INSTITUT ZA MEDICINSKA I EKSPERIMENTALNA FIZIOLOGIJA SO ANTROPOLOGIJA MEDICINSKI FAKULTET

UNIVERZITET "SV. KIRIL I METODIJ " SKOPJE, REPUBLIKA MAKEDONIJA INSTITUT ZA MEDICINSKA I EKSPERIMENTALNA FIZIOLOGIJA SO ANTROPOLOGIJA MEDICINSKI FAKULTET S K O P J E 1. Gradba i funkcija na nerven sistem 2. Senzitiven i motoren nerven sistem 3. Refleksi 4. Osnovni bolesti na nervniot sistem Prof. D-r Lidija Todorovska

N E V R O N NERVEN SISTEM: 12 MILIJARDI NEVRONI 1. GRADBA NA NERVNIOT SISTEM NERVNA KLETKA - NEVRON Dendriti  Nervnata kletka (nevron, nevrocit) e osnovna kletka na nervnoto tkivo. Sostavni delovi na nevronot se: A. Kleto~no telo (soma) B. Prodolètoci: -kratki prodolètoci -dendriti -dolg prodolètok –akson (nevrit) Kleto~no telo (soma) Akson

N E V R O N Dendriti Kleto~no telo  Kleto~no telo (soma)- e centralniot del na nevronot, koj sodrì citoplazma, jadro i organeli.  Dendriti– se kratki prodolètoci i zaedno so somata primaat impulsi od okolinata, odnosno od drugi nevroni.  Akson (breg + telo + zavr{no aksonsko razgranuvawe) – e dolg prodolètok vo koj se sozdava i se sproveduva nervniot impuls, a potoa se predava na nareden nevron. Vrskata pome|u dva nevrona se vika sinapsa. A k s o n Aksonski breg Aksonsko telo Zavr{no aksonsko razgranuvawe (aksonski zavr{etoci) Sinapsa Akson

NERVEN IMPULS Osnovna karakteristika na nevronot e sposobnosta da sozdava nervni impulsi pod dejstvo na drazba (elektri~na, mehani~ka, hemiska). Do nevronot pristignuvaat nervni impulsi (elektri~ni drazbi) od okolni nevroni, koi nervni impulsi mo`at da bidat ekscitatorni ili inhibitorni. Dendritite i somata Primaat nervni signali od okolni nevroni. Ako vo eden moment brojot na inhibitornite impulsi, koi pristignuvaat na eden nevron e pogolem, toga{ vo toj moment, vo nevronot nema da nastane nerven impuls. Sproveduvaweto na nervni impulsi, vo toj moment, }e prestane, no vo naredniot moment ne mora da e taka.

NERVEN IMPULS Dokolku brojot na ekscitatorni impulsi, koi pristignuvaat na eden nevron (a pristignuvaat na somata i dendritite) e pogolem, toga{ i vo toj nevron }e nastane nerven impuls, {to pretstavuva elektri~na pojava. Nervniot impuls se sozdava prvo vo po~etniot del na aksonot (aksonski breg), a potoa se sproveduva po celata dol`ina na aksonot se do aksonskite terminali. Koga nervniot impuls }e stigne do aksonskite terminali, toj mo`e da se prenese na nareden nevron, preku vrskata nare~ena SINAPSA.

NERVEN IMPULS – ELEKTRI^NA POJAVA Nervniot impul e elektri~na pojava, koja se sostoi od kratkotrajna promena vo rasporedot na jonite (~esti~ki so elektri~en polne`), od dvete strani na kleto~nata membrana na nevronot, so brzo vra}awe na rasporedot na jonite na normala. Nadvor Nadvor: ECP Vnatre: ICP + - K+ Na+ 142 mmol/l 140 mmol/l Vnatre K+ K+ Nadvor - + Na+ K+ Na+ + - Na+ Vnatre Nadvor Na+ Na+ Na+ + - Na+ K+ K+ K+ Vnatre

SINAPSA 1. Nervniot impuls se sproveduva po celata dol`ina na aksonot se do aksonskite zavr{etoci. 2. Vo aksonskite zavr{etoci ima meur~iwa-sinapti~ki vezikuli, ispolneti so molekuli na hemiska materija-nevrotransmiter. Sinapsa pretstavuva vrska pome|u dve nervni kletki. Kako se prenesuva nervniot impuls od edna na druga nervna kletka preku sinapsata opi{ano e po redosled od 1-4. 3. Koga nervniot signal }e dojde do aksonskiot zavr{etok predizvikuva osloboduvawe na nevrotransmiter od meur~iwata, vo sinapti~kata puknatina. DELOVI NA SINAPSA: 1.Presinapti~ki nevron 2.Sinapti~ka puknatina 3.Postsinapti~ki nevron Najpoznati nevrotransmiteri se: -acetil-holin -adrenalin -noradrenalin -serotonin 4. Dokolku nevrotransmiterot e ekscitatoren go nadraznuva postsinapti~kiot nevron, no dokolku e inhibitoren nevrotransmiterot postsinapti~kiot nevron nema da se nadrazni.

TIPOVI NA NERVNI KLETKI CNS: najvisoki delovi Senzitivni nevroni:sproveduvaat nervni impulsi od periferni organi, preku senzitivnite nevroni koi vleguvaat vo sostav na periferniot nerven sistem, se do centralniot nerven sistem (CNS); i potoa od najniskite delovi na CNS kon najvisokite delovi na CNS. Od najniskite kon najvisokite delovi na CNS nervnite impulsi se sproveduvaat preku senzitivni nevroni, koi vleguvaat vo sostav na senzitivni nervni pati{ta (vo sostav na CNS nema nervi tuku nervni pati{ta). Poradi ova mo`e da se ka`e deka niz senzitivni nevroni nervnite imupli se sproveduvaat vo nagoren pravec. Preku senzitivni nevroni, koi vleguvaat vo sostav na senzitivni nervni pati{ta na CNS. CNS-najniski delovi Preku senzitivni nevroni, koi vleguvaat vo sostav na perifernite nervi Periferija

TIPOVI NA NERVNI KLETKI CNS: najvisoki delovi Motorni nevroni: sproveduvaat nervni impulsi od najvisokite delovi na CNS do najniskite delovi na CNS. Ovie nervni impulsi se sproveduvaat preku motorni nevroni koi vleguvaat vo sostav na motorni nervni pati{ta na CNS. Potoa, od najniskite delovi na CNS nervnite impulsi se sproveduvaat preku motorni nevroni, koi vleguvaat vo sostav na perifrni nervi, se do periferijata, odnosno do perifernite tkiva i organi. Poradi ova mo`e da se ka`e deka niz Motorni nevroni nervnite imupli se sproveduvaat vo nadolen pravec. Preku senzitivni nevroni, koi vleguvaat vo sostav na motorni nervni pati{ta na CNS. CNS-najniski delovi Preku motorni nevroni, koi vleguvaat vo sostav na perifernite nervi Periferija

CNS Senzitivni nervni pati{ta niz CNS Motorni nervni pati{ta niz CNS Periferen nerv Periferen nerv Periferen nerv Periferen nerv Senzitivni i motorni nevroni Periferen organ

CENTRALEN I PERIFEREN NERVEN SISTEM - ANATOMSKA PODELBA A. CNS- centralen nerven sistem: 1. ^erepen mozok 2. Rbeten mozok (medulla spinalis) B. PNS- periferen nerven sistem: Sostaven od periferni nervi: 1. Kranijalni periferni nervi 2. Spinalni periferni nervi

A. CENTRALEN NERVEN SISTEM - ÊREPEN MOZOK êrepen mozok êrepniot mozok ja ispolnuva ~erepnata praznina, a negovi sostavni delovi se: 1. Golem mozok (telencephalon, cerebrum) 2. Me|umozok (diencephalon): -thalamus -hypothalamus 3. Mal mozok (cerebellum) 4. Mozo~no steblo: -mezencephalon -pons -medulla oblongata Telencephalon

A. CENTRALEN NERVEN SISTEM – 'RBETEN MOZOK (MEDULLA SPINALIS) Rbeten mozok (medulla spinalis, MS) Rbetniot mozok gi ispolnuva gornite dve tretini od rbetniot kanal. Rbetniot mozok e podelen na 31 segment (horizontalni delovi), od koi: 1. 8 se cervikalni (vratni); 2. 12 se torakalni (gradni); 3. 5 se lumbalni (slabinski); 4. 5 se sakralni (trti~ni); 5. 1 e kokcigielen. MS zavr{uva vo nivo na L1/2 so conus medularis, od koj izleguva cauda equina.

GRADBA NA RBETEN MOZOK Na transverzalen presek se gledaat dva sloja: a) nadvore{en - bela masa ili substantia alba, izgradena od aksoni na dolgi nervni pati{ta na CNS; i b) vnatre{en - siva masa ili substantia grisea: 1. Predni, motorni rogovi: od niv izleguvaat motonevroni na periferni nervi, koi inerviraat skeletni muskuli. 2.Lateralni, vegetativni rogovi: od niv izleguvaat pregangliski vegetativni nervni vlakna, koi inerviraat vnatre{ni organi. 3. Zadni, senzitivni rogovi:vo niv zavr{uvaat senzitivni nevroni na perifernite nervi. 4. Internevroni:mali nervni kletki celosno smesteni vo sivata masa, povrzuvaat razni delovi na MS i prenesuvaat signali od eden do drug del. Cornu posterior (senzitiven) Canalis centralis Siva masa Cornu lateralis (vegetativen) Cornu anterior (motoren) Bela masa

A. PNS- periferen nerven sistem: 1. Spinalni nervi 2. Kranijalni nervi CENTRALEN I PERIFEREN NERVEN SISTEM B. PNS- periferen nerven sistem: Sostaven od periferni nervi: 1. Kranijalni periferni nervi 2. Spinalni periferni nervi Perifernite nervi mo`at da bidat izgradeni od tri vida na nevroni: 1. Somatski motorni nevroni, za motorna inervacija na skeletni muskuli; 2. Somatski senzitivni nevroni, za senzitivna inervacija na del od teloto (ko`a-dermatom) ili na vnatre{en organ; 3. Vegetativni nevroni (predgangliski i postgangliski nevroni) za inervacija na vnatre{ni organi, koi go so~inuvaat vegetativniot nerven sistem.

A. PNS- periferen nerven sistem: 1. Spinalni nervi 2. Kranijalni nervi CENTRALEN I PERIFEREN NERVEN SISTEM SPINALNI NERVI: Od 31 spinalen segment izleguvaat 31 par na spinalni nervi (8 cervikalni, 12 torakalni, po 5 lumbalni i sakralni, i 1 kokcigealen). Spinalnite nervi se del od periferniot nerven sistem, a obezbeduvaat: -motorna inervacija na skeletnite muskuli na trupot i ekstremitetite; -senzitivna inervacija na trupot i ekstremitetite; i -vegetativna inervacija na onie vnatre{ni organi koi se smesteni vo gradnata, stoma~nata i karli~nata praznina. Spinalni nervi

A. PNS- periferen nerven sistem: 1. Spinalni nervi 2. Kranijalni nervi CENTRALEN I PERIFEREN NERVEN SISTEM Kranijalni nervi KRANIJALNI NERVI: Za razlika od spinalnite periferni nervi koi zapo~nuvaat od rbetniot mozok, kranijalnite periferni nervi zapo~nuvaat od razni nivoa na mozo~noto steblo. Kranijalnite nervi obezbeduvaat: -motorna inervacija na skeletnite muskuli na glavata i vratot; -senzitivna inervacija na glavata i vratot; i -vegetativna inervacija na onie vnatre{ni organi koi se smesteni vo glavata i vratot.

2. SENZITIVEN I MOTOREN NERVEN SISTEM – FUNKCII NA NERVNIOT SISTEM Od aspekt na funkciite na nervniot sistem, toj se deli na senzitiven i motoren nerven sistem. Senzitivniot nerven sistem go so~inuvaat slednite delovi: 1. Osetni telca-receptori, smesteni vo koà i sluznici; yidot na vnatre{nite organi; muskulite i vo specijalizirani setilni organi (za vid, sluh, vkus, miris i ramnoteà); 2.Senzitivnite nervni vlakna, koi vleguvaat vo sostav na perifernite nervi, a gi prenesuvaat drazbite od receptorite vo CNS; 3. Dolgi senzitivni pati{ta na CNS (nagorni, aferentni), koi ponatamu gi sproveduvaat drazbite do razni nervni centri vo CNS, pri {to najvisokoto nivo kade moàt da zavr{at e senzitivniot del od korata na golemiot mozok.

Senzitiven i motoren nerven sistem. SENZITIVEN NERVEN SISTEM Senzitiven cortex I 1 Osnovni fiziolo{ki funkcii na senzitivniot nerven sistem se: I. Postojano da prima drazbi od nadvore{nata sredina, kako i od vnatre{nata sredina (vnatre{ni organi) so {to CNS se obavestuva za opasnostite koi ni pretat od nadvor, kako i za sostojbata na funkciite na site vnatre{ni organi. II. Vrz osnova na ovie senzitivni drazbi vo odredeni nervni centri vo CNS se sozdavaat senzitivni ~uvstva kako {to se: dopir, pritisok, vibracii, bolka, toplo / ladno, miris, vkus, gledame, slu{ame. III. Senzitivnite drazbi, pokraj senzitivni ~uvstva predizvikuvaat i motorni reakcii, so koi ja odrùvame ramnoteàta na teloto, dviìme del od teloto ili celoto telo. S.tractus Motoren cortex M.tractus Bazalni ganglii 2 Mal mozok Mozo~no steblo 2 II Mozo~no steblo 3 PMN tractus 3 4 MS PMN MS III 4 PMN PMN PSN Efektori: Muskuli i drugi vnatre{ni organi Odgovor Receptori Senzorni signali PMN: periferni motorni nevroni PSN: periferni senzitivni nevroni M.tractus: motoren pat na CNS S.tractus: senzitiven pat na CNS

Senzitiven i motoren nerven sistem. MOTOREN NERVEN SISTEM Osnovni fiziolo{ki funkcii na motorniot nerven sistem se: I. Odrùvawe na ramnoteàta na teloto. II. Kontrola vrz dvièwata na teloto (kontrola vrz kontrakciite na skeletnite muskuli). III. Nervna kontrola vrz rabotata na site vnatre{ni organi. Ovie fiziolo{ki funkcii astanuvaat taka {to drazbite od senzitivniot nerven sistem predizvikuvaat nadraznuvawe na razni delovi od motorniot nerven sistem, a sekoj del od motorniot nerven sistem si ima svoi karakteristi~ni motorni funkcii. Osnovna CEL na ovie motorni reakcii e da se odbrani teloto od vlijanie na nekoja nadvore{na drazba; ili da se vrati na normala poremetenata funkcija na vnatre{niot organ. Senzitiven cortex I 1 S.tractus Motoren cortex M.tractus Bazalni ganglii 2 Mal mozok Mozo~no steblo 2 II Mozo~no steblo 3 PMN tractus 3 4 MS PMN MS III 4 PMN PMN PSN Efektori: Muskuli i drugi vnatre{ni organi Odgovor Receptori Senzorni signali PMN: periferni motorni nevroni PSN: periferni senzitivni nevroni M.tractus: motoren pat na CNS S.tractus: senzitiven pat na CNS

MOTOREN NERVEN SISTEM 1) Vegetativen (avtonomen) motoren sistem Sostavni delovi: sympaticus i parasympaticus. Funkcija: kontrola na funkcijata na vnatre{nite organi preku kontrola na: kontrakciite na maznite muskuli i srceviot muskul (nevolevi muskuli), i preku sekrecijata na `lezdite. Funkcijata se ostvaruva preku vegetativni refleksi. Efektori: mazni muskuli (yidot na vnatre{nite organi), srcev muskul i `lezdi. Reakcija na efektorot: spora.

MOTOREN NERVEN SISTEM 2) Somatski motoren sistem Sostavni delovi: motoren cortex; motornite, eferentni pati{ta na CNS koi site zaedno se ozna~uvaat kako centralen motoren nevron (CMN); bazalni ganglii; mal mozok (cerebellum); mozo~no steblo (mezencephalon, pons, medulla oblongata), rbeten mozok (medulla spinalis, MS); i site motorni nervni vlakna koi vleguvaat vo sostav na periferniot nerven sistem, a zaedno se ozna~uvaat kako periferen motoren nevron (PMN). Funkcija: regulacija na kontrakciite na skeletnite muskuli, povrzani so dvièwa (volevi dvièwa) i odrùvawe na ramnoteàta, preku kontrakcija na skeleten muskul ili promena na negoviot tonus. Efektori: skeletni (volevi) muskuli. Reakcija na efektorot: brza.

3. REFLEKSI Patot po koj se prima drazbata i se odgovara na istata se vika refleksen lak. Toj e sostaven od pet komponenti i toa: receptori niz koi vleguva drazbata vo sistemot, potoa nervnite vlakna koi ja primaat drazbata od receptorot i ja prenesuvaat do soodvetniot centar. Ovie nervni vlakna se senzitivni, odnosno aferentni nervni vlakna. Koga drazbata }e se prenese do centarot koj se nao|a vo centralniot nerven sistem (CNS, kranijalen ili rbeten mozok), nastanuva aktivirawe na motorni nervni kletki t.e. na eferentnite nervni vlakna. Centarot na refleksot se vika refleksen centar, a pretstavuva sinapsa pome|u senzitivnite i motornite nevroni. Motornite nevroni ja prenesuvaat drazbata do efektorite (`lezdite za sekrecija ili do muskulite). Ovie soodvetno reagiraat na drazbata, a nivnata reakcija se vika refleksen odgovor.

3. REFLEKSI Drazbata koja gi nadraznuva receptorite (mehani~ka, hemiska, termi~ka i dr.), refleksniot lak (receptorite, aferentnite nervni vlakna, refleksniot centar, eferentnite nervni vlakna i efektorite), kako i refleksniot odgovor na efektorite, zaedno se ozna~uvaat kako REFLEKS. Ako se otstrani eden od komponentite na refleksniot lak (receptorot, centarot ili nervnite vlakna), drazbata nema da predizvika refleksen odgovor.

3. REFLEKSI Razlikuvame tri razli~ni grupi na refleksi, pri {to sekoja od ovie grupi ima karakteristi~no fiziolo{ko zna~ewe. Toa se slednite grupi: 1. Dalboki muskulno-tetivni refeleksi. Pretstavuvaat refeksi, kaj koi receptori se muskulni receptori nare~eni proprioreceptori. Pri nadraznuvawe na muskulnite receptori vo eden muskul, se dobiva refleksen odgovor na istiot muskul, odnosno efektor e samiot toj muskul. Refleksniot odgovor se sostoi ili od muskulna kontrakcija, ili od relaksacija na muskulot.

3. REFLEKSI Fiziolo{koto zna~ewe na ovie refleksi e odrùvawe na dolìnata na eden muskul vo fiziolo{ki granici. Dokolku premnogu se skrati muskulot, raste napnatosta vo nego i spontano se aktiviraat receptorite nare~eni golxievi tetivni telca, a kako refleksen odgovor }e nastane relaksacija na muskulot. Dokolku muskulot premnogu se istegne (relaksira), spontano se nadraznuvaat receptorite muskulni vretena i nastanuva skratuvawe na muskulot, odnosno kontrakcija koja go vra}a muskulot na po~etnata dolìna.Vakvi refleksi moè da predizvikame so refleksno ~ekan~e.

3. REFLEKSI 2. Povr{ni, ko`ni ili sluzoko`ni refleksi.Nastanuvaat ne kako rezultat na draznewe na receptori smesteni vo samite muskuli, tuku kako rezultat na draznewe na receptori vo koàta ili vo sluznicite (receptori za dopir, pritisok, termoreceptori, bolka). Ednostavno kaàno, drazneweto na koàta ili sluznicata, predizvikuva kontrakcija (naj~est refleksen odgovor) na skeletni muskuli i toa ne na eden, tuku obi~no na grupa na muskuli. Kaj posloènite ko`ni refleksi, kontrakcijata na edna grupa na muskuli agonisti, istovremeno e povrzana so relaksacija na druga grupa na muskuli, antagonisti. Vo ovaa grupa na refleksi spa|aat: refleksot na fleksija-svitkuvawe,refleksor na ekstenzija-ispruàwe; refleksot na ~e{awe; refleksot na ~ekorewe, refleksot na tr~awe i dr.

3. REFLEKSI Fiziolo{koto zna~ewe na ovaa grupa na refleksi e fiziolo{ka odbrana na organizmot, pri {to se nastojuva da se otkloni nadraznitelniot faktor, ili da se oddale~i del od teloto ili celoto telo od nadraznitelniot faktor, koj preti da predizvika o{tetuvawe.

3. REFLEKSI 3. Vegetativni ili visceralni refleksi. Pretstavuvaat refleksi, kaj koi receptorite se visceroreceptori, smesteni vo yidot na vnatre{nite organi. Nadraznuvaweto na ovie receptori predizvikuva refleksna kontrakcija ili relaksacija na yidot na vnatre{niot organ ili zgolemuvawe, odnosno opa|awe na sekrecijata na nekoja `lezda. Efektori na ovie refleksi se maznite muskuli (yidot na vnatre{nite organi), srceto i `lezdite.

3. REFLEKSI Fiziolo{koto zna~ewe na ovie refleksi e obezbeduvawe na brza, nevrogena regulacija na rabotata na vnatre{nite organi.

3. REFLEKSI Nervniot sistem preku refleksni reakcii ja kontrolira funkcijata na vnatre{nite organi. Ovaa kontrola e nesvesna, refleksna kontrola. Od site organi edinstveno skeletnite muskuli mo`at da bidat kontrolirani od strana na mozokot svesno, so u~estvo na na{ata svest-voleva kontrola, no i refleksno bez u~estvo na na{ata svest (dvojna kontrola). Kora na golemiot mozok Svesna kontrola Site ostanati delovi na mozokot Nesvesna, refleksna kontrola

NEVROLO[KI BOLESTI: • Povredi na nervniot sistem • 2. Vospalenija: meningitis (mozo~ni obvivki), • encefalitis (mozo~no tkivo), apces na mozokot • nevritisi (periferni nervi) i dr. • 3. Tumori • 4. Degenerativni bolesti: mnogubrojni, a • najpoznata e multipna skleroza. • 5. Vaskularni bolesti: tromboza i krvarewa vo • mozokot (mozo~en infarkt, t.e. mozo~en udar). • 6. Ostanati: demencii, Parkinsonova bolest, • epilepsija, razni tipovi na glavobolki i dr.

INSTITUT ZA MEDICINSKA I EKSPERIMENTALNA FIZIOLOGIJA SO ANTROPOLOGIJA MEDICINSKI FAKULTET