Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Religia i religijność w ujęciu socjologicznym (WDS 2013/2014 nr 6 )

2. Wprowadzenie - religia i religijność w socjologii • religia (i religijność) a początki socjologii; • religia i religijność we współczesnych badaniach socjologicznych; • główne problemy badawcze (i wyzwania): • „prywatyzacja” religii: • czyli wiara dla siebie, indywidualna, prywatna, odłączona w dużym stopniu od instytucji religijnych (indywidualizacja). • instytucjonalizacja religii: • rola wartości religijnych w życiu publicznym: państwo, polityka i religia (kościół). • procesy sekularyzacji: • emancypacja różnych dziedzin życia społecznego od wpływów religii; • efekt modernizacji społeczeństwa; • religia – przejście od „świętego baldachimu” do „parasola”.

3. Socjologiczne rozumienie religii •  trudności w socjologicznej definicji „religii” - dlaczego?: • wpływ doświadczenia zachodniego chrześcijaństwa a odmienność innych kultur i religii; • problem idei Boga osobowego; • wiara a struktury instytucjonalne. • propozycja definicji - Emil Durkheim (1912): • podział na „sacrum”(to, co nadprzyrodzone) i „profanum”(to, co zwyczajne i codzienne) oraz rytuały (formy kontaktu ze sferą świętości); • religia jako „system wierzeń i rytuałów dotyczących obszaru świętości”. • Joachim Wach (1898-1955) - religia jako doświadczenie sacrum; • Zofia Zdybicka – religia to dziedzina „poznania opartego na źródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowanego ku rzeczywistości transcendentnej”.

4. Różnorodność typów religii (ze względu na treść ich wiary) • nadnaturalizm (wiara w zjawiska nadprzyrodzone wokół nas); • animizm (witalizm – wiara w duchyistniejące wokół nas i odpowiedzialne za określone sfery życia); • teizm (greckie θεoς theos – bóg) wiara w istnienie Boga/bogów, ingerujących w losy świata, który jest ich dziełem – główne podziały: • panteizm (utożsamienie Boga z naturą); • politeizm; • monoteizm; • ateizm - zaprzeczenie istnienia Boga/bogów. • idealizm transcendentny (religia świecka); • główne podziały religijne świata.

5. Funkcje religii • egzystencjalna: • religia nadaje sens w życiu, podejmuje problemy ostateczne (życia i śmierci), odpowiada na główne pytania egzystencjalne. • udziela wsparcia psychicznego: • szczególnie w chwilach „trudnych”, pozwala przetrwać w trudnej i złożonej rzeczywistości. • nadaje spójność społeczeństwu: • poprzez tworzenie i narzucanie wspólnego systemu wartości (kultura), tworzy wspólnotę kultury i odczuwania. • kontrola społeczna: • nakłada normy i stosuje sankcje, wiele norm prawnych i społecznych bezpośrednio lub pośrednio odwołuje się do przekonań religijnych - • a jednocześnie religia jest siłą konserwatywną i konfliktową.

6. Formy organizacji zbiorowości religijnych • kościół (struktura trwała, biurokratyczna, zintegrowana ze społeczeństwem, utrzymująca, że jest jedyną drogą do „prawdy” religijnej, wiara skodyfikowana w dogmaty) – rodzaje kościołów: • episkopalny (jednolita organizacja hierarchiczna – Kościół katolicki, Kościół anglikański, Cerkiew prawosławna); • prezbiteriański (organizacja „demokracji przedstawicielskiej” i lokalność – Kościół prezbiteriański w USA); • kongregacyjny (brak hierarchii, duże zróżnicowanie lokalne, Kościoły baptystów i kwakrów). • sekta(niewielka i izolowana, odłącza się od uznanego kościoła, przywództwo oparte na charyzmie, potoczne użycie słowa „sekta”); • wyznanie(duża sekta, uznana historycznie, dostosowana do społeczeństwa, akceptująca pluralizm religijny); • kult(luźna i otwarta organizacja religijna); • „kościół elektroniczny”(kulty audytoryjne).

7. Nowe ruchy religijne • nazewnictwo i charakter społeczny: • sekty, nowe religie, religie nietradycyjne, ruchy parareligijne itp. • socjologiczny charakter „nowego ruchu religijnego”: • izolacja od otoczenia, niezależność, charyzmatyczne przywództwo, silna wewnętrzna integracja grupy, lojalność członków, ale i duża płynność uczestnictwa. • typy nowych ruchów religijnych: • ruchy afirmujące świat (np. ruch New Age); • ruchy odrzucające świat (tzw. „destrukcyjne”); • ruchy przystosowawcze. • regulacje prawne a nowe ruchy religijne; • ruchy antykultowe.

8. Typy religijności (osobiste związki z religią, stopniowalność religijności) • przeżywana: • związek emocjonalny z religią; • rytualna: • uczestnictwo w praktykach religijnych, modlitwach i obrzędach; • intelektualna: • znajomość doktryny; • ideologiczna: • zaangażowanie w system wartości danej religii. • realizowana w życiu; • religijność selektywna; • socjologiczne korelaty religijności (płeć, wykształcenie i dochody, miejsce zamieszkania).

9. Sekularyzacja życia społecznego • sekularyzacja jako spadek znaczenia religii w życiu społecznym – wymiary sekularyzacji: • spadek liczebności wyznawców religii instytucjonalnych (kościołów); • spadek religijności (indywidualizacja życia religijnego); • spadek znaczenia społecznego religii jako instytucji. • dyskusja na temat sekularyzacji: • etapy sekularyzacji: • „od-kościelnienie” (rozdział państwa i kościoła); • zjawisko „wiary bez przynależności” (prywatyzacja religii); • „samowystarczalny humanizm” (Charles Taylor). • główne pytanie badawcze: • jakich religii i kręgów geograficznych dotyczy sekularyzacja?

10. Religia a zmiana społeczna • Max Weber „Etyka protestancka a duch kapitalizmu” (1906): • religia jako bodziec i element zmiany społecznej; • religia protestancka a powstawanie kapitalizmu („duch kapitalizmu”). • fundamentalizm religijny( fundamentalizm to „tradycja, która się broni w sposób tradycyjny”): • ścisłe przestrzeganie zasad tradycyjnej wiary i zwyczajów; • powrót do tradycji (do starych, „klasycznych” czasów). • fundamentalizm a nowoczesność: • czy to reakcja na współczesną racjonalizację życia społecznego i indywidualizację? • fundamentalizm religijny w innych religiach i wyznaniach (islamski, chrześcijański itp.).

11. Przyszłość religii • duże znaczenie społeczne i ludzkie religii (wartości religijnych); • zmiana religijności, czy zmiana samego „sacrum”: • religia „wąska” – wobec Boga; • czy religia „szeroka” – wobec sacrum. • ekspansja na „nie-religijne” obszary życia (czy sakralizacja „profanum”): • kult „narodu”; • „kult ciała”, „kult” pracy i konsumpcji i „kult” jednostki. • „religijny” świat: • czy sekularna Europa stanowi wyjątek na mapie „religizującego się” szybko świata?; • wzrost fundamentalizmu religijnego, a w świecie – czy wojna kultur?; • efekt globalizacyjny (szybsze „krążenie” idei religijnych); • religia a społeczeństwo obywatelskie (religia a aktywność społeczna, instytucje religijne a samo-organizacja obywatelska).

12. Religia i religijność w społeczeństwie polskim • struktura wyznaniowa społeczeństwa polskiego: • jednolitość i zróżnicowanie; • prawosławie, kościoły i wyznania protestanckie; • Świadkowie Jehowy; • wyznawcy islamu; • inne wyznania religijne. • instytucjonalizacja religii w Polsce (rola Kościoła katolickiego): • dziedzictwo historyczne (zabory i okres międzywojenny); • związek z tożsamością narodową („kościół ludu”); • katolicyzm jako „religia obywatelska” (jako forma politycznej kontestacji i obrońca praw człowieka, okres „stanu wojennego”); • poza-religijne funkcje kościoła.

13. Religia w Polsce po 1989 roku – „mapa społeczna” • wysokie auto-deklaracje wiary i wysoki poziom praktyk religijnych, ale zachodzi proces społecznego różnicowania religijności (zróżnicowanie regionalne); • stabilność poziomu religijności w Polsce – dlaczego?: • religia jako forma społecznej „kultury” (rytuał odświętności); • więzy społeczne (obyczajowe) wynikające z rzadkich zmian miejsca zamieszkania; • powolna dynamika bogacenia się, nie wpływa na jeszcze na zmiany religijności; • silna nadal pamięć społeczna o Janie Pawle II. • dokonujące się obecnie zmiany – pokolenie JP2 a reszta społeczeństwa: • „de-konfesjonalizacja” – wiara zmienia się z dziedziczonej w zdobywaną i konstruowaną („Kościół wyboru”); • selektywność wiary („prywatyzacja wiary”); • de-instytucjonalizacja ideologicznego wymiaru religii. • skutki religijne obecnej emigracji.

14. Religia w sferze publicznej po 1989 roku • stosunek do roli Kościoła katolickiego jako instytucji publicznej (poparcie na rzecz nie ingerowania Kościoła w życie publiczne kraju) – oczekiwanie „apolitycznej polityki”; • ogólne zaufanie do Kościoła katolickiego (niskie na początku lat 90. XX wieku, obecnie jest nadal duże); • związkiz parafią; • religijność a zmienne społeczne: • płeć (bardziej religijne są kobiety), miejsce zamieszkania (bardziej religijnie są mieszkańcy wsi i małych miast), dochód i wykształcenie (im wyższe, tym raczej niższa religijność), region (województwo) - podkarpackie, małopolskie i opolskie są najbardziej religijnymi częściami kraju; • religijność a aktywność publiczna (kapitał społeczny): im wyższa religijność tym większy udział w wyborach lokalnych i krajowych, a także w stowarzyszeniach pozarządowych; • co dalej z polską religijnością?: • religijność jako „zasób” społeczny i kulturowy; • poczucie tożsamości - przesunięcie ku „kulturze” i „historii” i miejsce religii.

15. W 1996 roku w Oławie postawiono Sanktuarium Matki Bożej Królowej Wszechświata Bożego Pokoju

16. Literatura (zalecana, warta?) na temat „religii” • Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVIII. par. 3. Religia); • Mirosława Marody, Sławomir Mandes, Przemiany polskiej religijności, w: Aleksandra Jasińska-Kania (red.), Wartości i zmiany. Przemiany postaw Polaków jednoczącej się Europie, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2012; • Metoda i znaczenie. Problematyka rozumienia w badaniach sondażowych, CBOS, Warszawa 2012 (artykuł Mirosławy Grabowskiej, pt. Co to znaczy wierzyć we współczesnej Polsce?); • a także lektury z ćwiczeń: • Emil Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, w: F. Adamski (red.), Socjologia religii, Kraków 1983; • Peter L. Berger, Sekularyzacja a problem wiarygodności religii, w: Franciszek Adamski, (wybór), Socjologia religii. Wybór tekstów, Kraków 1983, s. 374-385; • Rafał Boguszewski, Polak – na zawsze katolik?; Tadeusz Szawiel, Religijna Polska, religijna Europa, w: „Więź” 2008, nr 9,