23. Kafli: Æxlunarkerfið

1. 23. Kafli: Æxlunarkerfið LOL 203: Guðrún Narfadóttir

2. Æxlunarkerfi / Kynkerfi • Hlutverk æxlunarkerfis er fjölgun einstaklinga með kynæxlun • Við kynæxlun sameinast kynfrumur við frjóvgun og mynda okfrumu sem hefur erfðaefni beggja foreldra • Líffæri æxlunarkerfis eru • Kynkirtlar • eistu og eggjastokkar • Rásir • flytja og geyma kynfrumurnar • Aukakirtlar • mynda ýmis efni fyrir kynfrumurnar • Stuðningslíffæri • t.d. getnaðarlimur og leg

3. Líffæri æxlunarkerfis karla • Eistu (testes) • Mynda sáðfrumur og karlkynhormónið testósterón • Rásir • Eistalyppur, sáðrás, sáðfallsrás, þvagrás • Flytja, geyma og þroska sáðfrumur • Aukakirtlar • Sáðblöðrur, blöðruhálskirtill, þvagrásarkirtlar • Mynda sáðvökvann • Getnaðarlimur (penis) • Hefur þvagrás sem flytur bæði þvag og sæði út úr líkamanum

4. Pungur (scrotum) • Er úr húð, grunnum fascium og sléttum vöðva • Skiptist í tvö hólf með septum (pungskiptum) • Hlutverk pungs er að viðhalda réttu hitastigi á eistunum (34°C) • Rétt hitastig er forsenda eðlilegs sáðfrumuþroska • Eistun dragast inn í kulda en er slakað út í hita

5. Eistu (testes) • Pöruð, egglaga, staðsett í pungholi • Myndast í kviðarholi, en fara niður um náragöng á 7. mánuði fósturlífs • Hvítt trefjahylki umlykur eistun og skiptir hvoru þeirra í 2-300 bleðla (lobuli) • Í hverjum bleðli eru 1-3 uppkrullaðar sáðpíplur (tubuli seminiferosa) sem eru myndunarstaður sáðfrumna. • Í sáðpíplum eru • Sáðmóðufrumur og sáðfrumuvísar á mismunandi þroskastigum • Sertoli frumur sem gegna margþættu hlutverki við þroskun sáðfrumna • Leydig frumur sem mynda testósterón

6. Sáðfrumumyndun (spermatogenesis) • Við meiósuskiptingu verður ein tvílitna sáðmóðurfruma að fjórum einlitna sáðfrumum • Sáðfrumumyndun hefst við kynþroska og heldur áfram ævilangt • Frá skiptingu sáðmóðurfrumu þar til sáðfruma fer út í sáðpípluhol líða 65-75 dagar • Um 300 milljón sáðfrumur myndast á sólarhring • Þroskuð sáðfruma skiptist í • höfuð sem inniheldur kjarna og akrósóm með ensímum • miðhluta með hvatberum • hala sem fruman syndir með

7. Hormónastjórnun eistna • Við kynþroska byrjar losun á kynstýrihomónum frá framhluta heiladinguls: • LH (lutinizing hormone / gulbússtýrihormón) • FSH (follicular stimulating hormone / eggbússtýrihormón) • LH og FSH losun er undir stjórn leysihormóns frá undirstúku (GnRH = gonadotropin releasing hormone) • LH örvar sáðmóðurfrumur til skiptinga og Leydig frumurnar til testósterónmyndunar • FSH ásamt testósteróni örvar sáðfrumumyndun • FSH örvar einnig Sertoli frumur til að mynda hömluhormónið inhibin

8. Testósterón • Er myndað af Leydig frumum eistna • Testósterón hefur áhrif á • Fósturþroska • Örvar þroskun innri kynfæra á og flutning eistna niður í pung • Umbreyting testósteróns í estrógen hefur áhrif á heilaþroska fóstursins • Kynþroska • Stækkun kynfæra og annars stigs kyneinkenni (líkamseinkenni sem koma fram við kynþroska) • Frjósemi og kynhvöt • Próteinmyndun • Örvar vöxt beina og vöðva

9. Aukið magn testósteróns í blóði Undirstúka Minna magn GnRH Framhluti heiladinguls Minna magn LH Leydig frumur í eistum Minna magn testósteróns í blóði

10. Inhibin • Er hormón myndað af Sertoli frumum • Hefur hamlandi áhrif á FSH og stjórnar þannig hraða sáðfrumumyndunar

11. Eistalyppur (epididymis) • Frá eistum til flytjast sáðfrumurnar til eistalyppna • Eistalyppur eru úr krulluðum píplum sem liggja aftan á eistunum • Í eistalyppum • verða sáðfrumur fullþroska og öðlast hreyfanleika • eru sáðfrumur geymdar í allt að mánuð • Frá eistalyppum flytjast sáðfrumur út í sáðrás (vas deferens)

12. Sáðrás (vas deferens) • Sáðrás, blóðæðar, taugar og vessaæð mynda kólfinn (spermatic cord) sem fer upp í grindarholið um náragöng (canalis inguinalis) • Veggur sáðrásar er úr þreföldu vöðvalagi • Sáðrásin geymir sáðfrumur og flytur þær í átt að þvagrás

13. Sáðfallsrás og þvagrás • Eftir að sáðblöðrur tæmast inn í sáðrás, heitir rásin sáðfallsrás (ductus ejaculatorius) • Frá sáðfallsrás fer sæðið út í þvagrás (urethra) sem flytur það út úr líkamanum

14. Aukakirtlar kynkerfis mynda sáðvökvann • Sáðblöðrur (vesicula seminales) • Paraðir kirtlar sem mynda basískan seigfljótandi vökva sem inniheldur frúktósa, prostaglandín og storkuprótein (um 60% sáðvökvans) • Blöðruhálskirtill (prostata) • Stakur kirtill sem myndar súran vökva sem er nauðsynlegur fyrir hreyfanleika sáðfrumnanna (um 25% sáðvökvans) • Þvagrásarkirtlar / Cowper´s kirtlar (glandula bulbourethralis) • Mynda slímugan vökva fyrir sáðlát, sem hreinsar þvagrásina, smyr og afsýrir leggöngin

15. Sæði (semen) • Í sæði eru sáðfrumur sem eistum mynda og sáðvökvi sem kemur frá aukakirtlunum þrem • 2.5 – 5ml sæðis eru í hverju sáðláti • 50 – 150 milljón sáðfrumur í hverjum ml • innan við 1% sáðfrumna ná að egginu • Hlutverk sáðvökvans: • Flutningsmiðill og næring fyrir sáðfrumurnar • Drepur bakteríur • Afsýrir leggöngin • umhverfið í leggöngum er of súrt fyrir sáðfrumurnar

16. Penis • Skiptist í • reðurrót (radix penis) • reðurbol (corpus penis) • reðurhúfu (glans penis) • Reðurbolur er úr þrem bandvefsstrengjum: • Corpus spongiosum (þvagrásin liggur hér í gegn) • Corpora cavernosa (paraðir dorsolateral strengir) • Stinning á penis verður vegna vökvaþrýstings: • slagæðlingar sem flytja blóð út í penis víkka  blóðflæði út í penis eykst  þrýstingur á bláæðar eykst og þær klemmast sama  blóðið kemst ekki til baka  þrýstingur eykst og penis stinnist

17. Líffæri æxlunarkerfis kvenna • Eggjastokkar (ovariae) • Kynkirtlar sem mynda eggfrumur og hormón (estrógen, prógesterón, relaxín og inhibin) • Eggjaleiðarar (tubae uterinae) • Flytja egg niður í leg. Ef egg frjóvgast, gerist það oftast í eggjaleiðara • Leg (uterus) • Tekur á móti frjóvguðu eggi og er bústaður fóstursins á meðgöngu • Leggöng (vagina) • Tekur á móti sæði við kynmök og er fæðingarvegur • Brjóst (mammae) • Mynda og losa mjólk sem nýburinn nærist á

18. Eggjastokkar (overiae) • Pöruð líffæri á stærð möndlur • Staðsett sitt hvoru megin við leg, ofarlega í grindarholi • Tengjast legi með bandi • Skiptast í • Þekju • Börk (cortex) sem inniheldur eggbú, gulbú og ljósabú • Merg (medulla) með æðum og taugum

19. Eggmyndun (oogenesis) • Hefst í eggjastokkum strax í fósturlífi, lýkur rétt eftir frjóvgun • Tvílitna eggmóðurfruma skiptist með meiósuskiptingu og myndar einlitna eggfrumu • Við fæðingu hefur stúlkubarn um 400 þús. eggmóðurfrumur í eggjastokkum sínum • við kynþroska er fjöldinn kominn niður í 40.000 • aðeins um 400 egg ná að þroskast

20. Eggjaleiðarar (tubae uterinae) • Distal endi er trektlaga og endar í kögurstrengjum (fimbrae) sem sópa egginu inn í eggjaleiðarann • Eggið flyst niður eggjaleiðarann í átt að legi vegna bifhárahreyfinga í slímu og peristalsis í sléttum vöðvum

21. Leg (uterus) • Sléttur, teygjanlegur, perulaga, holur vöðvi í grindarholi • Skiptist í fundus, corpus og cervix uteri • Legholið (cavum uteri) er klætt slímu (endometrium) • efsta lag slímunnar endurnýjast í hverjum mánuði • Hlutverk legs • Tekur þátt í blæðingum • Sæði fer í gegnum legið á leið til eggjaleiðara • Tekur á móti frjóvguðu eggi frá eggjaleiðurum • Er bústaður fóstursins

22. Leggöng (vagina) • Hefur veggi úr sléttum, teygjanlegum vöðva • Klædd slímu sem breytir glýkógeni í sýru • Lágt pH drepur bakteríur • Hlutverk: • Tekur á móti penis við kynmök • Farvegur tíðablóðs frá legi • Neðsti hluti fæðingarvegar

23. Sköp (vulva / pudentum) • Hugtakið nær yfir ytri kynfæri kvenna: • Mons pubis (munaðarhóll) • Labia majora og minora (innri og ytri skapabarmar) • Clitoris (snípur) • Vestibulum (leggangnaönd) • Op þvagrásar og leggangna • Slímmyndandi kirtlar

24. Brjóst (mammae) • Ummyndaðir svitakirtlar staðsettir yfir musculus pectoralis major • Þroskast fyrir tilstilli estrogenes og prógesteróns • Hvort brjóst er úr bleðlum (lobuli) sem innihalda mjólkurkirtla • Mjólkin fer eftir mjólkurrásum og út um geirvörtu

25. Æxlunarhringurinn • Með æxlunarhring er átt við mánaðarlegar sveiflur í • eggjastokkum, þar sem egg þroskast og losnar (ovarian cycle) • legi, þar sem legslíman er undirbúin fyrir móttöku á fóstri (tíðahringur / menstrual cycle) • Æxlunarhring er stjórnað af leysihormóni frá undirstúku (GnRH), en það stjórnar losun á FSH og LH frá heiladingli

26. FSH og LH frá heiladingli • FSH (follicular stimulating hormone / eggbússtýrihormón) • örvar þroskun eggbús (follicle) • örvar eggbú til að mynda estrógen • LH (lutenizing hormone / gulbússtýrihormón) • örvar enn frekar þroskun eggbúsins og estrógenmyndun frá eggbúi..... • ..... sem leiðir til eggloss • veldur myndun og þroskun á gulbúi (corpus luteum) • örvar gulbú til að mynda estrógen og prógesterón (og relaxin og inhibin)

27. Estrógen og prógesterón • Estrógen • Örvar vöxt, þroska og viðhald æxlunarfæra • Veldur þroska annars stigs kyneinkenna • Örvar próteinmyndun • Í meðalháum styrk hemur það losun GnRH, FSH og LH • Prógesterón • Ásamt estrógeni undirbýr það legslímuna til að taka á móti frjóvguðu eggi • Undirbýr mjókurkirtla fyrir mjólkurmyndun • Hemur losun GnRH og LH

28. Relaxín og inhibin • Relaxín • Hemur samdrátt í þunguðu legi • Eykur eftirgefanleika í symphysis pubica og leghálsi við fæðingu • Inhibin • Hefur hemjandi áhrif á FSH losun og í minna magni á LH losun

29. Tíðahringur • Fyrir egglos (preovulatory phase) • Nokkur eggbú í eggjastokkum taka að þroskast • Eitt eggbúanna verður ríkjandi en hin deyja • Í leginu tekur legslíman að þykkna • Estrógen er ríkjandi hormón • Egglos (ovulation) • Vegna topps í LH styrk (orsakað af háum estrógenstyrk) rofnar eggbúið og eggið fer út í grindarholið • Eftir egglos (postovulatory phase) • Rofið eggbú breytist í gulbú sem seytir estrógeni og prógesteróni í miklum styrk • Legslíman er orðin þykk og kirtlar hennar teknir til starfa • Prógesterón er ríkjandi hormón

30. Tíðahringur frh. • Ef eggið frjóvgast ekki • Gulbú rýrnar • Gulbúið myndar estrógen, prógesterón og inhibin sem hafa hemjandi áhrif á undirstúku og heiladingul og þar með er starfsemi gulbús hamin • Styrkur prógesteróns og estrógens lækkar • Vegna hormónaskorts flagnar legslíman af • Blæðingar hefjast • Ef eggið frjóvgast • Gulbú heldur áfram að starfa og heldur uppi háum styrk prógesteróns þar til fylgjan tekur við framleiðslunni