceny prestiżu tych obszarów zatrudnienia 36

37. Prestiż zawodów a sprawowanie władzy/CBOS 2008 37

38. Prestiż zawodów a finansowe gratyfikacje • W idealnej sytuacji hierarchia prestiżu zawodów pokrywałaby się z hierarchią ekonomiczną. Osoby darzone przez społeczeństwo największym szacunkiem zarabiałyby najwięcej i odwrotnie – wykonywanie mało cenionego zajęcia byłoby równoznaczne z zajmowaniem gorszej pozycji w strukturze klasowej. • Zgodnie z tą koncepcją, w hierarchii prestiżu znaleźliby się kolejno profesjonaliści, pracownicy wykwalifikowani oraz pracownicy niewykwalifikowani, czyli osoby nieposiadające konkretnego fachu w ręku. • Czy w Polsce możemy mówić o tak klarownej sytuacji? 38

39. Średnia ocena prestiżu (skala od 1 do 100) oraz miesięczna mediana wynagrodzeń brutto w głównym miejscu pracy w wybranych zawodach w Polsce w 2008 r. 39 39

40. Uwaga do prezentowanej tabeli... • Wykorzystana do zilustrowania sytuacji mediana wynagrodzeń dotyczy głównego miejsca pracy badanych • Badanie wynagrodzeń odbywało się drogą on-line. Oznacza to, że osoby biorące w nim udział to częściej młodzi i wykształceni pracownicy, posiadający dostęp do Internetu. 40 40