Ders Sorumlusu: Yrd. Doç. Dr. Hakan TÜZÜN

BTÖ 415 - Bilimsel Araştırma Yöntemleri NİCEL ARAŞTIRMALAR Hazırlayanlar: 20741993 - Ergün AKILLI 20742009 - Hayrettin ARAZ 20742052 - Gökhan BALCI 20742138 - Defne DEDELER 20742325 - Merve ÖZDEMİR 20742339 - Sercan ÖZDEMİR Ders Sorumlusu: Yrd. Doç. Dr. Hakan TÜZÜN Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü - 2010

NelerKazanacağız? • Bu ders sonunda: • Nicel araştırmanın mantığını, özelliklerini ve başlıca türlerini tanımlayabilecek, • Araştırma sonuçlarının iç ve dış geçerliliğini etkileyebilecek faktörleri açıklayabilecek, • Nicel araştırma yöntemlerini ve aralarındaki benzerlikleri ve farklılıkları ayırt edebilecek, • Nicel araştırmalarda izlenecek aşamaları açıklayabileceksiniz.

NicelAraştırmaNedir? • Gözlem ve ölçmelerin tekrarlanabildiği ve objektif yapıldığı araştırmalara nicel, sayısal (“quantitative”) araştırma denir. • Nicel araştırma yöntemi literatürde nicel araştırma deseni olarak geçmektedir.

AraştırmaDeseni (Modeli) Nedir? • Araştırmacının sorularını cevaplamak ya da hipotezlerini test etmek amacıyla araştırmacı tarafından geliştirilen bir plandır. • Araştırma deseni en kısa ifadeyle bir karşılaştırmadır. Bu seçilen modele göre bazen ön test son test karşılaştırması bazen iki grubun son testlerinin karşılaştırması vb. olabilir.

Değişken Türleri • Bağımlı Değişken: • Bağımlı değişken neden-sonuç ilişkisindeki “sonuç” anlamına gelmektir. Bu ilişki matematikte Y= f(x) olarak gösterilir ve Y bağımlı değişkeni temsil eder (Hovardaoğlu, 2000; s.3). • Bağımsız Değişken: • Bir araştırmada, bağımlı değişken üzerindeki etkisi incelenen değişkene bağımsız değişken denir. Bağımsız değişken araştırmacının değişimlediği (manipüle ettiği) değişkendir. Matematikteki Y= f(x) eşitliği temel alınırsa, x bağımsız değişkendir (Hovardaoğlu, 2000)

İçGeçerlik • Araştırmalarda sonuçların bir faktör ya da faktörler tarafından açıklanabilirliği ve büyük gruplara genellenebilirliği önemli bir konudur. • Bağımlı değişkende gözlenen değişmelerin, bağımsız değişkenle açıklanabilirlik derecesi iç geçerlik olarak adlandırılır. • Örneğin; Kanser hastalığının tedavisi için X1 ve X2 ilaçlarının geliştirildiğini düşünelim. • Bu örnekte bağımlı değişken; kanser hastalığının iyileşme durumudur. Bağımsız değişken ise X1 ve X2 ilaçlarıdır. • Bağımlı değişken olan kanser hastalığının iyileşme durumunda meydana gelen gelişmenin nedeni X1 veya X2 ilaçları ise araştırmanın iç geçerliği sağlanmış olur.

DışGeçerlik • Bağımlı değişkende gözlenen sonuçların deneklerin seçildiği büyük gruplara, evrene genellenebilirlik derecesi ise dış geçerliktir. • Bir önceki örnekten yola çıkarak X şirketinin geliştirdiği ilaçlar (X1 ve X2) kanseri iyileştiriyor, diyebiliyorsak araştırmanın dış geçerliği sağlanmış olur. • NOT: Bazı araştırmacılar çalışmasını tamamladıktan sonra iç ve dış geçerlik tartışmasını yaparlar. Halbuki bu tartışmanın araştırmanın başında yapılması gerekmektedir.

İçGeçerliğiTehdit Eden Faktörler: • Denek kaybı etkisi, • Ön test etkisi, • İstatistiksel regresyon, • Etkileşme etkisi, • Beklentilerin etkisi. • Deneklerin seçimi, • Deneklerin olgunlaşması, • Veri toplama aracı, • Deneklerin geçmişi, DışGeçerliğiTehdit Eden Faktörler: • Örnekleme Etkisi, • Tepkisellik Etkisi ya da Beklentilerin Etkisi, • Öntest-Deneysel Değişken Etkileşim Etkisi.

Deneysel Desenler • Deneysel model ise araştırmacını kontrolü altında değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkilerini keşfetmek için gözlenmek istenen verilerin üretildiği araştırma alanıdır (Büyüköztürk, 2000; Karasar, 2005; Sencer, 1978).

Deneysel model ile yapılan her araştırmada mutlaka bir karşılaştırma vardır. Bu belli bir şeyin kendi içindeki değişimleri ya da bu “şey”ler arası ayrımların karşılaştırılması anlamında olabilir (Karasar, 2005; s.88).

Deneysel araştırma modelinde; • Bağımlı değişken, • Bağımsız değişken, • Kontrol değişkenlerinden oluşan bir düzen vardır.

Deneysel Desenler Temel Özellikleri • Grupların Karşılaştırılması • Bağımsız Değişkenin Manipüle Edilmesi • Seçkisizlik • Dışsal Değişkenlerin Kontrolü

Kontrol Grubu ve Deney Grubu: • Kontrol grubu, bağımsız değişken etkisine maruz kalmayan gruptur. Örneğin, bir ilaç araştırmasında, ilaç verilmeyen grup kontrol grubudur.Kontrol grubu kavramını deneysel araştırmalarda kullanmak gerekir. • Deney grubu; bağımsız değişken uygulanan gruplara deney grubu denir. Örneğin, 1 veya 2 gram ilaç verilen grup deney grubudur.

Çoklu Başlama Düzeyi Desenleri • Araştırmalarda bazı durumlarda deneğin olumsuz bir gelişim göstermemesi için bir başka değişle etik nedenlerle başlama düzeyine geri dönülmesi istenmez. • Beceri, yetenek geliştirme gibi kazanımların olduğu bazı araştırmalarda ise başlama düzeyine geri dönmek mümkün değildir. • Bu tür durumlarda çoklu başlama düzeyi deseni kullanılabilir. • Çoklu başlama düzeyi bir deneysel işlemin etkisini birden fazla durumda sınamaya dayalı bir yöntemdir.

Denekler Arası Çoklu Başlama Deseni (1) • Bu desende aynı deneysel işlem, aynı ortam ve koşullar altında, aynı bağımlı değişken üzerindeki etkisi belirlenmek üzere farklı deneklerde uygulanır. • Deneklerin değiştirilmesi hedeflenen bağımlı değişken açısından olabildiğince olması ve deneklerin birine uygulanan deneysel işlemlerden diğerinin etkilenmemesi sağlanmalıdır.

Zayıf Deneysel Desenler • Tek grup öntest-sontest desen • Statik grup karşılaştırmalı desen • Statik grup öntest-sontest desen

Zayıf Deneysel Desenler • Tek grup öntest - sontest desen • Tek bir grup • Uygulama öncesi öntest • Uygulama sonrası sontest • Aynı denekler • Aynı ölçme araçları kullanılır. • Seçkisizlik ve eşleştirme yoktur. Grup Öntest İşlem Sontest G O1 X O2

Zayıf Deneysel Desenler • Statik grup karşılaştırmalı desen • Hazır gruplar kullanılır. • Seçkisiz atama ve eşleştirme yoktur. • Deney ve kontrol grubu vardır. Grup İşlem Sontest Deney X O1 Kontrol Y O2

Zayıf Deneysel Desenler • Statik grup öntest - sontest desen • Seçkisiz atama bir sorundur. • Grupların başlangıçtaki nitelikleri değişimin ölçülmesine ve test edilmesine imkan verir. • Desen işlem koşulları ve tekrarlı ölçümler vardır. Grup Öntest İşlem Sontest Deney O1 X O3 Kontrol O2 Y O4

Gerçek Deneysel Desenler • Öntest – sontest kontrol gruplu seçkisiz desen • Sontest kontrol gruplu seçkisiz desen • Eşleştirilmiş seçkisiz desen

Gerçek Deneysel Desenler • Öntest – sontest kontrol gruplu seçkisiz desen • Eğitim ve psikolojide kullanılır. • Seçkisiz atama ile iki grup oluşturulur. • Bağımlı değişken ile ilgili ölçümler alınır. Grup Öntest İşlem Sontest R Deney O1 X O3 R Kontrol O2 O4

Gerçek Deneysel Desenler • Sontest kontrol gruplu seçkisiz desen • Bağımlı değişkene ait ölçümler elde etmek için öntest yapılmaz. Grup İşlem Sontest R Deney X O1 R Kontrol O2

Gerçek Deneysel Desenler • Eşleştirilmiş seçkisiz desen • Denek çiftleri oluşturulur. • Seçkisiz atama yapılır. Öntest-sontest eşleştirilmiş kontrol gruplu seçkisiz desen Grup Grup İşlem Öntest Sontest İşlem Sontest Deney Deney MR MR X O1 O1 X O3 Sontest eşleştirilmiş kontrol gruplu seçkisiz desen Kontrol Kontrol MR MR O2 O2 O4

Yarı Deneysel Desenler • Seçkisiz atama içermez ! • İki çeşidi vardır. • 1. Eşleştirilmiş desen • 2. Zaman serileri deseni

1. Eşleştirilmiş Desen • Seçkisiz atama içermez • Hazır gruplardan ikisi belli değişkenlere göre eşleştirilir. • Eşleştirilen gruplar işlem grubuna seçkisiz atanır. • Deney öncesi öntest verilebilir ya da verilmeyebilir. Buna göre iki şekil ortaya çıkar. • 1.1 Öntest- sontest eşleştirilmiş kontrol gruplu desen • 1.2 Sontest eşleştirilmiş kontrol gruplu desen

1.1 Öntest- sontest eşleştirilmiş kontrol gruplu desen Örnek: • Rao (2004) “Öğrencilerin Fen Başarıları, Bilişsel Becerileri ve Tutumları • Üzerinde Fendeki Kavram Haritalamanın Etkisi” adlı çalışmasında, • ön test – sontest kontrol gruplu yarı deneysel desen kullanmıştır. • Araştırmanın örneklemini iki yöresel okuldan belirlenen sekiz sınıf oluşturmaktadır. • Deney grubunda (n=47) kavram haritalama tekniğiyle öğretim, • Kontrol grubunda (n=42) geleneksel öğretim yapılmıştır. • Geliştirilen başarı testi, öğrencilere ön test ve son test olarak verilmiş; • ön testte gruplar arasında anlamlı bir fark belirlenmemiş ancak son testte kavram haritalama tekniğiyle öğretim yapılan deney grubu lehine anlamlı bir farklılık tespit edilmiştir. Grup Öntest İşlem Sontest Deney M O1 X O3 Kontrol M O2 O4

1.2 Sontest eşleştirilmiş kontrol gruplu desen Grup İşlem Sontest Deney M X O3 Kontrol M O4

Zaman Serisi Desen • Tek bir grup üzerinde X işleminin etkisi test etmek için, • Deney öncesi ve sonrası bir çok test uygulanır. • Aynı kişiler üzerinde ve aynı değişkene ait ölçümler yapılır. • Öncesine göre dikkate değer bir değişmenin olması ve sonrasında kararlılık göstermesi işlemin bağımlı değişken üzerinde etkili olduğunu gösterir. • Tekrarlı ölçümlerin sayısı probleme göre değişir.

Zaman Serisi Desen • Zamana bağlı değişim göstermek için çizgi grafiği kullanılır. • X ekseni hafta, ay, yıl vb. gösterir. • Y değişkeni ise ölçülen bağımlı değişkene ait değerleri gösterir. • Testin öncesi ve sonrası ile ilgilenilir ancak temek odak deneyin hemen öncesi ve hemen öncesi arasındaki farktır.

Faktöryel Desenler • Bağımlı değişken üzerinde aynı zamanda iki ya da daha fazla bağımsız değişkenin (faktörün) etkinlerini incelenmesine olanak tanır. • Bağımsız değişkenlerin bağımlı değişken üzerindeki ortak etkisini de test edebilir. • 1. Gruplararası faktöryel desenler • 2. Gruplariçi faktöryel desenler • 3. Karışık desenler

1. Gruplar Arası Faktöryel Desenler • Örnek: • İki farklı öğretim yönetiminin (drama ile öğretim ile karikatürle öğretim) İngilizce öğrenme düzeyi üzerindeki etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada, araştırmacı cinsiyetin etkisi ile uygulanan yöntem ile cinsiyetin ortak etkisini de test edebilir.

2. GruplariçiFaktöryel Desenler • En az iki bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki temel etkilerini ve ortak etkilerini test etmeye olanak verir. • Örnek: • Harf türünün (normal ve italik) ve hece uzunluğunun (iki harf ve üç harf) hatırlama düzeyine etkisinin incelendiği bir çalışma düşünelim. • Deneme koşulu için eş gruplar oluşturduğunu alt grupları da seçkisiz atadığını varsayalım.

2. GruplariçiFaktöryel Desenler • Çalışmada, normal harf türünde iki ve üç harfli hecelerin; italik harf türünde yine iki ve üç harfli hecelerin ezberlettirilir. • Daha sonra ezberlenen hecelerin hatırlanma düzeyleri ölçülür. • Etki testlerini yapmak için ANOVA(tek yönlü varyans analizi) kullanılır. • Aynı deneklerle geliştirilen bu çalışmada ölçmeler arası makul süreler bırakılması ölçmede sıra etkisinin kontrolünde önem kazanır.

Tek Denekli Araştırma Sadece bir deneğe ilişkin bulguların yorumlandığı yarı deneysel bir araştırma türüdür. Tek denekli araştırmanın planlanmasında ve yürütülmesinde yararlanılabilecek birçok tek denekli araştırma desenleri bulunmaktadır. Tek denekli desenler daha çok; • Klinik Psikoloji, • İlaç Sanayi, • Eğitim, • Özel Eğitim, • Sosyal Hizmetler, • Psikiyatri, • Psikolojik Danışma gibi alanlarda sıklıkla kullanılmaktadır.

Tek Denekli Araştırmanın Felsefi Temeli ve Özellikleri Araştırmanın iç ve dış geçerliği açısından evren ve örneklem seçimi çok önemli bir konudur. Genel olarak örneklemin büyümesiyle birlikte araştırma sonuçlarının genellenebilirliğinin artacağı söylenebilir ancak araştırmanın problemine göre her zaman istenen düzeyde örneklem sayısına ulaşılamayabilinir. Örnek; • İşitme engelli deneklerle çalışmak gerektiğinde ya da • Nadiren görülen psikolojik bir hastalıkla ilgili araştırma yapılmak istendiğinde durum böyledir.

Tek Denekli Araştırmanın Felsefi Temeli ve Özellikleri Tek denekli desenler, kendilerini diğer desenlerden ayıran bazı özelliklere sahiplerdir. Tek denekli desenlerin genel özellikleri şu şekildedir: • Araştırma, bir ya da daha çok deneysel işlemin denek üzerinde uygulandığı aşamaları içerir. Bu aşamalar sırasında denekteki değişimler ölçülür. • Bağımsız değişkenin bağımlı değişken üzerindeki etkisi sadece bir denek üzerinde incelenir. • Araştırma birden çok denekle paralel araştırmalar şeklinde yürütülebilir. • Farklı deneysel işlemlerin bağımlı değişken üzerindeki etkisini izlemek ve değerlendirmek amacıyla tekrarlı ölçümler yapılır.

Tek Denekli Araştırmanın Felsefi Temeli ve Özellikleri • Tekrarlı ölçümlerin geçerlik ve güvenirliği etkileyebilecek koşullar açısından tutarlı bir biçimde (sıcaklık, ortam özellikleri, saat vb.) yapılması gerekir. • Deneysel işlemlerin uygulanması yani bağımsız değişkenin etkinlerinin belirlenmesi sırasında bağımlı değişkeni etkileyebilecek başka değişkenler kontrol edilir. • Tek denekli araştırmaların çoğunda başlama düzeyi tanımlanmalıdır. • Başlama düzeyinin belirlenmesi bağımlı değişkenin deneysel işlemler sonucunda ne kadar değiştiğinin belirlenmesi açısından önemlidir.

Tek Denekli Araştırma Desenleri Tek denekli araştırma desenleri, araştırmanın değişkenleri ve bu değişkenlerin değiştirilmesi, kaldırılması ya da oluşturulması için deneysel işlemlerin nasıl uygulanacağına göre değişmektedir. Desenlerde; A -> Başlama düzeyini belirleme aşamasını, B -> Deneysel işlem aşamasını göstermektedir. Deneysel işlem bittikten sonra başlama düzeyinin yeniden belirlenmesi nedeniyle AB, ABA, ABAB gibi desenlere genel olarak “AB Desenleri”,başlama düzeyinin düzeyinin ikinci kez belirlendiği desenlere ise “geri dönüşlü tek denekli desenler” denilmektedir. Araştırmanın amacına göre kullanılabilecek birçok AB deseni bulunmaktadır.

AB Deseni AB deseni iki aşamayı içermektedir. Birinci Aşama İkinci Aşama -A- Başlama Düzeyinin Ölçülmesi ve Belirlenmesi -B- Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Ölçülmesi • AB deseninin uygulanması diğer desenlere göre daha kolay bir desendir. AB deseni diğer tek denekli desenlere göre iç ve dış geçerlik açısından zayıftır.

ABA Deseni AB deseninden tek farkı deneysel işlem aşamasının ardından ikinci bir başlama düzeyi belirleme aşamasının bulunmasıdır. Birinci Aşama İkinci Aşama Üçüncü Aşama -B- Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Ölçülmesi -A- Başlama Düzeyinin Yeniden Ölçülmesi ve Belirlenmesi -A- Başlama Düzeyinin Ölçülmesi ve Belirlenmesi Bu farklılık deneysel işlemin denek üzerindeki etkisinin doğrulanmasını sağlar.

ABAB Deseni ABAB deseni AB desenindeki aşamaların bir kez daha tekrar edilmesi şeklinde gerçekleşir. AB ve ABA modellerine göre daha güçlü bir modeldir. Birinci Aşama İkinci Aşama Üçüncü Aşama Dördüncü Aşama -B- Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Ölçülmesi -A- Başlama Düzeyinin Yeniden Ölçülmesi ve Belirlenmesi -B- Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Tekrar Ölçülmesi -A- Başlama Düzeyinin Ölçülmesi ve Belirlenmesi

BAB Deseni • Bazı durumlarda deneğin kendine ya da çevresine zarar vermesi gibi bir an önce önlem alınması gerektiren bir davranış olabilir. • Deneysel işlemin çözüm olup olmadığı, deneysel işlem bitirilip başlama düzeyinin belirlenip tekrar deneysel işlemin uygulanmasıyla sınanabilir. • Ancak bu model ABAB desenine göre daha zayıftır. • Ayrıca başlama düzeyi ölçülmediği için deneysel işlemlerin ilk duruma göre nasıl bir etkide bulunduğunun belirlenmesini engeller. Birinci Aşama İkinci Aşama Üçüncü Aşama -B- Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Ölçülmesi -A- Başlama Düzeyinin Yeniden Ölçülmesi ve Belirlenmesi -B- Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Tekrar Ölçülmesi

ABCB Deseni Birinci Aşama İkinci Aşama Üçüncü Aşama Dördüncü Aşama • ABCB deseni ABA deseninden geliştirilmiştir. • Bu desenin B aşamasında yapılan deneysel işlemle uygulanan bağımsız değişkenin daha etkili olabileceği düşünülen farklı bir biçimi uygulanarak veri toplama işlemine devam edilir. • C aşamasında uygulanan farklı deneysel işlem kaldırılarak tekrar B aşamasındaki deneysel işlem uygulanır ve veri toplama sürecine devam edilir. Bu desene “dönüşümlü uygulamalar deseni” de denir. -C- Farklı Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Ölçülmesi -B- Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Ölçülmesi -B- Deneysel İşlemlerin Yapılması ve Bağımlı Değişkenin Tekrar Ölçülmesi -A- Başlama Düzeyinin Ölçülmesi ve Belirlenmesi

Çoklu Başlama Düzeyi Desenleri • Araştırmalarda bazı durumlarda deneğin olumsuz bir gelişim göstermemesi için bir başka değişle etik nedenlerle başlama düzeyine geri dönülmesi istenmez. • Beceri, yetenek geliştirme gibi kazanımların olduğu bazı araştırmalarda ise başlama düzeyine geri dönmek mümkün değildir. • Bu tür durumlarda çoklu başlama düzeyi deseni kullanılabilir. • Çoklu başlama düzeyi bir deneysel işlemin etkisini birden fazla durumda sınamaya dayalı bir yöntemdir.

1-Denekler Arası Çoklu Başlama Deseni • Bu desende aynı deneysel işlem, aynı ortam ve koşullar altında, aynı bağımlı değişken üzerindeki etkisi belirlenmek üzere farklı deneklerde uygulanır. • Deneklerin değiştirilmesi hedeflenen bağımlı değişken açısından olabildiğince aynı olması ve deneklerin birine uygulanan deneysel işlemlerden diğerinin etkilenmemesi sağlanmalıdır.

1-Denekler Arası Çoklu Başlama Deseni • Başlama düzeyinin belirlenmesi aşaması tüm denekler için aynı anda başlatılabilir ve araştırmanın eldeki deneklerle uygulanabilirliğinin kontrolü açısından başlama düzeyi ölçümleri tüm denekler için kararlılık gösterdiği andan itibaren deneysel işlemlere başlanılabilir.

2-Davranışlar Arası Çoklu Başlama Deseni • Bu desen de bir deneysel işlemin etkisi, etkilenebileceği düşünülen, bir deneğin birbirinden bağımsız örneğin üç davranışı üzerinde incelenir. • Başlama düzeyinin belirlenmesi aşaması üç davranış için aynı anda başlar. • Deneysel işlemler sırasında değiştirilmesi hedeflenen davranışların birbirini etkilememesi gerekmektedir.

2-Davranışlar Arası Çoklu Başlama Deseni • Toplanan verilerin incelenmesi için aynı kapsamda olsa bile sanki üç ayrı başlama düzeyi belirlenmiş ve üç farklı deneysel işlem yapılmış gibi her bir davranış için ayrı grafiklerin çizilmesi önerilmektedir. • Bu desenin kullanılması sayesinde bir deneysel işlemin değiştirilmesi istenen üç farklı davranış üzerindeki etkisi belirlenmiş olur.

3- Ortamlar Arası Çoklu Başlama Deseni • Desende tek denek bulunur ancak bu desende tek deneysel işlemin değiştirilmesi hedeflenen bir davranışı farklı ortamlarda nasıl etkilediği incelenir. • Bu işlem için öncelikle; • Farklı ortamlarda aynı deneğin davranışının başlama düzeyi belirlenir. • Aynı denek üzerinde aynı deneysel işlem farklı ortamlarda uygulanır.

Tek Denekli Desende Araştırmanın Yürütülmesi • Tek denekli desenlerde araştırma birçok aşama içerebilir ancak bu aşamalar nitelikli olarak; • Başlama aşaması, • Deneysel işlem aşaması Olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Ders Sorumlusu: Yrd. Doç. Dr. Hakan TÜZÜN