Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW

1. Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 9): Etniczność a język

2. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 1. Tożsamość etniczna – powtórzenie: • tożsamość: kim jestem?, z kim się identyfikuję? i w jaki sposób to przejawiam?; • „słowo – klucz” współczesnej kultury (walka tożsamość, polityka tożsamości, dyskurs tożsamościowy itp.) • „nowe słowo” na oznaczenie starego problemu określania „ja” i „my” (kim jestem?, kim nie jesteśmy?); • pojęcie „tożsamości” w psychologii, antropologii, politologii (jak np. „wzory kultury”, „charakter społeczny/narodowy”), itp.; • tożsamość etniczna – podstawowe kwestie (cdn.): • tożsamość przysługuje zarówno jednostkom, jak i grupom: • potrzeba grupy - jednostki odnajdują i zmieniają swoją tożsamość w i poprzez grupę (-y); • ale większa zmienność (wybór) tożsamości przez jednostki niż grupy.

3. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 2. Etniczność a społeczne aspekty języka (wprowadzenie): • język jako system semiotyczny (znaczeniowy) służący do przekazywania informacji i komunikacji społecznej: • składa się z zasobu słów (słownik, systemu wyrazów) i gramatyki (reguły łączenia słów w tekst); • charakter społeczny – znaczenie poszczególnych dźwięków oraz ich zbitek jest „społecznie zobiektywizowane”; • wszystkie znane nam społeczności ludzkie posługują się językiem (czyli systemem znaków wraz z regułami określającymi, jak tymi znakami mamy się posługiwać) – jest on podstawowym medium komunikacyjnym; • podstawową jego funkcją jest wytwarzanie spójności społecznej grupy, a losy języka są zawsze związane z losami zbiorowości; • język jest podstawowym kodem kultury, funkcjonującym w świadomości społecznej, a o charakterze języka decyduje szeroki kontekst kulturowy; • wielość języków - problem zrozumienia (podobieństwo i różnice), znaczenie polityczne i ekonomiczne, prestiż społeczny języka.

4. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 3. Język a etniczność: • funkcje języka: • komunikacyjne (służące porozumiewaniu się ludzi); • symboliczne: identyfikacyjne – powodują utożsamienie się ludzi z danym językiem, a tym samym integrującym ludzi w społeczność. • język jako czynnik tożsamości etnicznej: • używanie języka informuje o przynależności do określonej wspólnoty, jest aktem działania i wskazówką (język jako formacja dyskursywna) – rola w wyznaczaniu opozycji „swój” i „obcy” ; • posługiwanie się danym językiem ustawa jednostkę w określonym „polu znaczeniowym” klasyfikując ją do danej kategorii etnicznej. • problem: co jest samodzielnym językiem? – dialekt a język, państwo i polityka.

5. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 4. Język jako „wartość rdzenna”: • każda kultura posiada elementy kluczowe („osie”), które oddają jej istotę, odzwierciedlają charakter kultury grupy oraz jej kształt; • stanowią one podstawę tożsamości etnicznej, są „centrum” kultury tej grupy: • dzięki nim grupy społeczne trwają jako odmienne kulturowo społeczności, są zdolne do zachowania swojej żywotności i kreatywności. • język jako „wartość rdzenna”: • jest podstawą identyfikacji etnicznej; • bierze udział w kształtowaniu i utrzymywaniu się tożsamości etnicznej; • stanowi często symbol oporu wobec dominacji kulturowej, asymilacji narodowej itp.

6. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 5. Typy (rodzaje) języków: • dialekt (gr. rozmowa, sposób mówienia): • regionalna odmiana języka, odznaczająca się swoistymi cechami fonetycznymi, leksykalnymi itp.; • różne odmiany dialektów określa się także nazwą „gwar” lub „narzeczy”. • etnolekt: • język, dialekt (gwara) używany przez wyodrębnioną grupę etniczną; • język: • pisany, standardowy, literacki, narodowy, urzędowy, oficjalny; • język urzędowy (kancelaryjny): • ma unikatowy – dominujący status prawny na terenie państwa (regionu), jest to zazwyczaj język używany w legislacji, administracji itp. • język oficjalny: • język uznany w danym kraju, nauczany w szkołach i wykorzystywany w oficjalnych dokumentach (ale nie zawsze jest on językiem urzędowym).

7. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 6. Etniczność (naród) a język – cztery główne cele: • utworzenie języka literackiego (standardowego) utożsamianego z językiem narodowym: • uważane za tożsame z kształtowaniem się narodu, służy do odróżniania narodowości i jest symbolem tożsamości narodowej, stosunek do gwar i dialektów, wpływ na status i podziały społeczne. • nadanie temu językowi nazwy: • nazwa języka jest tożsama (zazwyczaj) z nazwą narodu, funkcja porządkująca i symboliczna-integrująca, proces polityczny: język – naród - państwo. • określenie jego zasięgu terytorialnego: • rola terytorialnych granic państwa (i Kościołów), wyjątki: naród polityczny oraz asymilacja językowa bez asymilacji narodowej. • zapewnienie mu możliwie najwyższego statusu społecznego i prawno-politycznego - dążenie do szerokiej obecności w sferze publicznej i znaczenie psychologiczne.

8. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 7. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych (narodowych) - przykład 1: • model Einara Haugena – następujące etapy: • wybór dialektu (wycinka kontinuum dialektalnego); • standaryzacja tego „wycinka” przez opracowanie gramatyki, słownika, prowadzenie tłumaczeń itp.; • jego akceptacja przez wspólnotę społeczną: • traktowanie go jako „własnego” i następnie jako narodowego. • opracowanie funkcji: • „ustandarowiony” język zaczyna być używany w rosnącej liczbie sytuacji komunikacyjnych i społecznych.

9. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 8. Modele wyłania się (powstawania) nowych języków standardowych (narodowych) - przykład 2: • model Miroslava Hrocha: • A) naukowe zainteresowanie językiem (zbieranie materiałów, folklorystyka, stopniowe wiązanie granic grup etnicznej z dialektem, ograniczenie zakresu dialektu do standaryzacji); • B) patriotyczna agitacja (aktywność elity na polu języka, wybór norm i form kodyfikacji języka narodowego); • C) umasowienie ruchu narodowego (wypracowany język zyskuje akceptację społeczną, zwiększa się liczba sytuacji ,w których język ten jest używany); • D) umasowienie języka prowadzi do powstania narodu, a dalej do walki o „własne” państwo (język staje oficjalny i urzędowy).

10. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 9. Państwo wobec języka - polityka językowa: • wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter: pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) i bezpośredni - przez politykę językową. • polityka językowa ma charakter „etniczny” (narodowościowy); • funkcje polityki językowej: • narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna; język oficjalny i urzędowy); • instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?); • instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. ); • instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami). • polityka językowa a wielojęzyczność.

11. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 10. Języki międzynarodowe: • spory pojęciowe - język używany na całym świecie, zrozumiały dla wszystkich i dla każdego, język pomocniczy, język uniwersalny itp.; • podziały: • naturalne i sztuczne; • ogólnoświatowe i funkcjonujące na poszczególnych kontynentach. • cztery kategorie (typy) języków międzynarodowych: • język jako system filozoficzny (kody, piktogramy itp.); • wskrzeszony język martwy (np. łacina po II wojnie, interlingua); • język sztuczny i półsztuczny (wolapik, esperanto, ido); • współcześnie używany język. • języki naturalne jako międzynarodowe w historii i obecnie (grecki – koine, łaciński, arabski, francuski, włoski, angielski, hiszpański, rosyjski, portugalski, chiński).

12. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 11. Języki „mieszane”: • lingua franca : • kiedy dany język jest używany jako środek porozumiewania się miedzy osobami, które nie mają żadnego innego wspólnego języka (język wehikularny) - np. język francuski, angielski itp. • język pidżinowy (pidgin): • powstaje w następstwie przemieszania się języków funkcjonujących w kontaktach różnojęzycznych grup społecznych (etnicznych), ma radykalnie uproszczoną morfologię i składnię głównego języka źródłowego, łączony jest często z językiem angielskim, bywa symbolem niskiego status społecznego; • język kreolski (creole): • kiedy dana wspólnota porzuca swój dawny język i za obecny swój język rodzimy (etniczny) przyjmuje język pidżinowy (proces kreolizacji – dobrowolna i przymusowa) .

13. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 12. Języki zagrożone: • język zagrożony wymarciem – wykazuje spadek liczby użytkowników, zwłaszcza wśród młodych, co w przyszłości grozi jego zaniknięciem. • UNESCO tak kategoryzuje języki zagrożone: • zagrożone (unsafe) – językiem posługują się tylko niektóre dzieci lub też wszystkie dzieci, ale w ograniczonym zakresie; • zdecydowanie zagrożone (definitely endangered) – językiem posługuje się głównie pokolenie rodziców i starsze; • poważnie zagrożone (severely endangered) – języka używa głównie pokolenie dziadków i starsze; • krytycznie zagrożone (critically endangered) – język zna tylko garstka osób z najstarszego pokolenia. • wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje.

14. Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 9 13. Zagrożenie językowe (wymieranie języków i grup etnicznych): • czynniki zagrożenia językowego: • demografia (mała liczba osób, umieralność starszych, bycie mniejszością) – stąd kategoryzacja stanu zagrożenia języka; • wpływ „nowoczesności” - powszechna edukacja i media (w języku oficjalnym - języku większości); • ocena bezpieczeństwa państwa (lojalności obywatelskiej) i rola rynku; • spadek (brak) motywacji do posługiwania się danym językiem: • marginalizacja i wykluczenie języka, „piętno” gorszości, folkloryzacja języka i kultury mniejszościowej; • migracje (przymusowe) i asymilacja językowa (kulturowa). • zmiana podejścia do języków (grup) mniejszościowych (2 poł. XX wieku): • odrodzenie etniczne i językowe (HR, prawa mniejszości, sprzyjająca atmosfera społeczna); • pytanie: jak odrodzić język?, aby stał się „trwały społecznie”.