Narody i nacjonalizmy europejskie

1. Narody i nacjonalizmy europejskie WYKŁAD NR 3 (cz. 2) Rola historyków w kształtowaniu świadomości historycznej http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b5/Clio-Mignard.jpg dr Michał Urbańczyk Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Filozofii WPiA UAM Poznań

2. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości historycznej Początki namysłu nad problemem nacjonalizmu sięgają połowy XIX wieku. W wielu częściach Europy na nowo napisana historia narodowa oraz prace historyków były kluczowe dla wysiłków mających na celu budowanie państwa i dla rozwoju nowych form legitymacji politycznej. Zamiast tworzyć obiektywny przekaz, wielu historyków piszących o nacjonalizmie tworzyło traktaty etyczne i filozoficzne, przeciwstawiając się albo (lub tylko) nacjonalizmowi (jako abstrakcyjnej ideologii), albo pisząc przeciwko określonemu narodowi.

3. Warunki w jakich powstały traktaty o nacjonalizmie: 1. Warunki geopolityczne (Paul Lawrence nazywa to „polityczną i społeczną wrzawą”): • do 1815 roku trwały wojny napoleońskie, • 1848 rok to rok Wiosny Ludów (rewolucji narodowych), • lata 60-te i 70-te XIX wieku to okres wojen w wyniku których zakończył się proces zjednoczeniowy Rzeszy Niemieckiej i Królestwa Włoch,

4. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości historycznej Powodowało to, że refleksja nad nacjonalizmem obciążona była kontekstem politycznych i społecznym. Henri Félix Emmanuel Philippoteaux (1815–1884 „Rewolucja lutowa” http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/83/Lar9_philippo_001z.jpg

5. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej 2. Nowoczesna historiografia dopiero powstawała. Historycy często pisali historie „narodowe”, pokazując zapał w ukazywaniu unikatowości ich własnego państwa narodowego. W najlepszych razie byli w wysokim stopniu dotknięci wyłaniającym się dyskursem narodu.

6. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Przyjmowali tezę o stopniowej ewolucji ludów w narody oraz stwierdzenie, iż narody miały wyjątkowe prawo do suwerenności i reprezentacji politycznej. Interpretowali historię swego kraju w sposób teleologiczny (celowościowy), zaś jej ukoronowaniem miło być właśnie własne państwo narodowe.

7. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej 3. W sferze publicznej debaty problemy tożsamości uważano za „powszechne kwestie” w większości państw europejskich. 4. Historycy pozostawali w bliskich więziach z państwem i władzą (np.. W Niemczech, gdzie postrzegano ich jako quasi-urzędników państwowych).

8. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej W rozważaniach na temat narodu w zależności od kręgu kulturowego przyjmowano odmienną optykę: Niemcy rola państwa, Francja powszechna suwerenność i „wola ludu Anglia liberalny konstytucjonalizm

9. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Postawa historyczna opierała się na założeniu, iż między zjawiskami przyrody i zjawiskami historii zachodzi fundamentalna różnica, Początek XIX wieku przyniósł przeświadczenie, iż nie istnieją wrodzone prawa natury ludzkiej. Historia jest jedynym przewodnikiem na drodze do zrozumienia człowieka – w drodze zrozumienia różnorodności historycznych doświadczeń człowieka

10. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Takie postrzeganie wzmacniało pozycje historii jako nauki (prawo do interpretowania rzeczywistości wynikające z przeświadczenia o rozumieniu przeszłości. http://www.polskieradio.pl/7/179/Artykul/507516,Historia-stroju-i-nagosci

11. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Leopold von Ranke • czołowy zwolennik historycyzmu, • uważał, iż historia powinna się stać nauką ścisłą – metodologia i źródła podstawowe – pozbawioną wartościujących ocen, • ukazywanie historii, taką jaka dokładnie była, • państwo jest kategorią quasi-mityczną. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/04/Stamps_of_Germany_%28Berlin%29_1986%2C_MiNr_759.jpg

12. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Jak pisze Lawrence, cyt. „ … gdy Bismarck użył Prus do transformacji Niemiec w państwo narodowe, historycy pojawili się jako najgłośniejsi rzecznicy tego projektu. Postrzegali siebie jako część Bildungsburgerrtum – wyedukowanej i kulturowej burżuazji”. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/Jebens%2C_Adolf_-_Leopold_von_Ranke_%28detail%29_-_1875.jpg

13. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Heinrich von Treitschke • gorąco popierał rozpowszechnianie się idei narodowej, • chciał przywrócenia „idei Ojczyzny”, • przyczynił się do narodzin i rozprzestrzenienia się agresywnego nacjonalizmu w niemieckiej Rzeszy, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/33/Heinrich_von_Treitschke.jpg

14. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Nie ograniczał się jedynie do opisu kontekstu wydarzeń historycznych, zmierzał do przywrócenia cyt.: „tego, co wielu z naszych współobywateli utraciło dziś z powodu niepokojów i niezadowolenia, czyli przyjemności z życia w Ojczyźnie”.

15. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej • Państwo to właściwe i podstawowe miejsce, gdzie jednostka powinna lokować swoja lojalność, • Liczne usprawiedliwienia bismarckowskiego zjednoczenia Niemiec i niemieckiego ekspansjonizmu,

16. Uważał, że dwoma wielkimi siłami historii są dwa przeciwstawne często dążenia: tendencja każdego państwa do połączenia swojej populacji w jedną wspólnotę tendencja każdej energicznej narodowości do zbudowania suwerennego państwa Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej

17. państwo w idealnych warunkach powinno opierać się na narodowości (winien podlegać mu jeden spójny naród), uważał jednocześnie, że więzy krwi mogą być realne i umowne, historia to „wielki proces ścierania się”, najważniejsza jest „siła woli zwycięskich narodów”. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej

18. bezwarunkowa wiara w prymat państwa – „nic nie da się osiągnąć poprzez jałowe rozważania o prawie do narodowości”, co więcej – każde Państwo musi mieć prawo do połączenia w jedno narodowości, które się w nim znajdują”, Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej

19. Pozostawał w zgodzie z podstawowymi założeniami historycyzmu: narody i nacjonalizmy są zjawiskami, które z upływem, czasu mogą się zmieniać, podkreślał rolę państwa w tworzeniu narodów, pisząc iż „państwa nie wynikają z suwerenności ludzi, ale są tworzone przeciwko ich woli”. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej

20. Lawrence słusznie podkreśla, iż tezy i opinie Treitschego były „wytworem panujących uprzednio poglądów politycznych i ciąży na nich kontekst polityczny w którym powstały”. Wskutek tego jego prace są ukierunkowane na historyczne uzasadnienie zjednoczenia Niemiec oraz niemieckiej ekspansji. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej

21. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Friedrich Meinecke (1862-1954) http://www.fu-berlin.de/en/universitaet/leitbegriffe/persoenlichkeiten/rektoren/meinecke/index.html Source: Bratke / Universitätsarchiv der Freien Universität Berlin, Fotosammlung

22. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej • w jednym ze swoich dzieł przedstawił stopniowy rozwój niemieckiego państwa, • za cel pracy historyka uważał skupienie się na obserwacji szczególnych cech narodów „tak wiernie i dokładnie, jak jest to tylko możliwe”, • wg Lawrenca podjął się zadania „usprawiedliwienia machinacji polityki siły, która zrodziła zjednoczone Niemcy w XIX wieku”.

23. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej • wg Meineckego idee narodowości w pierwszej kolejności zaczęły rozwijać się w Niemczech, • ich rozwój i walka z wartościami kosmopolitycznymi doprowadziły do uznania państwa narodowego za najwyższa wartość,

24. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Rozróżniał dwa typy narodów: polityczny i kulturowy: • naród polityczny to wspólnota oparta głównie na jednoczącej sile wspólnej historii politycznej oraz konstytucji, • naród kulturowy to wspólnota oparta na określonym wspólnym dziedzictwie kulturowym

25. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej • Niemcy to typ narodu kulturowego, • naród kulturowy istnieje bez względu na to, czy dane jednostki chcą do niego należeć, czy nie – uzasadniało to zjednoczenie Niemiec „krwią i pługiem”, • naród pruski był najlepiej wyposażony w podstawy nowoczesnego państwa, dlatego słusznym jest, że przewodzi w zjednoczeniu Niemiec,

26. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Historiografia francuska - specyfiką francuską jest podkreślanie wagi rewolucji francuskiej i roli „ludu”, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Jules_Michelet.jpg http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/6d/Le_Serment_du_Jeu_de_paume.jpg

27. http://media.web.britannica.com/eb-media/90/9990-004-29A11583.jpghttp://media.web.britannica.com/eb-media/90/9990-004-29A11583.jpg Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Jules Michelet (1798-1874) • francuski pisarz i historyk, prof. Sorbony i Collège de France, • przedstawiciel radykalno-demokratycznego kierunku w historiografii, • sympatyk Polski, • „Historia Francji”, „Historia rewolucji”, „Kościuszko”, „La Pologne martyre”.

28. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej • deprecjonował znaczenie genialnej jednostki i państwa w procesach historycznych, • siłą napędową historii jest szeroko rozumiane społeczeństwo, • podstawowym aktorem na scenie historii jest „lud”, • w „Historii rewolucji” pierwszy dostrzegał znaczenie rewolucji także jako momentu narodzin „świadomości narodowej",

29. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej „Epokę jednomyślności, święty czas, gdy cały naród, bez żadnych różnic, któremu prawie obce było jeszcze współzawodnictwo klas, maszerował pod jedna flagą braterskiej miłości. Nie sposób patrzeć na wspaniałą jednomyślność, w której jedno serce bije w piersiach dwudziestu milionów ludzi, nie dziękując Bogu. Są to święte dni świata". • legitymację i prawo do działania ma lud, a nie państwo, • „francuska wyjątkowość”

30. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej • mitologizował znaczenie Francji – „olśniewające ukoronowanie historii ludzkości”, • Francja jest przykładem dla innych, „moja wspaniała ojczyzna jest odtąd pilotem okrętu, jakim jest ludzkość", • takie podejście wynika z tego, że Francja zbudowała swoja tożsamość na zasadach wolności, równości i braterstwa,

31. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Ernest Lavisse (1842-1922) historyk francuski, profesorSorbony, • członek Institut de France, • inicjator i współautor syntezy dziejów Francji od początków państwa do 1919 roku • narodowy nauczyciel Francji dla którego historia była patriotyczną misją, • uważał, że nasza przeszłość żyje w nas i kształtuje nasz narodowy charakter.

32. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej „Wiem dobrze, że jeśli wyparłbym z umysłu pewne uczucia i idee, miłość do ziemi ojczystej, pamięć o przodkach, radość ze znajdowania mojej duszy w ich myślach i działaniach, w ich historii i ich legendach; jeśli nie czułbym się już częścią całości, której korzenie zagubiłyby się we mgle i której przyszłość jest niepewna; jeśli nie czułbym już dreszczu, słysząc hymn narodowy... jeśli zapomniałbym narodowe smutki, to naprawdę nie mógłbym być dłużej tym, kim jestem, i tym, kim mógłbym być na tym świecie. Straciłbym główny powód do życia".

33. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Historycy francuscy kładli czytelny nacisk na „rolę ludu”. Nie byli bezpośrednio związani w aparatem państwowym, ale i tak przedstawiali wyidealizowany obraz historii Francji, a właściwie narodu francuskiego. http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4e/Prise_de_la_Bastille.jpg

34. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Historiografia angielska • tradycja wigowska (klasyczny liberalizm), • Anglia konstytucyjna wolność (konstytucjonalizm), która znajduje się w centrum rozmyślań o historii Anglii i narodu angielskiego. • konstytucja angielska była wyrazem narodowej wyjątkowości, wrodzonym „darem dla wolności”,

35. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Thomas Babbington Macaulay (1800-1859) • brytyjski historyk i polityk liberalny, • autor dzieła „Historia Anglii od Jakuba II” (5 tomów) - b. popularne dzieło, • pełne samozadowolenia podejście do sukcesu”, • „Historia Anglii jest zdecydowanie historią postępu”, http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2c/Thomas_Babington_Macaulay%2C_1st_Baron_Macaulay_-_Project_Gutenberg_eText_13103.jpg

36. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Edward Creasy (1812-1878) • „Podręcznik konstytucji”, „15 najważniejszych bitew świata. Od Maratonu do Waterloo”, • Magna Charta początkiem narodu angielskiego, • Jego dzieła przesycone były pojęciem narodowej wyjątkowości, • Posiadanie przez Anglię zarówno wolności konstytucyjnej, jak i ciągłej historii odróżnia ją od innych narodów europejskich poddawanych „na przemian despotyzmowi i rewolucji”

37. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej sir John Seeley • autor dzieła „Ekspansja Anglii”, • punktem wyjścia było utworzenie Wielkiej Brytanii (zamiast rozwój konstytucjonalizmu), • treścią było ekspansja angielskiego panowania zamiast wzrost wolności konstytucyjnych, • za pomocą historycznej nauki politycznej próbował wpływac na praktykę polityczną

38. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej • Seeley otwarcie mówił, że chce promować jedność narodową, jednocześnie widział, że zasada narodowości może być niebezpieczna i dać pretekst Niemcom do podboju. • „… naród jest sferą, w której jednostka została podniesiona ku czemuś wyższemu, ponad zwykle zobowiązania”

39. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej • państwa „organiczne” i „nieorganiczne”, państwa nieorganiczne to jedynie quasi-państwa, stworzone przez podbój, a co za tym idzie nieistotne, • Dzieła Seeleya to przykład, że nawet w Wielkiej Brytanii pod koniec XIX wieku historiografię przepełniał paradygmat narodowej wyjątkowości.

40. Rola historii i historyków w kształtowaniu świadomości narodowej Prekursorzy teorii ideologii nacjonalistycznej John Stuart Mill Ernest Renan Lord Acton http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/5c/PSM_V03_D380_John_Stuart_Mill.jpg/477px-PSM_V03_D380_John_Stuart_Mill.jpg http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ea/Ernest-Renan.gif http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/74/Lord_Emerich_Edward_Dalberg_Acton.jpg

41. Koniec