Aðdragandi fyrri heimsstyrjaldar

1. Aðdragandi fyrri heimsstyrjaldar Frá Sedan til Sarajevó 1870 – 1914 Bls. 62-65 Valdimar Stefánsson 2007

2. Stórveldi Evrópu um 1900 • Um aldamótin 1900 voru sex stórveldi í Evrópu, fjögur gömul og tvö ný • Gömlu stórveldin voru meginlandsríkin Frakkland, Austurríki-Ungverjaland og Rússland auk eyríkisins Bretlands • Nýju stórveldin í Evrópu voru síðan Þýskaland og Ítalía • Ekkert þessara ríkja gat sigrað hin eitt og sér og því einkenndist utanríkispólitík þeirra af stöðugum bandalagsmyndunum sitt á hvað Valdimar Stefánsson 2007

3. Evrópa árið 1878

4. Gömlu meginlandsveldin • Frakkland, Austurríki-Ungverjaland og Rússland áttu sér öll nokkra alda sögu sem stórveldi en er hér var komið sögu var veldi þeirra tekið að dvína • Bæði Frakkland og Austurríki-Ungverjaland höfðu beðið ósigur fyrir Þýskalandi á síðari hluta 19. aldar • Rússland hafði beðið ósigur í Krímstríðinu um miðja 19. öldina og í upphafi þeirrar 20. guldu þeir afhroð í stríðinu við Japan um áhrif í Austur-Asíu en það var í fyrsta sinn á nýöld sem Asíuríki sigraði Vesturveldi í stríði Valdimar Stefánsson 2007

5. Bretland – Eyríkið sem varð heimsveldi • Um aldamótin 1900 var Bretland enn eitt öflugasta ríki jarðar þótt yfirburðir þeirra færu hratt minnkandi • Grunnurinn að veldi Bretlands var annars vegar iðnvæðingin og hins vegar flota- og fjármálaveldi þess • Iðnbyltingin hófst í Bretlandi á síðari hluta 18. aldar og nutu þeir forskots síns í rúma öld en þá tóku Bandaríkin og Þýskaland að saxa ört á það • En Bretland var enn nánast alls ráðandi á heimshöfunum og miðstöð alþjóða fjármála var enn í London • Bretland var auk þess öflugasta nýlenduveldið og var Indland gimsteinninn í krúnu þess Valdimar Stefánsson 2007

6. Nýju stórveldin - Ítalía • Uppgangur þjóðernisstefnunnar í Evrópu á 19. öld leiddi til sameiningar tveggja ríkja, Ítalíu og Þýskalands en þau höfðu skipst í ótal smáríki um aldir • Ítalir brutust undan oki Austurríkismanna á árabilinu 1858-1860 og varð Viktor Emanuel II Sardiníukonungur, konungur alls landsins • Á næstu áratugum náðu Ítalir undir sig nokkrum nýlendum í Afríku, efldu flota sinn í Miðjarðarhafinu og iðnvæddust af kappi • Ljóst er þó að þótt Ítalía væri í orði kveðnu viðurkennd sem stórveldi stóð hún samt hinum ríkjunum nokkuð að baki Valdimar Stefánsson 2007

7. Nýju stórveldin - Þýskaland • Konungsríkið Prússland gegndi lykilhlutverki í sameiningu Þýskalands en það var langöflugast hinna þýsku ríkja • Forsætisráðherra Prússlands, Otto von Bismarck, stjórnaði sameiningunni af mikilli útsjónasemi og með sigri í þremur styrjöldum, gegn Danmörku 1864, Austurríki 1866 og Frakklandi 1870-1871, náði hann markmiðum sínum • Eftir sigur á Frökkum í orrustunni við Sedan 1870 og handtöku Frakkakeisara þar varð Vilhjálmur konungur Prússlands að Vilhjálmi I Þýskalandskeisari Valdimar Stefánsson 2007

8. Nýju stórveldin - Þýskaland • Þýska keisaradæmið efldist hratt á síðari hluta 19. aldar, undir stjórn Bismarcks sem varð kanslari hins nýja sameinaða ríkis • Þeir urðu sér út um nokkrar nýlendur í Afríku og stórefldu flota sinn • Þungaiðnaður og þó sérstaklega efnaiðnaður margfaldaðist og á nokkrum áratugum náði Þýskaland forystunni í iðnframleiðslu Evrópuríkja Valdimar Stefánsson 2007

9. Pax Bismarckiana • Bismarck ríkiskanslari Þýskalands mat það svo eftir sigurinn á Frökkum að veldi Þýskalands hefði náð hámarki og tímabært væri að efla innviði ríkisins • Tímabilið frá 1871 – 1890 var því friðsælt í Vestur-Evrópu og lánaðist Bismarck að sannfæra ráðamenn stórveldanna um að ekki yrði af frekari útþenslu Þýskalands • Til að viðhalda friðinum urðu Þjóðverjar að koma í veg fyrir að Frakkar gætu hefnt sín á þeim og myndaði því Bismarck fjölmörg bandalög við önnur stórveldi álfunnar sem öll höfðu þessi tvö meginmarkmið: að viðhalda friðinum og einangra Frakkland Valdimar Stefánsson 2007

10. Vígbúnaðarkapphlaup og stórveldabandalög • Árið 1888 tók Vilhjálmur II við keisaratign í Þýskalandi og tveimur árum síðar rak hann Bismarck úr embætti • Vilhjálmur II og stuðningsmenn hans voru þeirrar skoðunar að Þýskalandi bæru meiri áhrif í Evrópu en það þegar hafði og horfðu þá einkum til austurs • Þess vegna voru samningar Þýskalands og Rússlands ekki endurnýjaðir er þeir féllu úr gildi árið 1890 sem aftur leiddi til þess að Rússar sneru sér að Frökkum í leit að nýjum bandamönnum • Þjóðverjar brugðust við með því að styrkja bandalag sitt við Austurríki-Ungverjaland og Ítalíu Valdimar Stefánsson 2007

11. Vígbúnaðarkapphlaup og stórveldabandalög • Þannig höfðu myndast tvær blokkir í Evrópu um aldamótin 1900: Miðveldin þar sem Þýskaland og Austurríki-Ungverjaland voru í forystu og síðan Bandamenn með Frakkland og Rússland í forystu og síðar Bretland • Endurskoðuð hernaðaráætlun Þjóðverja gerði þá ráð fyrir styrjöld á tvennum vígstöðvum gegn Rússum og Frökkum og í samræmi við það hófst mikil hernaðaruppbygging í Þýskalandi • Í kjölfarið breyttu Frakkar og Rússar sínum áætlunum og hertu á vígbúnaði sínum Valdimar Stefánsson 2007

12. Vígbúnaðarkapphlaup og stórveldabandalög • Vilhjálmur II var mikill áhugamaður um málefni flotans og til að tryggja samgöngur við nýlendurnar urðu Þjóðverjar að bæta skipastól sinn • Ört vaxandi floti Þýskalands varð Bretum mikið áhyggjuefni og árið 1904 gerðu þeir samning við Frakkland, Samúðarbandalagið • Þremur árum síðar gerðu Bretar síðan hliðstæðan samning við Rússa og voru þar með komnir í lið Bandamanna gegn Miðveldunum • Þrátt fyrir tilraunir Þjóðverja næstu árin til að brjóta upp þetta bandalag tókst það ekki Valdimar Stefánsson 2007

13. Vígbúnaðarkapphlaup og stórveldabandalög • Árið 1913 taldi þýska herstjórnin svo komið að stríð væri óumflýjanlegt og reyndar að því fyrr sem það hæfist því betra • Þjóðverjar óttuðust mjög hraða hernaðaruppbyggingu Frakklands en Frakkar höfðu mjög dregið á þá og töldu að þeir færu fram úr Þýskalandi árið 1915 • Því væri ástæða til að leggja sem fyrst til atlögu meðan Þjóðverjar hefðu enn yfirhöndina • Innan þýska stjórnkerfisins fóru menn því að leita að tilefni til að hefja styrjöld Valdimar Stefánsson 2007

14. Púðurtunna Evrópu - Balkanskaginn • Balkanskaginn var eina svæðið í Evrópu þar sem kom til stríðsátaka á milli ríkja á tímabilinu 1871-1914 • Meginorsök óróleikans má rekja til hnignunar Tyrkjaveldis sem þar hafði ráðið öllu um alda skeið • Í raun hafði óróinn hafist á þriðja áratug 19. aldar þegar Grikkland braust til sjálfstæðis undan Tyrkjum með dyggum stuðningi Rússa, Frakka og Englendinga • Er leið á öldina og veikleikar Tyrkjaveldis urðu sífellt meira áberandi tóku þjóðir Balkanskagans að krefjast sjálfstæðis með eindregnum stuðningi Rússlands Valdimar Stefánsson 2007

15. Balkanstríðið 1875 – 1878 • Búlgarir hófu uppreisn gegn tyrkneskum yfirráðum árið 1875 sem Tyrkir bældu niður með hörku en það leiddi til þess að Serbar og Svartfellingar tóku upp merki Búlgara með sömu niðurstöðu • Rússar komu nú slavneskum frændum sínum til hjálpar og ráku Tyrki suður Balkanskagann en áður en þeim tókst að vinna fullnaðarsigur stilltu önnur stórveldi til friðar • Friðarsamningarnir 1878 kváðu á um að Búlgaría yrði sjálfstætt furstadæmi en Austurríkismenn tryggðu sér Bosníu-Hersegovínu sem áhrifasvæði • Rússar höfðu ætlað sér stærri hlut og litlu mátti muna að upp úr syði með þeim og Austurríki Valdimar Stefánsson 2007

16. Balkanstríðið 1908 • Árið 1908 innlimuðu Austurríkismenn Bosníu-Hersegovínu endanlega í ríki sitt • Serbneski minnihlutinn í Bosníu vildi sameinast Serbíu og stympaðist gegn innlimuninni en mátti sín lítils • Serbía undi þessu illa en taldi sig ekki hafa mátt til að ráðast á keisaraveldið án stuðnings Rússa • Rússar óttuðust stuðning Þýskalands við Austurríki-Ungverjaland og höfðust ekki að enda enn í sárum eftir ósigurinn í stríðinu við Japani 1905 Valdimar Stefánsson 2007

17. Balkanstríðið 1912 • Árið 1912 ríkti hálfgert upplausnarástand í Tyrkjaveldi eftir misheppnaða byltingartilraun þar • Þetta nýttu Serbar, Búlgarir og Grikkir sér og lögðu mestan hluta tyrkneska veldisins í Evrópu undir sig • En strax í kjölfarið kom upp ósætti milli sigurvegaranna og réðust nú Serbar, Grikkir og Rúmenar gegn Búlgörum og tóku af þeim nokkur svæði • Í samningum sem á eftir fylgdu beittu Miðveldin sér fyrir því að Albanía hlyti sjálfstæði en yrði ekki hluti af Serbíu eins og Rússar vildu • Enn var Rússum misboðið og var nú ljóst að þeir myndu ekki láta meira undan Miðveldunum Valdimar Stefánsson 2007

18. Kveikjan í Sarajevo • Í júní árið 1914 fór Frans Ferdinand erkihertogi af Austurríki og ríkisarfi í heimsókn til Bosníu-Hersegovínu sem Austurríkismenn höfðu innlimað í ríki sitt sex árum áður • Þann 28. júní var hann skotinn til bana ásamt konu sinni er þau óku um götur Sarajevo • Morðinginn var ungur Bosníu-Serbi, Gavrilo Princip, sem tilheyrði öfgasamtökum sem börðust fyrir því að Bosníu-Serbar fengju að sameinast Serbíu • Það voru þessi skot sem hleyptu fyrri heimsstyrjöldinni af stað Valdimar Stefánsson 2007

19. Evrópa árið 1914