Download
1 / 32
E N D
Folklor dziecięcy Eliza Małek
Próba definicji Tak jak za ludowe uznaje się wszystko to, co przez lud uznane zostało za własne (a więc zarówno to, co on sam stworzył, jak i to, co przejął z innego obiegu, adaptując do własnego modelu estetycznego i użytkowego), tak za folklor dziecięcy możemy uznać wszystkie teksty (utwory) będące w obiegu wśród dzieci. • „...za folklor dzieci uznajemy te wszystkie treści i zjawiska, które żyją wśród dzieci i zostały przez nie przetworzone na wzór ich własnej twórczości. W tej sytuacji każde zjawisko kulturowe, każdy tekst popularny wśród dzieci może się stać faktem folklorystycznym, jeśli: • a) znany jest szerokiej społeczności dzieci, • b) krąży w przekazie spontanicznie, ustnie, • c) żyje na zasadzie twórczości zbiorowej i anonimowej”. • (Dorota Simonides) Eliza Małek
- Badaczka dowodzi, że zweryfikować stopień popularności tekstu wśród dzieci (punkt a) jest łatwo - wystarczy zrobić ankietę wśród uczniów jakiejś klasy czy miejscowości. Ad b - dzieci niechętnie ujawniają swój repertuar dorosłym, czasem go po swojemu „kodują” „tajną gwarą” (np. przez dodawanie dodatkowych głosek do sylab). Ad c - nikt albo mało kto pamięta autora rymowanki, zagadki czy innego tekstu, dzieci wskazują jedynie od kogo ją usłyszały, przejęły. „Góralu, czy ci nie żal” – to tekst M. Bałuckiego, „Czerwony pas” - J. Korzeniowskiego. Kto o tym pamięta, kto podaje ich nazwiska w drukowanych śpiewnikach? Nikt też zdaje się nie pamiętać, że piosenka Во поле березонька стоялаzostała napisana przez Kazacha, nauczyciela języka rosyjskiego itd. Eliza Małek
Układy odniesienia folkloru dziecięcego 1. rodzina (transmisja tradycji rodzinnych, lokalnych - najważniejsza dla małych dzieci), 2. szkoła, kolonie letnie (kontakty między dziećmi, w grupach rówieśniczych), 3. wpływ ośrodków ponadlokalnych (np. środki masowego przekazu - dzieci mogą przetworzyć dla swoich potrzeb sparodiowane teksty literatury klasycznej, fraszki Sztaudyngera w Polsce, anegdoty o Pieti w Rosji). Eliza Małek
Repertuar i gatunki folkloru dziecięcego a wiek i możliwości percepcyjne odbiorców Kołysanki (dla najmłodszych), wyliczanki, „prowokanki”,„trajkotałki” (wierszyki), gry, bajki (zwierzęce dla najmłodszych, fantastyczne dla starszych), zagadki, anegdoty, niebylice (adynata), straszne historie. Omówimy po kolei najciekawsze z nich. Eliza Małek
Kołysanki (колыбельные песни) Pieśni, którymi matki starają się uspokoić dzieci, pomóc im w przejściu od stanu czuwania do stanu snu. Rytmicznemu kołysaniu towarzyszy pieśń, w której pojawiają się antropomorficzne obrazy Snu, Drzemoty (Drzemki), Baja, Spokoju itp. Krąg poetyzowanych przedmiotów i pojęć to niemowlę, matka, ojciec, babcia, dziadek, kotek, Sen, kołyska, poduszeczka, chleb, mleko, prace domowe i polowe. Kołysanka wprowadza do świadomości dziecka słowa, bez których nie byłoby ono w stanie zrozumieć świata. Eliza Małek
Kołysanki • Śpij, usypiaj, • Baj, baj, baj! • Śpik cię chytaj! • Sen, drzemota • W twoich oczach, • Kunia szuba • W twoich nogach, • Puch z sobola • W twoich głowach. • Śpij, śpij, usypiaj, • Na wóz się pokwapiaj. • Sanie uładzone, • Konie zaprzężone. • Śpij, śpij, usypiaj, • Do bron się pokwapiaj. • Czapeczkę kupimy, • Sukmankę sprawimy, • Sukmankę sprawimy, • Bronować wyprawimy, • Na szczerą rolę, • Na zielone pole. Eliza Małek
Ulubione środki artystyczne • Aliteracja (np. litery K i L w kołysance Kak u Waśki-kota / Była maczecha licha. /Ona biła kota,/ Kołotiła kota ) СуХ СуК нёС барСуК / • Rytm (powtarzalność podobnie ukształtowanych, zwłaszcza prozodyjnie, odcinków tekstu). • Wielokrotne powtarzanie zaimków i przyimków (My pojdiom s toboj gulat’, / My narwiom s toboj cwietow,/ My sowjom s toboj wienok.) • Powtórzenia całych słów i wersów (Spi so andiełami, / So archangiełami, / So wsiej siłuszkoj / So niebiesnoju.) • Rymy, czyli powtórzenie jednakowych lub podobnych układów głoskowych w zakończeniach wyrazów (wiersz) lub zdań (proza). • Użycie zdrobnień i słów dźwiękonaśladowczych (Wasieńka, kotionok, udarił – dbrum, dbrum). • Dialogi – wiele tekstów f. dziecięcego wykorzystuje formę dialogu. Eliza Małek
Rymy dla zabawy, ich zmiany i przekształcenia • Rymowanki istniały już w folklorze tradycyjnym, w nowym - współczesnym - rymowanki o tematyce wiejskiej (o boćku, biedronce, ślimaku, tęczy - funkcjonujące w kontekście rytuałów) zastępują realia życia współczesnego, zindustrializowanego (rakieta, proszek IXI, Tom i Jerry, fizyk). • Божья коровушка, / Полети на облышко, /Принеси нам с неба, / Чтобы было летом: / В огороде бобы, /В лесу ягоды, грибы, / В роднике водица, /Во поле пшеница. • - oderwanie od kontekstu obrzędowego prowadzi do zaniku tekstu lub modyfikacji jego pierwotnych funkcji w czysto zabawową (Biedroneczko, leć do nieba...) • pozostaje wariantywność, labilność tekstów (ale rym i rytm narzuca pewne normy, których złamać nie wolno). Eliza Małek
„Trajkotałka” (скороговорка) Варвара варила, варила, / Да не выварила. Ехал грека через реку, /Видит грека в реке рак, /Сунул грека руку в реку, / Рак за руку грека цап. Четыре чёрненких чумазеньких чертёнка Чертили чёрными чернилами чертёж. Korniej Czukowski pisał, że „powtarzając ów improwizowany wiersz dzieci mogą deformować słowo, ale za nic nie naruszą melodii. Przeciwnie, zawsze gotowe są złożyć rytmowi w ofierze poprawność każdego słowa.” K. Czukowski, Od dwóch do pięciu. Tłumaczył i opracował W. Woroszylski, Warszawa 1962, s. 289. (rym, rytm, aliteracja) Eliza Małek
Przezywanki Андрей-воробей Анна-ванна Борис-барбарис Иван-болван Антошка-картошка Галочка-палочка Маша-каша Зинка-корзинка Eliza Małek
Niebylice • Dzieci bardzo lubią „świat na opak”, gdzie beznodzy biegają, gdzie płonie woda, konie ujeżdżają jeźdźców itp. • Zamiana obiektów czynności i ich cech (zasada odwróconej koordynacji) - źródło humoru. • Żeby zbudować „świat na opak”, trzeba mieć już dobre wyobrażenie o świecie realnym. • We współczesnym repertuarze dziecięcym badacze odnajdują ślady repertuaru dorosłych skomorochów. Eliza Małek
Из-за тучи, из-за гор Eхал дедушка Eгор, Oн на пегой на телеге, На скрипучей лошади, Топорищем подпоясан, Cапоги нараспашку, На босу ногу зипун. Eхала деревня мимо мужика, Вдруг из-под собаки лают ворота, Выскочила палка с бабкою в руке И давай дубасить коня на мужике. Лошадь ела сало, а мужик овёс, Лошадь села в сани, а мужик повёз. Eliza Małek
Rymowanki skatologiczne - oswajanie z brzydkimi słowami, łamanie tabu, radość z łamania zakazu, z robienia czegoś niedozwolonego (powtarzane przez maluchów dosłownie, cenzurowane przez starsze dzieci - jeśli zachodzi taka potrzeba) Siedziała za wychodkiem, Klepała gówno młotkiem, A gówno, jak to gówno, Klepie się nierówno. (znana od w. XIX) Jedzie marynarz na okręcie Wypiął tyłek (dupę, zadek, kuper de) na zakręcie, Raz, dwa, trzy, Wychodź ty! (Simonides, s. 50-51) Eliza Małek
Прибаутки (żartobliwe piosenki oparte na dialogu) • - Ладушки, ладушки! • Где были? • - У бабушки! • - Что ели? • - Кашку! • - Что пили? • - Бражку! • Кашка масленька, • Бражка сладенька, • Бабушка добренька. • Попили, поели, • Домой полетели, • На головку сели, • Ладушки запели. (Никитина, 31) Eliza Małek
Wyliczanki Wyliczanki, czyli rymowane wierszyki wykorzystywane w celu ustalenia roli uczestnika gry, są – jak pisze J. Kostiuchin – preludium do gier i zabaw (w chowanego, w berka itp.). Wylosowane w ten sposób dziecko otrzymuje określoną rolę w zabawie. Tylko niektóre z nich rzeczywiście operują liczebnikami, w większości z nich mamy do czynienia z nagromadzeniem formuł (czasem alogicznych) i ogniw tematycznych. Eliza Małek
1. Zwykłe z użyciem liczebników Раз, два, три – Пойди водить ты! 2. Z użyciem tajemniczego języka (zaumnyje) Эни, бени, Рики, факи, Турба, урба, Сентебряки. Деу, деу, Краснодеу. Бац! 1. Raz, dwa, trzy Wychodzisz ty! 2. Ajndł bajndłcykier sztajndł,Inki pinki leguminki,Będzie Iwan pasał świnki,Erste klas, cwajte klas,Ty zajączku, dalej w las. Eliza Małek
Wyliczanki fabularne i kumulatywne На золотом крыльце сидели Царь, царевич, Король, королевич, Сапожник, портной, Кто ты будешь такой? (XIX w.) Шла машина тёмным лесом За каким-то интересом. Инти-инти-интерес, Выходи на букву «Эс». (współczesna) Eliza Małek
„Prowokanki” (поддевки)– wyrabiają spostrzegawczość, refleks.... – Хто? –Дедушка Пыхто Да бабушка Нихто! –Скажи: двести. –Двести. –Голова в тесте! –Откуда? –От верблюда. -Я буду рассказывать, а ты говори: «И я тоже...» –Ладно. – Пошли мы в лес. –Вырубили корыто. – Налили помои. – И я тоже. – Свиньи стали есть. – И я... тоже. – А ты разве свинья? Eliza Małek
Straszne historie (страшилки) • Ustne opowiadania (prozą lub wierszem) mające pozory opowieści dokumentalnej, bliskie gatunkowi tzw. memoratu. • Charakteryzują się ostrym tragicznym konfliktem pomiędzy siłami dobra i zła. • Bohaterem s.h. może być chłopczyk, dziewczynka, rodzina, grupa, którą chce zniszczyć przedstawiciel świata zła w osobie milicjanta czy milicji w ogóle (a nie postaci demonicznej, jak to miało miejsce w opowieściach wierzeniowych). • Rzadziej uosobieniem zła we współczesnych s.h. bywają: macocha, starzec, wiedźma lub przedmioty (czarna plama, prześcieradło, fortepian, pantofle), pod których postacią ukrywają się złe postacie o cechach ludzkich. Eliza Małek
Typy strasznychhistorii 1. S.h. z tragicznym finałem, czyli s.h. właściwe. 2. S.h. ze szczęśliwym finałem („dobro” zwycięża „zło”). 3. S.h. bez rozwiązania, ale z efektami nagromadzenia i strasznych efektów, kończące się nieoczekiwanym okrzykiem typu: „Oddaj moje serce”. • 4.” Antystraszyłki”. Humorystyczny wariant s.h. • Funkcja koloru w s.h. • Złowieszczy przedmiot ma zazwyczaj czarny kolor . • Obecność koloru czerwonego (czerwone buty, zasłony, plama) zapowiada tragiczny finał historii. Eliza Małek
Жила-была девочка Жила-была девочка у мамы. Однажды она осталась одна. И вдруг по радио передают:- Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках выехал с кладбища, твоюулицу ищет. Прячься. Девочка испугалась, не знает, что делать. Мечется по квартире, хочет маме по телефону позвонить. А в телефон говорят: • Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках нашёл твоюулицу, он твой дом ищет. Девочка пугается страшно, все замки запирает, но из дома не убегает. Дрожит. Радио снова передаёт:- Девочка, девочка, Гроб на Колёсиках твой дом нашёл. В квартиру едет! И так далее. Короче, когда мама домой приходит, она находит девочку неживой. Только во рту одно колёсико какое-то. Eliza Małek
Wierszowane s.h. o małym chłopczyku i małej dziewczynce • Маленькиймальчикнашёл пулемёт, Больше в деревне никто не живёт... • Маленькиймальчикнашёл пистолет. Школа стоит, а директора нет. Маленькиймальчикнашёл автомат. А дуло засунул он дедушке в зад. Деду теперь не дано уж понять, Кто научился так метко стрелять. • Маленькиймальчик варил холодец - По полу ползал безногий отец. Eliza Małek
Маленькая девочка Девочка с горки каталась на санках, Рядом солдаты катались на танках. Хрустнули косточки, словно капуста, Стало на горке пустынно и грустно... Импортным средством волосы мыла Девочка с ласковым именем Мила. Горе настигло позже ребёнка - Девичьи волосы - все на гребёнке. Девочка Вера бомбу нашла - Немного в песочек зарыта была. Только она протянула к ней руки, Кости нашли лишь в соседней округе. Eliza Małek
„Komputerowe” s.h. o małym chłopczyku • Маленький мальчик попал в Интернет Ринулся в сети и мальчика нет. Долго искали его и упорно... Осталось от мальчика детское ПОРНО.... Маленький хакер пароль подбирал, Кабель задел, споткнулся, упал. Клава разбита, принтер дымится: Больше не будет наш хакер глумиться. • Маленькийхакер ломал Пентагон, "За Югославию!", - выкрикнул он. Больше не будет плохого Инета, Спит вечным сном голубая планета. Eliza Małek
Elementy s.h. w tekstach dla najmłodszych • Идёт коза рогатая, • Идёт коза бодатая, • Ножками топ-топ, • Глазками хлоп-хлоп. • Кто кашки не ест, • Молока не пьёт, • Забодает, забодает, забодает. Eliza Małek
Parodie bajek Było sześć kurczątek, To bajki początek. Przyjechał król i królowa, To bajki połowa. Przyjechał goniec, To bajki koniec. (Klasa VI, Opole, Racibórz) - Simonides, s. 122 Жили-были два мочала, Вот и сказке начало. Жили-были два павлина, Вот и сказке половина. Жили-были два гуся, Вот и сказка вся. Eliza Małek
У попа была собака, Oн её любил, Oна съела кусок мяса – Oн её убил. И в землю закопал, И на камне написал: У попа была собака, Oн её любил... Wlazł pies do kuchni I ściągnął mięsa ćwierć, A jeden kucharz głupi Zarąbał go na śmierć. A drugi kucharz mądry, Co w sercu litość miał, Pochował psa w ogrodzie I taki napis dał: Wlazł pies do kuchni... „Dokucznyje” bajki Eliza Małek
Wykorzystanie poetyki folkloru dziecięcego przez poetów Kорней Чуковский Тараканище Ехали медведи На велосипеде. А за ними кот Задом наперёд. А за ним комарики На воздушном шарике. А за ними раки На хромой собаке. Волки на кобыле. Львы в автомобиле. Зайчики В трамвайчике. Жаба на метле... Едут и смеются, Пряники жуют. Eliza Małek
„Wycieczka” – K. Czukowskiego. .Jechały niedźwiedzie • na welocypedzie. Za nimi kot bury • z ogonem do góry. Za nimi w dorożce • dwa nosorożce Za nimi strusie • w autobusie. Małpa z rakiem • na psie okrakiem • Kogut z indyczką • bryczką. • Kura z jajem • tramwajem. • Lew z krokodylem • automobilem. • Jadą wesoło, śmiechy, okrzyki, • chrupią po drodze • słodkie pierniki. Eliza Małek
Literatura • D. Simonides, Współczesny folklor słowny dzieci i nastolatków, Wrocław-Warszawa 1976. • М.Н. Мельников, Русский детский фольклор, Москва 1987. • Zadanie domowe: • Wyszukaj po kilka polskich odpowiedników rosyjskich „trajkotałek” i strasznych historii. • Naucz się na pamięć co najmniej 3 tekstów (różnych gatunków) w wersji oryginalnej. Eliza Małek
Przykładowe pytania kontrolne • Jak definiuje folklor dziecięcy D. Simonides? • Omów ulubione gatunki folkloru nastolatków. • Tematyka i poetyka „strasznych historii”. • Omów rolę rymu i rytmu w wybranych tekstach folkloru dziecięcego. • Na czym polega atrakcyjność niebylic? • Wymyśl wyliczankę zaczynającą się od słów: „Raz, dwa, trzy…” Eliza Małek
