Nám sem ferð milli ólíkra athafnakerfa Rannsókn á fjarnámi til grunnskólakennaraprófs við KHÍ

1. Nám sem ferð milli ólíkra athafnakerfaRannsókn á fjarnámi til grunnskólakennaraprófs við KHÍ Þuríður Jóhannsdóttir Málstofa í Skriðu miðvikudaginn 19. janúar kl 16:15 - 17:30

2. Fjarnám í ljósi félags- og menningarbundinna námskenninga • Vinna í samtímasamfélagi einkenninst af fjölþættu samhengi (polycontextuality) – fólk tekur þátt í margs konar athafnasamfélögum (communities of practice) • Fólk þarf að læra að fara yfir mærin milli kerfa – Áhugavert rannsóknarefni að skoða hvernig fólk fer yfir mærin milli ólíkra kerfa sem það tekur þátt í • Reglur sem mynda ramma um skólastarf svo sem skipulag tíma og rýmis eru oft talin standa í vegi fyrir breytingum í skólum • Í fjarnámi eru margir af þessum römmum ekki til staðar á meðan aðrir breytast mjög í fjarnámi • Hvaða möguleikar felast í þessu? • Er að þróast nýtt námsform – og í hverju felst það ef svo er?

3. Rannsókn á fjarnámi • Nám til grunnskólakennaraprófs við Kennaraháskóla Íslands frá sjónarhóli kennaranema sem búa og vinna í dreifbýli – hér á Vestfjörðum • Tilgangurinn er að kanna hvernig má skýra og skilja fjarnám ef það er skoðað frá sjónarhóli athafnakenningarinnar (e. activity theory) • Hér verða einkum skoðuð hugtökin þátttaka í mismundandi athafnakerfum og yfirfærsla sem árangur af yfirferð mæra milli kerfa(e. boundary crossing)

4. Líkan athafnakenningarinnar http://www.edu.helsinki.fi/activity/pages/chatanddwr/activitysystem/ Verkfæri SAMHENGI Afrakstur Gerandi Viðfang Reglur Verkaskipting Samfélag

5. Sögulegur þáttur • Mikilvægt er samkvæmt athafnakenningunni að greina sögu þess athafnakerfis sem til rannsóknar er • Ég er byrjuð á því: • Greining á viðtölum við þrjá fjarnema í fyrsta hópnum sem bauðst fullt kennaranám í fjarnámi 1993 með aðstoð Internetsins • Skortur á fagmenntuðum kennurum í dreifbýli og þrýstingur á að bætt yrði úr því áttu stóran þátt í að fjarnáminu við KHÍ var komið á • Skilyrði til inntöku voru að nemar byggju á landsbyggðinni þar sem kennaraskortur var og að þeir hefðu kennslureynslu og stöðu sem leiðbeinendur við skóla í heimabyggð sinni • Hin nýja samskiptatækni með netinu var notuð til að hvort tveggja réttlæta og gera fjarnámið framkvæmanlegt • Sjá niðurstöður á http://namust.khi.is og greinar á síðustu glærunni • Yfirlit yfir mína fyrirlestra http://ust.khi.is/tjona/fyrirlestrar1.htm

6. Mynd frá rannsóknarhópunum Workplace Learning and Developmental Transfer in Helsinkihttp://www.edu.helsinki.fi/activity/pages/research/transfer

7. Lykilhugtak • Þróuð yfirfærsla (e. Developmental transfer): • Að skilja nám sem lárétt ferli þar sem athafnakerfi hagnast af samspili sem á sér stað milli þeirra • Það er gagnlegt ef við viljum að nám leiði til þróunar fyrir bæði einstaklinga og samfélög • Viðmið fyrir þróaða yfirfærslu: • Ávinningur af samspili tveggja ólíkra athafnakerfa fyrir bæði athafnasamfélögin (e. communities of practice) Ávinningurinn er fyrir starfsemina sem fram fer í báðum (eða fleiri) kerfum.

8. Aðferðir, þátttakendur, samhengi • Viðtöl við þrjá fjarnema sem stunda nám núna og einn skólastjóra • Búa allir á Vestfjörðum • Frásagnir þeirra skoðaðir með gleraugum athafnakenningarinnar • Athuga hvort það að skoða fjarnámið í ljósi athafnakenningarinnar getur eflt skilning okkar á eðli þess • Þátttaka fjarnema í mismunandi athafnakerfum • Hvernig þeir fara á milli kerfa og fara yfir mæri? • Hvað virðist ýta undir yfirfærslu frá einu kerfi til annars? • Möguleikar jafnt athafnakerfanna sem í hlut eiga og fjarnemanna sem einstaklinga til að læra • breytast – þroskast – þróast (e. expand?)

9. Breyttar reglur • Ekki lengur inntökuskilyrði að: • Búa á landsbyggðinni • Hafa starf sem leiðbeinandi í skóla • Hafa reynslu af að kenna • Tengsl KHÍ við skóla þar sem fjarnemar vinna ekki lengur hluti af því líkani sem byggt er á • Skólaárið 2003-2004, bjuggu 61% fjarnema á grunnskólakennarabaut á landbyggðinni

10. Líkan athafnakenningarinnar http://www.edu.helsinki.fi/activity/pages/chatanddwr/activitysystem/ Verkfæri SAMHENGI Afrakstur Gerandi Viðfang Reglur Verkaskipting Samfélag

11. Fjarnemar sem gerendur í athafnakerfi fjarnámsins: Sara (34 ára) • á öðru ári í náminu þegar viðtöl voru tekin í febrúar og maí 2004 • reynslu af að vera stuðningskennari með fötluðum nemanda og eins árs reynslu sem bekkjarkennari • starfar sem leiðbeinandi í skóla með um 150 nemendum í um 100 manna bæ • hún er eini kennarinn í skólanum sem er í fjarnámi í sínum árgangi

12. Hverjir eru fjarnemar? Emma (31 ára) og Samúel (45 ára) • Höfðu nýlokið fyrsta ári í fjarnámi þegar viðtal var tekið við þau í maí 2004 • Höfðu bæði einhverja kennslureynslu • Hafa starf sem leiðbeinendur í litlum skóla með um 40 nemendur og um 5-6 kennara • Í litlu sjávarþorpi þar sem mikið er um nýbúa. 25% af nemendum skólans skólaárið 2003-2004 höfðu ekki íslensku sem móðurmál

13. Hvers vegna? Hvað varð til þess að þau sóttust eftir kennaranámi í fjarnámi? • Sara fékk mikið hrós bæði frá nemendum og foreldrum þegar hún prófaði fyrst að kenna bekk og öðlaðist þá nægilegt sjálfstraust til að vilja verða kennari og sótti um námið. • Samúel er á fimmtugsaldri og er ættaður úr plássinu þar sem hann vill gjarna búa áfram – en vill þá fá sér vinnu sem er ekki alveg eins slorug og sú sem hann hefur unnið við hingað til, þ.e. sjómennska og útgerð. • Emmu líkar kennarastarfið vel og henni finnst að það sem veki áhuga á námi sé áhugi á að halda áfram að læra • Bæði Emma og Samúel eiga kennara og skólastjóra í ættinni – bróðir hans og mamma hennar hafa verið skólastjórar.

14. Hvað og hvernig læra þau? Sara • Lýsir af ákafa hvernig hún hefur nýtt það sem hún hefur lært í fjarnáminu í bekkjarkennslunni • Hvenig námið hefur gert hana öruggari í því sem hún er að gera • Með nemendunum og • Í foreldrasamstarfinu • Söru finnst vefkennslukerfið WebCT frábært • Henni finnst hún læra mikið af framlagi samnemenda sinna á netinu og umræðum sem fram fara milli þeirra á umræðuvefnum • Hún hefur engan í sínum skóla til að vinna með í náminu • Samvinna við fjarnema í grenndinni sem ekki eru að kenna hefur ekki verið laus við vandamál

15. Hvað og hvernig læra þau? Samúel and Emma • Fjölbreyttari aðferðir í bekkjarkennslu • Eru öruggari í umræðum við aðra kennara á kennarastofunni – hafa fleiri rök fyrir skoðunum sínum • Þau hafa farið að hugsa öðruvísi um skólann sem stað fyrir börnin til að dveljast á og hvað nám er, þau eru til dæmis farin að efast um matsaðferðir sem skólinn notar • Leggja ekki mikla áherslu á mikilvægi vefkennslukerfanna • Þau hafa verið mjög mikilvægir félagar hvort fyrir annað og getað rætt saman og unnið saman að námsverkefnum

16. Fjarnámið: fjölþætt athafnakerfi • Fjarnámið við KHÍ: • Staðlotur • Vefkennslukerfi á netinu (WebCT eða önnur samskiptakerfi) • Vettvangsnámið • Grunnskólar í heimabyggð • Bekkjarkennsla • Kennarassamstarf og kennarasamfélagið í skólanum • Foreldrar og nærsamfélag • Samstarf kennara í héraðinu

17. Greina meginkerfi (central activities) :Farið á milli bekkjarkennslu og skólastofu á vefnum (WebCT) • Greining á viðtölunum leiðir í ljós að þátttaka í undirkerfum sem tilheyra fjarnáminu er mismikilvæg fyrir nemendur • Þau kerfi sem fjarneminn tekur mestan þátt í eru skilgreind sem ‘central activities’ samkvæmt athafnakenningunni. • Söru finnst hún læra mest af praktískum verkefnum sem hún getur notað í bekkjarkennslunni • Hún segist læra af því að taka þátt í umræðum á WebCT • Hún yfirfærir það sem hún lærir við vinnu sína í kennslustofunni og notar það í samskiptum við foreldra • Ekki er um að ræða einfalda yfirfærslu þekkingar – heldur beitir hún því sem hún hefur lært til að þróa nýjar vinnuaðferðir í skólastofunni og í foreldrasamstarfinu

18. Emma and Samúel: Farið milli kerfa • Hlusta á það sem kennarar hafa fram að færa í staðlotum og á netinu – eru gagnrýnin • Vettvangsnám byggir á öðruvísi reglum en kennsla í heimaskóla sem leiðbeinandi • Skoðað í ljósi athafnakenningarinnar byggir það á öðru vísi reglum, öðrum markmiðum og öðruvísi verkaskiptingu • Þau segja frá að þau hafi lært muninn á milli kennsluaðferða sem draumsýnar og veruleika • Þau virðast yfirfæra nám sitt og nýta það • Í bekkjarkennslu í skólastofunni • Í faglegum umræðum í skólanum og á fundum kennara í héraðinu

19. Samúel og Emma: Ferð yfir mæri? • Umræður og samvinna • Miklvægt að hafa félaga fyrir félgaslega umræðu jafnt sem samvinnu við námsverkefni • Emma er gagnrýnin á umræður á netinu – oft er bara verið að endurtaka það sem stendur í kennslubókinni • Gagnrýnin á kennsluaðferðir margra kennara • Mótsagnir í kenningu og praxís

20. Þróuð yfirfærsla? • Sumir af fyrstu fjarnemunum virðast hafa virkað sem mæra-ferðalangar og talsmenn breytinga (boundary-crossers and change agents) Sjá greinina Fjarnám í ljósi athafna-kenningarinnar: • Það skilaði sér í þróaðra vinnulagi (praxis) í skólunum • Mikilvægt að menning eða andrúmsloft í viðkomandi starfssemi (activity system) sé móttækilegt fyrir þróun og breytingum

21. Fjarnemar sem virkir þátttakendur • Þessir þrír fjarnemar hafa allir fundið sína leið til að ferðast á milli þeirra ólíku athafnakerfa sem þeir þurfa að taka þátt í • Í fjarnáminu þurfa þeir að taka þátt í • staðlotum, vettvangsnámi og vera virkir á netinu í fjarlotum • Heima nýta þeir þekkingu og hæfni sem þeir sækja í námið á mismunandi hátt og í mismunandi samhengi • Sumir beita því sem þeir læra í skólastofunni aðrir í skólanum sem heild – Það fer eftir því að hvaða hlutum starfseminnar sem þeir taka þátt í þeir hafa aðgang til að beita sér. • Fjarnemar eru gerendur í heimasamfélagi sínu og þar beita þeir því sem þeir læra og þegar þeir gera það getur það orðið til að það athafnakerfi sem þeir taka þátt í þróist og breytist – sé það á annað borð móttækilegt fyrir breytingum

22. Mótstaða gegn breytingum • Hvers vegna takmarkast það rými sem Sara hefur til að beita því sem hún lærir við bekkinn og foreldrana? • Viðtal við skólastjórann í hennar skóla staðfestir að skólinn sem heild var ekki móttækilegur – kennarasamfélagið kærði sig ekki um að læra af henni • Skorti vilja til að vera opið fyrir breytingum og vilja til að vinna saman • Kennararnir hlustuðu á nýjar hugmyndir sem Sara kom með úr náminu en þar við sat • Skólastjórinn vissi að hún var að gera verulega góða hluti með nemendum sínum • Kanna þarf bæði persónulega og stofnanabundna þætti frekar til að hægt sé að skýra betur hvað veldur

23. Opið fyrir breytingum • Af hverju virðast Samúel og Emma geta beitt sér á víðara sviði? • Bæði persónulegir og stofnanalegir þættir • Tveir fjarnemar í hópi 5-6 kennara • Aðeins einn í kennarhópnum með formlega kennaramenntun • Kennarnemarnir geta verið rödd síns litla skóla út á við á fundum kennara í héraðinu

24. Mikilvæg vitneskja • Kennaraháskólinn sem skipuleggur fjarnám þarf að vera meðvitaður um þá stöðu sem kennaranemar eru í vítt og breitt um landið • Skipuleggja námsathafnir og kennsluathafnir með það fyrir augum að styðja þá tegund af ferð yfir mæri – eða ferðalagi milli kerfa - sem fjarnemar í dreifbýli eru útsettir fyrir. • Þróuð yfirfærsla (e. Developmental transfer) ætti að vera markmiðið – bæði einstaklingar og kerfi þróast/þroskast • Og þá má ekki gleyma að KHÍ þarf að vera móttækilegur fyrir því að læra af því sem fjarnemar hafa fram að færa

25. Birtar greinar • Þuríður Jóhannsdóttir. 2004. Fjarnám í ljósi athafnakenningarinnar: Tilviksathugun úr kennaranámi við Kennaraháskóla Íslands.Rannsóknir í félagsvísindum V. Félagsvísindadeild. Erindi flutt á ráðstefnu í október 2004. Úlfar Hauksson (ritstjóri). Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands. Háskólaútgáfan. Greinin • Þuríður Jóhannsdóttir og Randi Skjelmo. 2004. Flexibility and Responsibility in Teacher Education: Experiences and Possibilities in Iceland and North Norway.On Top of It: Overcoming the Challenges of ICT and Distance Education in the Arctic. (Ed Leo Pekkala et al.)University of the Arctic Press No. 1. • Randi Skjelmo og Thuridur Johannsdottir. 2004. Fleksible læringsformer i norsk og islandsk lærerutdanning. Hvilke erfaringer har vi gjort og hvor går vejen videre?  Norsk lærerutdanningsdidaktik i ændring. Læring undervisning og danning i lys av nyere forskning. (red Mary Brekke) Høyskoleforlaget. Norwegian academic press. 77-91