Zoobaytarl ı q v ə ə mt əəşü nasl ı q fak ü lt ə si YOLUXMAYAN X Ə ST Ə LIKL Ə R KAFEDRASI

1. AZƏRBAYCAN RESPUBLIKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZIRLIYIAZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNIVERSITETI Zoobaytarlıq və əmtəəşünaslıq fakültəsi YOLUXMAYAN XƏSTƏLIKLƏR KAFEDRASI MÜHAZIRƏNIN MÖVZUSU: Erkəklərin müayinə edilməsi və onların qiymətləndirilməsi. Mühazirəçi: dosent Əhmədov Əhməd Qulu oğlu Gəncə-2009

2. MÜHAZIRƏNIN PLANI • 1.Erkəkləri nə vaxt müayinə edirlər • 2.Erkəklərdən istifadə qaydaları. • 3.Erkəklərin yemləndirilməsi və saxlanması. • 4.Erkəklərdən neçə aylıqda sperma almaq olur. • 5.Törədicinin spermasını ayda neçə dəfə yoxlamaq lazımdır.

3. Mühazirə mətninə müvafiq ədəbiyyatlar • 1.C.Rzayev, M.Səidov- Baytarlıq mamalığı, ginekologiyası və kənd təsərrüfatı heyvanlarının süni mayalandırılması. Bakı, 1975. • 2.A.P.Studentsov, B.S.Şipilov - Baytarlıq mamalığı və ginekologiyası. Moskva-1986. • 3. B.S.Şipilov, Q.B.Zveryeva, I.I.Rodin - Baytarlıq mamalığı, ginekologiyası və kənd təsərrüfatı heyvanlarının süni mayalandırılması. Moskva-1988.

4. Erkəklərin müayinə edilməsi və onların qiymətləndirilməsi • Əvvəlcə açıq havada ümumi müayinə aparılır. Bu məqsədlə heyvanın dərisi müayinə edilərək onun parlaqlığına, elastikliyinə, qotur olub-olmamasına fikir verməməliyik, sonra limfa düyünləri, ətraf orqanlarının əzələlərini, dırnağı yoxlamalı, həzm, tənəffüs və ürək-damar sistem idə müayinə edilməlidir. • Bundan sonra cinsiyyət orqanları diqqətli olaraq müayinə olunur. Bu məqsədlə əvvəlcə xaya torbasının elastikliyi, tüklə örtülmə dərəcəsi, toxumluqlar, xaya artımı, toxum çıxarıcı kanallar, cinsiyyət vəziləri, sidik cinsiyyət kanalı, penis və pülük diqqətlə müayinə edilməlidir. Toxumluq və onun artımı sağlam heyvanda asanlıqla tapılaraq ələnir, normal halda olan toxumluq və onun artımının üzəri hamar olur. Asanlıqla ələ götürülür və hərəkət etdirilir.

5. Toxumluqların həcmi heyvanın yaşına uyğun olmalıdır. Əksər heyvanlarda sağ tərəfdəki toxumluq sola nisbətən bir qədər iri olur. Toxum ciyəsi elastiki olub, eyni yoğunluqda uzanır, qoca heyvanlarda bir qədər bərk və yoğun olur. Ayqırda, buğa və kələlərdə xaya torbasının boğazı ilə toxum ciyəsinin birlikdə barmaqla asanlıqla tutmaq olur. • Xaya torbasının dərisinin qalınlaşması, elastikliyinin itməsi xayaların həddən artıq iri və ya kiçik olması orada kələ-kötürlü düyünlərin olması xəstəlik əlamətidir. Penisi müayinə etmək üçün o pülükdən çıxarılır. Bu məqsədlə I.I. Voronin üsulu ilə regionar anesteziyadan da istifadə etmək olar. Penisdə səpgilər, yaralanma və başqa zədələnmələr olduqda cütləşməyəburaxılmır. • Adətən buğanın, kələnin və qabanın penisi cinsiyyət aktı zamanı müayinə edilir. • Toxum ciyəsinin ampulvari genişliyi və əlavə vəzilərin rektal müayinə ilə də öyrənmək olar. Erkəklər müayinə edilərkən birinci dəfə infeksiyon və invazion xəstəliklərə qarşı yoxlanılmalıdır. Ayqırlar manqo və cütləşmə xəstəliyinə buğa və kələ vərəmə, bürselloz, vibirioz trixamonoza qarşı yoxlanılmalıdır. Qoçları brusülloz və qoturluğa qarşı müayinə edilməlidir.

6. Erkəklərdən istifadə edilməsi • Erkəklərdən uzun müddət istifadə etmək məqsədi ilə ondan düzgün istifadə etməyi bağarmaq lazımdır. Istifadə etməzdən qabaq kliniki müayinə etməli, cütləşməyə buraxmalı, cinsiyyət aktı zamanı cinsiyyət reflekslərin meydana çıxmasını diqqətlə izləməli. Əgər törədici süni mayalanmadan istifadə ediləcəksə, ondan süni yolla sperma olmalı, spermanı makro və mikroskopik müayinə etməli. Spermanın keyfiyyəti pisdirsədə təkrar sperma alıb yoxlanmalı. Qeyd etmək lazımdır ki, cütləşmə zamanı sperma xaya artımının quyruq və ya toxum çiyəsinin qovuqvari genişliyindən kar olur. Xaya artımında spermatozoidlər 6-8 günə yetişir və 1-2 ay qala bilir. • Təcrübədən aydın olur ki, erkəkdən lazımi qaydada istifadə etdikdə yetişmiş sperma kənar olur və onun ehtiyatı tükənmir. Törədicinin yaxşı yemlənməsi olduqda sperma yaxşı olur və həcmi artır. Törədicini uzun müddət istifadə etdikdə spermanın keyfiyyəti pisləşir. Törədicini uzun müddət istifadə etdikdə yetişmiş spermatozoidlər kənar olur, miqdarı azalır, keyfiyyəti pisləşir. Təbii cütləşmə zamanı hər bir törədiciyə orta hesabla aşağıda göstərilən anna heyvan ayrılır, hər bir ayğıra 25, buğaya 30, qabana 10-12, qoça 20-30 baş.

7. Bir erkəkdən istifadə edilmə norması

8. Erkək üçün cütləşmə norması müəyyənləşdirmək lazımdır. Əgər cütləşmə kompaniyası zamanı onda yuxarıda göstərilən normannı artırmaq olar. • Dölük erkəkləri yemlənməsi və saxlanması. • Dölük erkəklərdən tez-tez sperma olduqda o xəstələnə bilər. Spermanın keyfiyyəti pisləşir və heyvan vaxtından əvvəl qocalır. Spermanın alınması vaxtını müəyyənləşdirmədən qabaq döllük erkəyin yaşını, cinsini, yemləndirilmə dərəcəsini, ümumi vəziyyətini və verdiyi spermanın kəmiyyətini, habelə keyfiyyətini nəzərə almaq lazımdır. • Döllük erkəklərdən sperma almaq üçün öküz, və ya da mexaniki müqəvvadan istifadə olunur. Buğalar 15-20 ağlığında, kələlər isə 20-30 aylığında süni mayalanmada istifadə edilə bilər. Cavan buğa və kələdən hər 7-10 gündə 1-2 dəfə, yaşlı törədicidən 3 gündən bir iki dəfə (dalbadal) sperma alınmalıdır. Şişin gedişi zamanı hər törədici üçün sperma alma rejimi düzəltmək lazımdır. Törədicidən dalbadal iki dəfə sperma aldıqda fasilə 5-10 dəqiqə olmalıdır. Əksərən ikinci spermanın həcmi və keyfiyyəti birincidən yaxşı olur. Törədicilərdə ləngimə reflekslərinin baş verməsinin qarşısını almaq üçün hər 3-4 gündən bir müqəvva kimi istifadə olunan heyvanı dəyişmək lazımdır.

9. Törədici manejə gətirildikdə, o uzun müddət gözləməsinə yol vermək olmaz. Çünki fəaliyyəti zəifləyir, törədici manejə gətirilən kimi onun atılmasına mane olmaq lazımdır. Belə etdikdə əlavə vəzilərin şirəsi isə sidik cinsiyyət kanalını təmizləyir. Spermanın həcmi çoxalır və mikroorqanmizmlərin miqdarı azalır. Bilmək lazımdır ki, yemləmədən 2-3 saat və suvarmadan 1 saat sonra, səhər tezdən spermanın alınması məsləhətdir. Törədicidən sperma alan kimi ona su vaermək olmaz. Ona görə ki, tərli olur, sperma almazdan əvvəl onu 15-20 dəqiqə gəzdirmək lazımdır. • Elə etmək lazımdır ki,buğadan sperma aldıqda saxlanmalıdır ki, biri-birinin üstünə atılmasın. Ayda 1-2 dəfə törədicinin sperması mikroskopla yoxlanmalıdır ki, keyfiyyəti və kəmiyyəti müəyyənləşdirilsin. Döllük erkəklərn cinsiyyət fəaliyyətini eyni səviyyədə saxlamaq üçün onların yem payında lazım olan vitaminlər mineral duzlar, mikroelementlər, zülallar və heyvanı yemlər olmalıdır.