TOPRAK VE SU KAYNAKLARI PROJELERİNDE FAYDA-MASRAF HESABI

1. TOPRAK VE SU KAYNAKLARI PROJELERİNDE FAYDA-MASRAF HESABI

2. 1- GENEL Su kaynakları projelerinin amacı ülkenin refah düzeyini artırmaktır. Bir projenin uygulamaya konulması sonucu elde edilecek mal ve hizmetlerin tümüne o projenin faydası denir . Fayda kavramı ve hesabı, projenin ticari amaçlı olarak yada ulusal açıdan değerlendirilmesine bağlı olarak değişir. Özel sektör yatırımlarında projeden kar etmek önemlidir. Kamu yatırımlarında ise ülkenin refahını yükseltmenin yanında sosyal adaleti sağlamak gibi faydalar beklenir.

3. FAYDALARI ŞU ŞEKİLDE SINIFLANDIRABİLİRİZ 1.1 Direkt Faydalar : Projenin amacına bağlı olarak elde edilen ve proje alanında yaşayanların direkt olarak yararlandığı faydalardır. 1.2 İndirekt Faydalar : Projenin uygulanması ile direkt olarak bundan yararlananlardan dolaylı olarak elde edilen faydalardır. 1.3 Para ile ölçülebilen faydalar : Değeri YTL olarak hesaplanan fayda 1.4 Para ile ölçülemeyen faydalar : Değeri YTL olarak hesaplanamayan fayda

4. 2. SULAMA FAYDALARI Bitkilerin yetişmesi ve verimin elde edilmesi için gerekli olan suyun doğal yağışlarla karşılanamayan kısmının sağlanması için sulama projeleri geliştirilir. Projenin gerçekleşmesi halinde; proje alanındaki bitki deseni, toprak bilgileri, meteorolojik veriler, bitki için gerekli su miktarı, yağış bilgileri, topraktaki nem miktarı düşünülerek sulama suyu ihtiyacı hesaplanır. Diğer faktörlerin yanında sulama suyu tam olarak verildiğinde bitkiden istenen verim sağlanabilinir.

5. Bir sulama projesinin direk faydası, projesiz ve projeli durumunun karşılaştırılması ile bulunur. Proje sahasında projesiz durumda bir çiftlik büyüklüğü seçilir ve mevcut durumda üretilen bitkilerin verimleri ile bunlardan elde edilecek tarımsal gelir hesaplanır. Aynı zamanda projenin gerçekleşmesi halinde uygulanacak bitki desenine göre elde edilecek veriler ve tarımsal gelir hesaplanır. Projeli ve projesiz bu tarımsal gelirlerden projenin gerçekleşmesi halinde muhtemel masraflar çıkartılarak projeli durumdaki net gelir artışları arasındaki fark proje ile yaratılan net gelir artışıdır.

6. 3. SU YOLU ULAŞIMI FAYDALARI Su yolu ulaşımı faydalarında direkt fayda ve indirekt faydalar vardır. Direk fayda su yolu ulaşımından sonraki en uygun ulaşım projesinin maliyetidir. İndirekt fayda ise yapılacak olan su yolu ulaşım projesinin ülke veya bölge ekonomisine yapacağı katkıdır. Genelde direkt fayda dikkate alınarak hesaplama yapılır. Ancak su yolu ulaşımı projelerinde indirekt fayda çok önemlidir.

7. 4. TAŞKIN KONTROLÜ FAYDALARI Taşkınlar nedeniyle meydana gelen zararların, taşkınların kontrolü ile azaltılması sonucu elde edilen faydalardır. Kullanılan bir sahanın yağış ve kar erimesi veya diğer bir nedenle belli periyotlarda tekrarlanarak uğradığı zararın önlenmesidir. Taşkın kontrolünün iki faydasal etkisi vardır; -- Taşkının meydana getirdiği zararları önlemek. -- Riski azalan sahada bitki deseninin, tarımda kullanılacak yöntemin değişmesi nedeniyle meydana gelecek tarımsal gelir artışı

8. Taşkının zararları şunlardır; 1- Bina karayolu, demiryolu, köprü vb. uğradığı zararlar 2- Tarımsal gelir kayıpları 3- Taşkınla mücadele için harcanan insan gücü 4- Taşkın nedeniyle işlerin dolayısıyla üretimin azalmasından dolayı oluşan gelir kaybı. Taşkın zararlarının hesabında öncelikle taşkın sınırı(kotu) ile taşkın zararı arasındaki ilişkiyi bilmek gerekir. Bu da proje sahasında yapılan etüt ile belirlenir. Yapılan etüt sonucu elde edilen değerler kot-zarar eğrisi ile ifade edilmelidir.

9. Kot(m) 830.00 820.00 810.00 800.00 0 1000 500 Zarar (YTL)

10. Değişik sürelerde yinelenen taşkın debilerinin, yayılabilecekleri taşkın sahaları da farklıdır. Hangi debinin hangi kota kadar yükselen bir taşkın yaratacağı belirlenmelidir. Debi kot eğrisinden yararlanılarak debi kot eğrisi çizilebilir. Diğer bir husus taşkın debilerinin yineleme ihtimallerinin hesaplanmasıdır. Elde yeterli akım varsa bunlardan yararlanılabilir. Akım donesi yoksa meteorolojik deneylerden yararlanılarak debi-ihtimal grafiği çizilebilir.

11. 1000 800 600 400 200 Yıllık Yineleme Olasılığı Hesaplanmış olan kot-zarar, debi-kot debi-ihtimal grafiklerinden yararlanılarak ihtimal-zarar eğrisi çizilir.

12. DEBİ YIL OLASILIK A (doğal Şartlarda) B (seddeli sistemde) C (derivasyonlu sistemde ) 250 5 20 18 16 14 12 500 10 650 10 8 6 4 1200 50 2 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 1000 ZARAR (YTL)

13. Bu eğirinin altında kalan alan belirlediğimiz maksimum debinin meydana getireceği yıllık zarardır. Örneğin grafikte gösterilen % 10 ihtimale karşı zarar 10.5 YTL, % 9 ihtimale karşı zarar 12.5 YTL’dir. Demek ki 500 m³/s ile 600 m³/s arasında % 1 ihtimalle gelebilecek bir taşkının yaratacağı zarar 10.5 ile 12.5 YTL arasındadır. Buda yıllık 11.5 YTL zarar demektir. 10.5 + 12.5 / 2 = 1.15

14. 5. İçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Temini Faydaları Su temini projesinin gerçek faydasını hesaplamak zordur. Bu nedenle alternatif projenin maliyeti cinsinden hesaplanacaktır. Bu yöntem projenin gerçek faydasını göstermekte ancak doğru seçimin yapılmasını sağlamaktadır. Bir yerleşim yerine veya sanayi tesisine temin istenen suyun sağlanabileceği kaynaklar tespit edilir. Alternatif projeler geliştirilir. Bunlar içinden en ucuz ve alternatif projenin maliyeti fayda olarak alınır. Su temini projeleri ele alınırken havzanın su kaynakları geliştirme planları incelenmeli ve bu planda yer alan projelerden mümkün olduğu oranda yararlanılmalıdır.

15. UYGULAMA PROGRAMLARI Bir işe başlamadan önce o işe ait uygulama programı, eldeki ekipman ve eleman dikkate alınarak, işi istenen tarihte bitirecek şekilde belirlenir. Uygulama programlarında işe ait her kalem, her kalemde her ay yapılması gerekli iş miktarı ve kullanılacak ekipman cinsi ve adedi belirtilmelidir. Her ay gerekli kontroller yapılmalıdır. Uygulama programları tatbikat için çok önemlidir. Planlama çalışmaları yürütülen bir projede yer alan seçeneklerin uygulama programlarının belirlenmesi; seçeneklerin seçiminde rol oynaması ve uygulamaya geçilmeden önce projenin hangi ünitesinden başlanmasının bilinmesi bakımından önem taşır. Örneğin 8 km tek tünel yerine her biri 5 km uzunlukta iki tünel açılması toplam yatırım maliyetinin daha fazla olmasına rağmen daha kısa sürede devreye girmesi ve bir an önce fayda elde edilmeye başlanması nedeniyle daha ekonomik olabilir. Planlama çalışmalarında uygulama programlarının dikkatle hazırlanmasına özen gösterilmelidir.

16. TOPRAK VE SU KAYNAKLARI PROJELERİNDE EKONOMİK VE MALİ ANALİZ

17. EKONOMİK PROJE ANALİZİ • GİRİŞ • Proje analizi, bu yatırım projesinin uygulanmasıyla ortaya çıkan fayda ve masrafları karşılaştırarak yatırımın cazip olup olmadığının araştırılmasıdır. • Bir projenin diğerine üstünlüğü, proje sahibine sağlanan net mali faydaları gösteren mali karlılık ve projenin bir bütün olarak toplumun genel refah seviyesi üzerine etkilerini gösteren ulusal faydalılık değerlerine bakarak bulunur.

18. 2. MALİ VE EKONOMİK PROJE ANALİZİ ARASINDAKİ TEMEL FARKLAR a) Özel sektör bazında mali analizdeki fayda masraf kalemleri ile ekonomik analizdeki fayda masraf kalemleri farklı olabilmektedir. b) Mali analizde fayda masraf kalemlerinin değeri Pazar fiyatlarıyla hesaplanır. Ekonomik analizde ise bölge fiyatları veya fırsat maliyetleri kullanılır. c) Mali analizde projelerin indirekt fayda masrafları göz önüne alınmazken ekonomik analizde göz önüne alınmaktadır.

19. TARIM PROJELERİNDE MASRAFLAR 1- BELİRLENEBİLİR MASRAFLAR a) Doğrudan Proje Masrafları : Arazi,İşçilik,fiziki girdiler, Mali açıdan masraflar b) İkincil Masraflar : 2- BELİRLENEMEYEN MASRAFLAR Çevre etkisi, ekolojik etki, Doğanın bozulması vs. TARIMSAL PROJE FAYDALARI 1- BELİRLENEBİLEN FAYDALAR. Fiziki mal üretimi, ürün kalitesinin iyileşmesi, daha uygun yerde ve zamanda pazarlama, ürün şeklinin değişmesi, masraf azalma zayiatı önleme

20. TARIMSAL PROJE FAYDALARI 1- BELİRLENEBİLEN FAYDALAR a) Belirlenebilen Doğrudan Faydalar. Fiziki mal üretimi, ürün kalitesinin iyileşmesi, daha uygun yerde ve zamanda pazarlama, ürün şeklinin değişmesi, masraf azalma zayiatı önleme b) Belirlenebilen İkincil Faydalar 2-BELİRLENEMEYEN FAYDALAR

21. 3- EKONOMİK ANALİZDE NİÇİN GÖLGE FİYATLAR KULLANILIR ? • Ekonomik analiz, proje girdi ve çıktılarına milli ekonomi bazında ele alarak topluma gerçek maliyet ve faydalarını sunmaktadır. • Gelişmekte olan ülkelerde gerçek değerlerden, çok büyük sapmalar olmaktadır. Bu sapmaların nedenleri • Ekonomideki mal hizmet arzı ve talebi hakkında bilgi yetersizliği • Bilinçli olarak bu konularda yanlış bilgi aktarımı. • Bazı kaynakların hareketsizliği. • Devlet Müdahaleleri.

22. 4- MALİ DEĞERLERİN EKONOMİK DEĞERLERE ÇEVRİLMESİ Bunu üç bölümde açıklayabiliriz; 1- Direkt transfer ödemelerinin fiyatlardan arındırılması. 2- Gerçek değerlerinden saptırılmış ve beynelminel ticareti yapılan malların ekonomik değerlerinin bulunması. 3- Gerçek değerleri yansıtmayan ve beynelminel ticareti yapılmayan malların ekonomik değerlerinin bulunması. Milli geliri düşüren her işlev masraf, milli geliri artıran her işlev gelirdir.

23. 4-1 DİREKT TRANSFER ÖDEMELERİ Genel ekonomi içindeki bazı masraf ve fayda kalemleri sosyal gruplar arasında transferler şeklindedir ve bunlar milli gelir içinde bir değişiklik yaratmazlar bu tür kalemlere transfer ödemeleri denir. Tarımsal proje analizlerinde dört çeşit transfer ödeme şekli mevcuttur. Bunlar; Vergiler : Bu para çiftçi tarafından devlete transfer edilen bir ödemedir. Subvansiyonlar : Vergilerin aksine masraf kalemlerini oluşturur. Gübre, tohum gibi proje girdilerine yapılan subvansiyonlar bireysel bazda gelir milli ekonomi bazında masraf kalemi oluşturur. Tarımsal Krediler : Tarımsal projelerde kullanılan kredilerin ana para ve faiz ödemeleri de transfer ödemelerdir.

24. 4-2 BEYNELMİNEL TİCARETİ YAPILAN MALLARIN EKONOMİK DEĞERLERİNİN BULUNMASI Bu mallar ticari dilde ithal ve ihraç mallardır. Eğer bir mal ihraç edilebiliyorsa aşağıdaki şartın varlığı kabul edilir. FOB ( İhraç Limanında Teslim) fiyatı > yerli üretim maliyeti Eğer bu şart gerçekleşmiyorsa devlet ihracat sübvansiyonu uygulanabilir. Bir malın ithal edilebilmesi içinde aşağıdaki şart sağlanmalıdır. Yerli üretim maliyeti > CIF ( İthal Limanına Teslim) fiyatı

25. Ekonomik Parite Fiyatlarının Bulunmasında Dikkat Edilmesi Gereken En Önemli Noktalar: a- Eğer proje ithal-ikame malı üretiyorsa, CIF fiyatı üzerine proje sahasına kadar olan masraflar ilave edilmelidir. Eğer ihraç edilmekte olan bir mal projede girdi olarak kullanılıyorsa FOB fiyatından yurt içi nakliyat masrafları çıkarılmalıdır. b- Yurt içi masraflarını oluşturan kalemlerde de girdilerin ekonomik değerleri mümkün olduğunca bulunmalıdır. c- CIF ithal fiyatları üzerine uygulanan gümrük vergileri ve FOB ihraç fiyatları üzerine uygulanan sübvensiye kalemleri çıkartılmalıdır. d- Projenin ürettiği ithal-ikame malları için CIF, ihraç-ikame mallar için FOB fiyatları alınmalıdır.

26. 4-3 GERÇEK DEĞERLERİNİ YANSITMAYAN VE ULUSLAR ARASI TİCARETİ YAPILMAYAN MALLARIN EKONOMİK DEĞERLERİNİN BULUNMASI Genellikle bu tür mallarda aşağıdaki şart sağlanır. CIF fiyatı > yerli üretim maliyeti > FOB fiyatı Bu şart gerçekleşmezse bu mallara devlet müdahalesi söz konusudur. 4-3-1 İŞ GÜCÜNÜN DEĞERLENDİRİLMESİ Aile işçiliğinin fırsat maliyeti: Aile işçiliğinin ikinci en iyi alternatif işten elde ettiği gelirdir. Kiralık iş gücü : Projenin mali analizlerinin hazırlanmasında kiralık iş gücü piyasa ücret haddine göre değerlendirilmektedir. 4-3-2 EKONOMİK ANALİZDE ARAZİ DEĞERLENDİRME Genellikle mali ve ekonomik analizlerde arazi değeri net gelire dayanmaktadır. Fakat ekonomik analizde bazı ayarlamalar gerekebilmektedir.

27. 5- PROJE ANALİZİNDE UYGUN İSKONTO HADDİ SEÇİMİ Proje fayda ve masrafları proje ömrü içinde dağılım göstermektedir. Para biri ile ifade edilen değerlerin değişik zamanlardaki büyüklüklerine birbirleri ile mukayese edemeyiz. Bir projenin gelecek yıllara dağılan ve masraflarını bir birleri ile mukayese edebilmek için, gelecekte oluşacak değerleri bu günkü değerlere getirmemiz gerekir. Bu yöntemi kullanan proje değer ölçülerine indirgenmiş değerler denilmektedir. Kamu yatırımlarında ıskonto oranının tespitinde genellikle üç yöntem uygulanmaktadır. 1- Sosyal ıskonto oranı 2- Sermayenin fırsat maliyeti 3- Borç alınan kredinin faiz haddi

28. 6- BAZI PROJE DEĞERLENDİRME KRITERLERİ 6-1 Geri Ödeme Periyodu : Proje masraflarını en kısa sürede geri ödeyen projelere öncelik esasına dayanır.bu yöntemin kritiğini şu örnekle açıklayabiliriz. 1.yıl 2.yıl Proje M (masraf) F1-M1 F2-M2 A 100 110 1 B 100 0 1000 Bu tabloya göre 2 yıllık periyotta ve en kısa zamanda geri ödeme göz önüne alındığında proje A proje B ye göre 1 yıl önce proje masraflarını geri ödemekte ve böylece bu kritere göre proje A’ya öncelik verilmektedir.

29. 6-2 NET ORTALAMA GELİR ORANI KRITERİ Bu kriter de proje ömrü boyunca elde edilen toplam gelirlerin proje ömrüne bölünmesi ile elde edilen oranı baz alan ve böylece alternatif projeler arası sulamalarda kullanılan bir proje değerlendirme kriteridir. 1.yıl2.yıl Projeler Masraflar F1-M1 F2-M2 NOGOK A 100 115 - 115 B 100 114 114 114 Proje A bir yıl proje B iki yıl sürmektedir. NOGOK’ne göre proje faydasını hesaplarsak proje A 115’lik geliri proje B’nin 114 birimlik gelirine göre daha büyük olması nedeniyle tercih edilecektir. Halbuki B’nin ikinci yıl 114 birimlik gelirine rağmen proje A’nın hiç geliri bulunmamaktadır.

30. 6-3 FAYDA / MASRAF ORANI Bu proje değerlendirme kriteri bu güne indirgenmiş fayda masraf değerlerinin birbirine oranı olarak tanımlanabilinir. Geleneksel bir kriter olmasına rağmen bazı çelişkili ve yanlış sonuçlar verebilmektedir. 6-4 NET BU GÜNKÜ DEĞER YÖNTEMİ Bu metot uzun yıllara serpilmiş proje fayda ve masraflarına proje değerlendirilmesinin yapıldığı tarihe indirgeyerek alternatif projeler arasında en verimli olanı seçmede kullanılan bir metot dur 6-5 İÇ KARLILIK ORANI Bir projenin fayda ve masraflarının net bu günkü değerlerinin farkını sıfır yapan faiz haddidir. Başka bir ifade ile bir projenin gelecek yıllarda sağlayacağı faydaları bu günkü değerlerinin toplamını, masrafların bu günkü değerlerinin toplamına eşitleyen faiz oranıdır.

31. 7- BAZI DEĞERLENDİRME KRİTERLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI İç karlılık oranı yöntemi dışındaki diğer 3 yöntemde daha önceden belirlenen bir indirgeme oranının saptanması gerekmektedir. İko yönteminde ise projenin gelir getirme oranını gösteren ıskonto haddi hesaplanmalar sonunda bulunmaktadır. Genel olarak bu 3 yöntemin birbirleri ile olan ilişkileri şu şekilde gösterilebilinir. Iskonto oranı = İKO ise Iskonto oranı > İKO ise NBD = 0 NBD < 0 F/M = 1 F/M < 1 Iskonto oranı < İKO ise NBD > o F/M > 1

32. 8- PROJELERİN MİLLİ EKONOMİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ (EKONOMİK ANALİZ) 8-1 Tek Kriterler : Projelerin ülke ekonomisine katkısını tek tek ölçerler. Projenin istihdama etkisi gelir dağılımına etkisi, net döviz etkisi ve projenin uluslar arası rekabet gücü şeklinde sıralanabilir. 8-2 Birleştirilmiş Kriterler : Yatırım projelerinin ekonomisi üzerindeki tüm etkilerini ölçmek için kullanılırlar.

33. 9- DÜNYA BANKASI YÖNTEMİ Bu yöntemde ekonomik değerlendirmenin amacı ülkenin tümünde gerçek tüketim düzeyinde yükselme sağlamak, gelir dağılımının adil hale getirilmesini sağlamaktır. 9-1 I. Yaklaşım Bu yaklaşımda mali nakit akımında yapılacak tek düzeltme beynelmiyel ticareti yapılan malların değerlerine sınır fiyatları ile düzeltmekten ibarettir. Bu değerlendirme yapılırken oratya çıkabilecek sorunlar şu şekildedir. a- Makine Teçhizat b- Arazi c- Montaj ve Diğer Giderler d- İşletme Sermayesi e- Emek dışında girdi ve çıktılar

34. MALİ ANALİZ

35. MALİ FİZİBİLİTE AMAÇ Mali maliyet sadece bir projenin tesislerinin inşası, işletilmesi ve bakımı maliyetlerinin toplamıdır. Proje geliri ise projenin sağladığı ürün ve hizmetlere karşılık direkt faydaların ödedikleri ücret toplamını ifade eder. KRİTER Bir projenin mali yönden fizibil olabilmesi için şu şartları sağlaması gerekmektedir. 1- Projeden faydalananlar projenin ürün ve hizmetlerine ait geri ödemeye tabi maliyelere projenin ilk hizmete giriş yılından itibaren tespit edilen bir periyot içerisinde geri ödeme arzusunda ve gücünde olmalıdır 2- Geri ödeme periyodu süresince tahmin edilen proje gelirleri projenin geri ödemeye tabi yatırımlarını karşılayacak miktarda olmalıdır.

36. 3- Önerilen bir boyutta bir yatırımın hükümetçe onaylanması ve gerekli finansmanın sağlanmış olması gerekir. 4- Çok amaçlı bir projenin geri ödemeye tabi her amacı yukarıdaki şartları sağlamalıdır. FİNANSAL ANALİZ Bir projenin mali fizibilite yönünden teste tabi tutulmasında bir planlama aracıdır. Bunun için proje gelirleri ve diğer işletme gelirleri kaynağı, zaman ve miktarları belirlenir. Tahmin edilen proje gelirleri ile projenin mali maliyetleri karşılaştırılır. GERİ ÖDEME POLİTİKASI DSİ Genel Müdürlüğün teşkilat ve vazifeleri hakkındaki 6200 Sayılı Kanunun 24,25,26,27,28. maddelerinde geri ödeme ile ilgili hükümler yer almaktadır.

37. SULAMA YATIRIMLARININ GERİ ÖDENMESİ Sulama suyunun miktarının ölçülerek kullananlara satılması veya sulama sahasında birim alanı için su ücreti uygulanarak sağlanır. Su ücreti sulama yatırımlarının geri ödenmesi ve sulama projesinin yıllık işletme, bakım ve yenileme masraflarının geri ödenmesi için gerekli miktarların toplamıdır. SULAMA YATIRIMLARININ MALİ ANALİZİ Sulamadan doğrudan yararlananların tek amaçlı bir sulama projesinde yatırımının mali maliyetinin, çok amaçlı bir projede ise sulama amacına tahsis edilen mali maliyetin tamamının ayrıca yıllık işletme yenileme ve bakım masraflarının belirlenen geri ödeme süresinde ön görülen en yüksek ödeme gücü miktarı ile ödeme durumunu tamamen ödenmediği taktirde yıllık açıkların projenin ekonomik ömrü boyunca devlete yükünün miktarını belirlemektedir.