Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i kontrola społeczna (WDS 2012/2013 nr 3)

2. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 1. W socjologii socjalizacja (łac. socialis, czyli „społeczny”) to proces uczenia się, dzięki któremu stajemy się członkami danego społeczeństwa i kultury: • aby zrozumieć społeczeństwo, należy zrozumieć jednostkę (jak staje się ona „społeczna”?); • z badaniem socjalizacji związane jest poszukiwanie odpowiedzi na takie pytania: • w jaki sposób stajemy się zdolni do życia w „naszym” społeczeństwie i kulturze?: • socjalizacja jest tu rozumiana jako proces czyniący kulturę „drugą naturą” człowieka – to, co właściwe kulturze danego społeczeństwa staje się uznane za „oczywiste” („normalne”). • jak „wchodzimy” w kulturę danego społeczeństwa?: • socjalizacja jest tu rozumiana jako proces „nasiąkania” (uczenia się) kulturą, który łączy różne pokolenia danego społeczeństwa. • jak społeczeństwo wpływa (określa nas, definiuje itp.) na nas?: • socjalizacja to proces stawania się takim, jakim chce od nas nasze bliższe i dalsze otoczenie społeczne.

3. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 2. Struktura socjalizacji („anatomia” i „fizjologia” społeczeństwa): • w procesie socjalizacji uczymy się: • minimum kulturowego (podstawowych umiejętności społecznych, porozumiewania się, życia z innymi, logicznego myślenia itp.); • norm i wzorów określonych zachowań (ról społecznych), jak np. dziecka, nastolatka, ojca, dziadka lub socjologa, turysty, itp.; • wiedzy i wartości tej danej kultury (języka, tradycji kulturowej, emocjonalnego związku z symbolami narodowymi itp.); • koncepcji „ja” (osobowości i tożsamości) oraz wyrażania emocji. • płaszczyzny procesu socjalizacji: • jednostka (wiedza, struktury poznawcze i emocjonalne itp.); • grupy (relacje rodzice – dzieci, komunikowanie się z innymi, nauka w szkole itp.); • instytucje (praca, szkoły, środki masowego przekazu itp.); • całe społeczeństwo (makrostruktury kulturalne, społeczne, gospodarcze itp.).

4. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 3. Stadia procesu socjalizacji (socjalizacja trwa od urodzin aż do śmierci jednostki; poszczególne etapy życia to także określone problemy): • dzieciństwo; • młodość (w historycznie istniejących społeczeństwach młodość nie zawsze istniała jako odrębna faza życia, celem młodości jest przede wszystkim zbudowanie stabilnej identyfikacji siebie); • wczesna dojrzałość („pokonywanie problemu miłości i pracy”, rozpoczęcie pracy i założenie rodziny); • wiek średni („okres mglisty” w życiu jednostki, koncentracja na pracy i rodzinie, kryzys wieku średniego); • starość (kwestia społecznej definicji, różne społeczne znaczenia „starości”, znaczenie przejścia na emeryturę); • śmierć (umieranie, jest ono obecnie bardziej zorganizowane i odpersonifikowane).

5. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 4. Podstawowe prawidłowości procesu socjalizacji: • wczesna socjalizacja jest najważniejsza; • osoby najbliższe pozostają naszymi głównymi wzorcamiosobowymi; • najważniejsze są wpływy socjalizacyjne w grupach „pierwotnych”; • największy wpływ wywierają długotrwałe związki z „innymi”; • socjalizacja a stabilność porządku społecznego: • funkcje socjalizacji - transmisja kultury i tworzenie (stabilizacja) ładu społecznego; • problemy: • odpowiedzialność osobista za czyny a rola najbliższego środowiska towarzyskiego (społecznego) – „prze-socjalizowana koncepcja człowieka”?; • wpływ konkurencyjnych środowisk społecznych. • socjalizacja a inne (bliskie jej) pojęcia takie, jak: • „wychowanie” (zamierzone oddziaływania na jednostkę; wychowanie naturalne, instytucjonalne i samowychowanie); • „internalizacja” (przyjmowaniu za własne narzucanych z zewnątrz norm i wartości itp.); • enkulturacja – nauka kultury.

6. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 5. Typy (rodzaje) procesów socjalizacji: • „pierwotna” (małe dzieci, w grupach pierwotnych, podstawowe kompetencje kulturowe) i „wtórna” (kolejne etapy życia, ogół instytucji społecznych, złożone kompetencje kulturowe), z przejściem między nimi związane są „rytuały przejścia”; • resocjalizacja (proces modyfikacji osobowości jednostki w celu przystosowania jej do życia w danym społeczeństwie, polega m.in. na stosowaniu odpowiednich zabiegów wychowawczych w określonych instytucjach (instytucjach odosobnienia); • kontr-socjalizacja (socjalizacja dewiacyjna); • socjalizacja antycypująca (wyprzedzająca) - proces aspirowania do pewnej grupy społecznej, do której jednostka chciałaby należeć, naśladowanie jej członków itp.; • socjalizacja odwrotna– wdrażanie starszego pokolenia przez młodsze w nowych warunkach kulturowych; • akulturacja (adaptacja do innej kultury); • socjalizacja polityczna, kulturowa, językowa itp.

7. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 6. Procesy socjalizacji odbywają się zawszew konkretnej przestrzeni i czasie historycznym. • socjalizacja a proces nabywanie kultury: • Margaret Mead - trzy typy kultury: • „postfiguratywna”: • kultura "nieocenionych przodków", młodsze pokolenia przyswajają kulturę od pokoleń starszych. • „kofiguratywna”: • kultura „odnalezionych rówieśników”,współwystępują tutaj wzorce kulturowe młodych i starszych pokoleń, jest to etap przejściowym od kultury „postfiguratywnej” do „prefuguratywnej”. • „prefiguratywna”: • kultura „zagadkowych dzieci”,młode pokolenie przekazuje wiedzę starszym pokoleniom, charakterystyczna dla społeczeństw nowoczesnych.

8. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 7. Wybrane koncepcje procesu socjalizacji: • „behawiorystyczna”/ społecznego uczenia się (osobowość to wyuczony repertuar zachowań, jednostka jako „czarna skrzynka”): • mechanizmy uczenia się: · wzmacnianie – mechanizm nagród i kar (tworzenie hierarchii nawyków); · naśladowanie – reakcje otoczenia społecznego (fazy: „naśladujące zachowanie”, zapamiętywanie go, przyswojenie - „gra w wyobraźni”, motywacja do jego realizacji); · przekaz symboliczny. • „psychoanalityczna”(model „tłumionych potrzeb”): • Zygmunt Freud (1856-1939): • model konfliktowy (antyspołeczne popędy i potrzeby a zinternalizowana przez nas tradycja społeczna i kulturowa); • rozwój osobowości to kontrola nie akceptowanych popędów; • części osobowości: id, ego i superego.

9. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 8. Wybrane koncepcje procesu socjalizacji (cdn.): • „rozwoju poznawczego” (JeanPiaget, 1896-1980): • rozwój poznawczy i umiejętności posługiwania się symbolami (rozwój myślenia jako podstawa socjalizacji) - etapy: • ”sensomotoryczny” (do 2 lat, poczucie „stałości przedmiotu”); • „przedoperacyjny” (ok. 2-7 lat, rozwój mowy i egocentryzmu); • „operacji konkretnych” (ok. 7–12 lat, myślenie o rzeczach konkretnych); • „operacji formalnych” (>11 lat, myślenie abstrakcyjne („o myślach”). • „socjologiczna” (koncepcja stadiów socjalizacji, G. H. Mead, 1863-1931): • rozwój umiejętności wchodzenia w role społeczne - etapy: • etap wstępnych przygotowań (rozwój sensomotoryczny); • „zabawy” (przyjmowanie różnych ról, pierwsze obrazy siebie); • „gry” (przyjmowanie wielu ról społecznych, patrzenie na siebie jako odrębny podmiot – kształtowanie się naszego „ja”); • „uogólniony inny” (pojawienie się „jaźni”/self, zdolność do refleksyjnej samooceny).

10. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 9. „Socjalizacja” w rozumieniu P. Bergera i Th. Luckmana(Społeczne tworzenie rzeczywistości, PIW Warszawa 1983/1966): • socjalizacja dokonuje się głównie dzięki językowi: • stanowi on zarówno o treści socjalizacji, jak i jest jej głównym narzędziem; • socjalizacja ma prowadzić do wytworzenia w jednostce poczucia, że rzeczywistość, która ją otacza, jest „oczywista”; • pomyślna socjalizacja to ustanowienie pełnej odpowiedniości między rzeczywistością „obiektywną” a „subiektywną”: • taka internalizacja rzeczywistości obiektywnej powoduje, że staje się ona dla jednostki światem subiektywnym. • nie jest możliwa pełna (pomyślna) socjalizacja, jest ona ciągłym procesem, który trwa przez całe życie; • założenie o „czynnej” roli jednostki w procesach socjalizacji.

11. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 10. „Socjalizacja” w rozumieniu M. Tomasello(Kulturowe źródła ludzkiego poznania, Warszawa 2002/1999): • „wartość dodana” w świecie ludzi to rozumienie świata w kategoriach intencjonalności / przyczynowości: • rozumienie tego, że inni ludzie posiadają stany intencjonalne, na które możemy wpływać. • „rewolucja dziewiątego miesiąca”- stajemy się „ludzcy” w okolicach 9-12 miesiąca naszego życia; • socjalizacja jest procesem, który kieruje uwagę na określone rzeczy i każe je odpowiednio rozumieć; • mechanizmy socjalizacji: • instrukcje, naśladownictwo, uczestnictwo w „dialogu”. • decydujące znaczenie dla socjalizacji ma nauka języka (jest to zawsze akt społeczny), ale nauka ta dotyczy zawsze konkretnego języka i dzieje się zawsze w konkretnym miejscu.

12. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 11. „Socjalizacja” w rozumieniu Judith Rich Harris (Geny czy wychowanie, Warszawa 2000 / 1998): • w procesie socjalizacji ważne są geny i rodzice, ale najważniejszy jest jednak wpływ „grupy rówieśniczej”; • krytyka „mitu rodzicielskiego wychowania”; • najważniejszy dla socjalizacji (ukształtowania osobowości dziecka) jest okres między 6 a 15 rokiem życia, gdyż: • dziecko większość swojego czasu spędza z rówieśnikami i podlega obowiązkowi szkolnemu; • dzieci w tym wieku bardziej się identyfikują z rówieśnikami z klasy szkolnej niż rodzicami i modyfikują swoje zachowania odpowiednio do grupy rówieśniczej.

13. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 12. „Stare” i „nowe” podejście do procesu socjalizacji: • „stare” (tradycyjne) podejście: • przekaz jednokierunkowy; • konsensus poznawczy; • wartości i normy są zewnętrzne wobec jednostki; • ład społeczny istnieje dzięki temu, że ludzie podzielają wspólne wartości. • „nowe” (relacyjne) podejście: • socjalizacja jest procesem wielokierunkowym między jednostkami a ich otoczeniem społecznym; • „ludzcy” stajemy się poprzez uczestnictwo w relacjach z otoczeniem społecznym; • człowiek nie zachowuje „dystansu socjalizacyjnego”, gdyż posiada emocje i uczy się poprzez działanie.

14. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 13. Główne spory związane z socjalizacją: • biologia a socjalizacja– czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy kultura?; • długość procesu socjalizacji- czy socjalizacja jest procesem permanentnym, trwającym przez całe nasze życie? • „nieudane” skutki socjalizacji: • przyczyny (wielość kręgów socjalizujących i skutki „równoczesnego uczestnictwa”, zwiększenie liczby i dostępności środowisk kontr-kulturowych, spadek skuteczności tradycyjnych środowisk socjalizacyjnych – grup pierwotnych, osłabienie kontroli społecznej); • czy potrzeba zawsze resocjalizacji? • socjalizacja a indywidualność jednostki: • sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki. • socjalizacja a wolność człowieka: • problem „nisz” społecznych/kulturowych w społeczeństwie.

15. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 14. Podsumowanie (powtórzenie) socjalizacji („uspołecznienie”): • socjalizacja a kształtowanie osobowości społecznej jednostki; • dlaczego tak ważna dla socjologii? – gdyż dotyczy relacji jednostki ze społeczeństwem (jak społeczeństwo wywiera wpływ na jednostkę?) i mówi o tym, dlaczego i jak akceptujemy (w przeważającej masie) istniejące normy, wartości i zachowania w społeczeństwie; • ujęcia teoretyczne socjalizacji (teorie uczenia, psychoanalityczne, rozwoju poznawczego i socjologiczne – rola związków z innymi); • etapy i agendy socjalizacyjne; • problemy (stałe): • biologia a socjalizacja – czy w człowieku jest ważniejsza „natura”, czy kultura?; • socjalizacja a indywidualność jednostki: sprzeciw wobec „prze-socjalizowanej” koncepcji jednostki; • „nieudane” skutki socjalizacji (problem „dewiacji”) .

16. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 15. Pozycja (status społeczny) i rola społeczna: • pozycja (status) społeczna to usytuowanie jednostki w zbiorowości (to jej „adres” społeczny) - pozycje mogą być: • przypisane i osiągane, centralne (naczelne, czyli „widoczne” społecznie) i „drugorzędne”. • rola jako element „dynamiczny” pozycji - w odniesieniu do pozycji może być ona traktowana jako: • zespół praw i obowiązków (oczekiwań, regulacji) związanych z daną pozycją (normatywny aspekt roli); • schematzachowań („scenariusz postępowania”) związanych z daną pozycją (interakcyjny aspekt roli). • elementy roli: • nakazane i zakazane, „margines swobody”; • inne ważne pojęcia związane z rolą społeczną: • „rola złożona”, „zespół ról”, „rola kluczowa”,„konflikt ról”, „napięcie roli”, „dobór ról”, „dystans do roli”.

17. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 16.Interpretacje „roli społecznej”: • ujęcie funkcjonalno-strukturalne – role (R. K. Merton, 1910-2003): • są czymś „zewnętrznym” wobec nas, klasyfikują i porządkują rzeczywistość; • perspektywa „socjologiczna” - traktowanie zbiorowości (społeczeństwa, struktury społecznej itp.) jako „układu ról”, odgrywanie ról „stabilizuje” („organizuje”) społeczeństwo; • ujęcie interakcyjne / ”dramaturgiczne” (Erving Goffman, 1922-1982): • główne pytanie to, jak rola (-e) jest (są) odgrywana (-e)?; • powstaje (-ą) w interakcjach z innymi osobami i otoczeniem, a elementy „roli” to „scena” i „kulisy”, rola „fasady” („blef”/ bluff); • zachowania niewerbalne, „margines swobody” i „dramatyzacja” roli; • perspektywa „socjologiczna” - społeczeństwo jest „tworzone”, jest to dynamiczna i „ludzka” rzeczywistość.

18. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 17. Rola społeczna a tożsamość społeczna jednostki: • „uwięzieni w rolach” - problemy identyfikacji i internalizacji ról społecznych; • tożsamość jest pochodną naszej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych, czyli odgrywanych w nich ról społecznych - np. ról rodzinnych (matka, ojciec, córka...), statusowych (kierownik, pracownik..), „genderowych” (kobieta, mężczyzna), przynależności i hobby (wspinacz, szachista...) itp.; • wymiary tożsamości: • „subiektywny”(indywidualne poczucie tożsamości); • „obiektywny”(sposób zaklasyfikowanie przez „innych”); • problem zgodności tych wymiarów (lub też jej braku). • tożsamość osobista (kim jestem?): • świadomość „swojej odrębności”– problemy: krystalizacji tożsamości, zaburzeń i „kryzysów” tożsamości. • tożsamość z zewnątrz („jaźń odzwierciedlona”): • jak moja tożsamość jest postrzegana przez innych oraz jak jest przez nich określana?

19. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 18. Role społeczne a kontrola społeczna - czy jesteśmy „wolni” w społeczeństwie?: • jest to „termin pierwotny” w socjologii (stosuje się go do wyjaśniania zjawisk społecznych, ale się go nie definiuje) – ogólnie to mechanizmywymuszające współdziałanie, utrzymujące i stabilizujące porządekspołeczny; • jest to jedno z najstarszych pojęć w socjologii (stosował je już A. Comte); • ewolucja znaczenia pojęcia „kontroli społecznej”: • przed II wojną światową – społeczeństwo dominuje nad jednostką, kontrola społeczna ma charakter zamierzony (intencjonalny), normy społeczne stanowią „szkielet” społeczeństwa, a celem kontroli jest harmonijne funkcjonowanie społeczeństwa, a nie przywracanie ładu społecznego; • po II wojnie światowej – rola jednostki, większy nacisk na mechanizmy, które przywracają ład społeczny niż go kreują, kontrola społeczna jako reakcja na zachowania odbiegające od norm, przeciwdziałanie dewiacjom (akcent pada na „kontrolującą” / opresywną rolę instytucji).

20. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i … (WDS 2012/2013 nr 3) 19. Kontrola społeczna a konformizm społeczny (dostosowanie się do innych): • dostosowywanie własnego zachowania i myślenia do zachowania i myślenia „innych” (grupy, społeczeństwa); • dlaczego jesteśmy konformistyczni (lub inaczej, dlaczego zachowujemy się tak jak inni?)?: • naśladowanie (imitowanie) innych; • obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej nieuchronności); • opinio communis - dążenie do akceptacji przez „innych” - dlaczego?: • gdyż jest to związane z naszą samooceną, budową i funkcjonowaniem naszej tożsamości społecznej; • a także związane jest z głęboką potrzebą „bycia z innymi” (argument socjo-biologiczny).